1927 jyly kitap bolyp shyqqany bolmasa, esh jerge taratylmaǵan, oqytylmaǵan M.Áýezovtiń «Ádebıet tarıhyna» zer salsaq, «Zar zaman degen XIX ǵasyrda ómir súrgen Shortanbaı aqynnyń zaman halin aıtqan bir óleńiniń aty. Shortanbaıdyń óleńi ilgergi, sońǵy iri aqyndardyń barlyq kúı, sarynyn bir arnaǵa tutastyrǵandaı jıyndy óleń bolǵandyqtan, búkil bir dáýirde bir sarynmen óleń aıtqan aqyndardyń barlyǵyna «Zar zaman aqyndary» degen at qoıdyq. Zar zaman aqyndarynyń alǵashqy býyny Abylaı zamanynan bastalǵan, arty Abaıǵa kelip tireledi. Zar zaman dáýiri tolyq júz jylǵa sozylady» [1,192b.] degen anyqtamanyń aıtary ábden anyq.
Biraq osy ataý Sábıt Muqanovtyń 1942 jylǵy «Ocherkterine» deıin aıtylmaı, jazyla qalsa buqpantaılana aıtylyp kele jatqan úlken de daýly másele bolatyn. Ony alǵash aýyzǵa alǵan M.Áýezovtyń ózi sottan úsh jyldyq jaza alyp, 1932 jylǵy «Ashyq haty» shyqqansha baıshyl-ultshyl atalyp keldi de buǵan shapaǵatyn tıgizgeni búginde ábden aıan. «Zar-zamandy» ádeıi aıtyp, jazyp otyr myna keńestik zamanda» dep oılaǵandar sol «Ádebıet tarıhyn» kitaptar túrmesine salyp qoıǵan-dy.
Kózi tirisinde M.Áýezov bul eńbegine qaıtyp oralýdyń jónin tappaı, kóńili daýalamaǵan bolatyn. 80-jyldary M.Áýezov shyǵarmalarynyń 20 tomdyǵyn jarıalaǵanda 16 tomǵa engen «Ádebıet tarıhy týraly» túsinikteme bergen ǵalym M.Myrzaqymetov «Qazaq ádebıeti tarıhynyń tuńǵysh oqýlyǵy retindegi bul eńbek tutas qalpynda jarıalanbaı, úshten bir bólegi qysqartylp tastaldy. Tipti, keıde tutas kúıinde jiberildi degen taraýlarynyń ózinen kóptegen sóılemder men keıbir áleýmettik astary ótkir pikirleri julmalanyp» shyqty [1,236b.] degendi oqyǵanda bólshevıktik shovınısik ıdeologıanyń, onyń qol shoqpary bolǵan lıtonyń jaramsaq jaǵympazdary álemdi aýzyna qaratqan M.Áýezovtyń ádebı murasyna osynshama zorlyq jasaýlaryn taǵylyq, ǵylymǵa, mádenıetke jat qylyq demeske sharań qalmaıdy.
Osyndaı qasiretke ushyraǵan zar-zaman aqyndaryn S.Muqanov bilmep edi dep eshkim aıta almas. Al olaı bolsa, 1942 jylǵy «Qazaqtyń XVIII-XIX ǵasyrdaǵy ádebıetiniń tarıhynan ocherkter» eńbeginiń súbeli ekinshi taraýyn «Zar-zamannyń jaǵdaıy» dep bulańdata ataýǵa qalaı dáti bardy, nendeı maqsat kózdedi degen susty saýalǵa jaýap izdep kóreıik.
1927 jyldan 1942 jylǵa deıin arnaıy atalmaǵanmen, zar-zamannyń iri ókilderi mektep oqýlyqtary men hrestomatıalarynda daýryqtyra atalmaı, qatardaǵy aqyndar retinde qaralyp kelgenine S.Muqanov erekshe ekpin túsirmeı, áýeli orys otarshyldyǵynyń eki túrin – jaýlap alý men jerdi otarlaý amaldaryn tarıhı derektermen dáleldeı kelip, «bas bostandyǵynan jerden aırylǵan kedeılengen halyq bul zorlyqqa qarsy basyn kótere almady, kóterem degenge úkimet kótertpeı, qozǵala bergende tarp bas salyp, ornynda ezip tastap otyrdy. Osylaı qoldan kúsh, bastan erik ketken kezde, qaıǵydan tunshyqqan halyqtyń zarynan týǵan kórkem ádebıetti biz «Zar zaman ádebıeti deımiz». «Zar zaman» ádebıetiniń negizin qalaýshy qazaq aqyn Shortanbaı» [2,122b.] dep oı túıedi de, Shortanbaı Qanaıulynyń shyǵarmashylyǵyn bilgirlikpen erkin taldaıdy.
Talaı qyzyqty da mándi derektermen keltirip, «Shortanbaıdyń kózinen myń qabat jas aǵyzǵan kim? Árıne, ol patsha úkimetiniń otarlaý saıasatyna qarsy halyqtyń kóterilisi basylǵannan keıingi basyna túsken aýyrtpalyq zary. Halyq basyna túsken qıynshylyqty Shortanbaı ózi ólgenshe shyn yqylasyn sala, boıyndaǵy bar aqyndyq talantyn jumsaı, halyq qaıǵysyn qaıǵyra, halyqpen birdeı jylap ótti. Sol kezdegi halyq turmysynan Shortanbaıdyń jyry sholmaǵan eshbir sala joq» [2,124b.] dep talaı mysaldarmen dáleldeıdi. Oqýshynyń kózin jetkizedi.
«Shortanbaıdyń úsh zary bar: «Zar zaman», «Bala zar», «Óleń zar». Osy zarlarynda da ol halyqtyń basyna túsken zardy, zamananyń zaryn aıtqan. Bul úsh zar-úsh poema jáne sújet jaǵynan birine biri jalǵas, biriniń mazmunyn biri órbitetin poema» [2,132b.], sondyqtan «Shortanbaı jyrlary qazaq ádebıetinde jańa dáýir» [2,133b.] dep qorytýy qazaq ádebıettaný ǵylymynda alǵash aıtylǵan, tujyrymdalǵan pikir ekenine daý bolmasa kerek.
S.Muqanovtyń ıdeologıalyq saıasattyń jelimen «orys» ataýyna esh shań juqtyrmaý nıeti kúsheıgen 50-jyldary eshkimnen seskenbeı aıtqan oıyna nazar aýdarsaq, ol «orys» degen ataýdy qalaı túsindi, qalaı túsiný kerektigine jol kórsetti. «Orys-búrkit, biz-túlki», «Qýǵyndap orys jetken soń», «Orystan jaman tym-aq jaý», «Qorqarma orys qoı degenge», «Kápirdi kórdiń pikirindeı», «Orys kápir jeńip tur», «It kápirge jaqyndap...» sekildi saıasatshylar sekem alatyn Shortanbaı tirkesterine taǵy da S.Muqanov arasha tústi. «Endi bireýler ádebıette «Zar zaman» sarynyn Shortanbaı týǵyzdy, onysy qazaqtyń Rossıaǵa qosylǵanyna qarsylyǵy» deıdi. Ol da sóz emes, orys halqyna, orys memleketine qarsylyq saryn Shortanbaıdyń eshbir shyǵarmasynda joq. Ol patsha úkimetiniń otarshyldyq saıasatyna qarsy. Sol qarsylyǵyn iske asyra almaǵan ol ómirden taryǵady da, betin ahıretke burady» [3,16b.] degendi «Zar zaman» poezıasyn zerttegen profesor B.Omarov sońǵy kezdegi túsinikpen baıandaıdy.
S.Muqanov Shortanbaı shyǵarmashylyǵyn taldaý kezinde «realıs aqyn Shortanbaı – zamanynyń iri sýretshisi, qyraǵy aqyny. Sol kezdegi qazaq turmysynan Shortanbaıdyń jyry sholmaǵan eshbir sala joq» [2,124b.] dep taptyq aıyrmashylyq, kapıtalısik ozbyrlyq pen feodaldyq kertartpashylyqty kórsete kelip, elde aýyzbirliktiń joqtyǵyn, berekesizdik jaılaǵanyn ár shyǵarmasynan sýyrtpaqtap shyǵaryp, óziniń negizgi oıyn bylaı tujyrymdaıdy: «Shortanbaıdan saqtalǵan jyrlardyń kólemi kóp emes, jalpy shamasy 1500 joldaı ǵana óleń. Biraq osy az kólemdi jyrǵa óz zamanyndaǵy qazaq halqynyń saıası-sharýashylyq halin, aýyldaǵy tap tartysyn, turmys-saltyn, oı-sanasyn túgel syıǵyza bilgen. Shortanbaı jyrlary qazaq ádebıetinde jańa dáýir. Ol dáýir eki jaqty qanaýdan tunshyqqan halyqtyń ashshy zary, sońdyqtan, Shortanbaı óz zamanynyń atyn «Zar zaman» dep taýyp qoıǵan» [2,129b.] degen qorytyndyǵa táýelsizdik, egemendik alǵan tusta áreń jetip otyrmyz.
S.Muqanov Murat Móńkeulynyń poezıasyna toqtalǵanda, aqynnyń «Úsh qıan», «Qarasaı-Qazy», «Shalgez» poemalary men Jas kelin, Oraz, Jylqyshy, Tynyshtyq, Jantolymen aıtystaryn, basqa tolǵaýlaryn taldaı kelip, «Shortabaı men Murattyń ekeýi de «Zar zamannyń» aqyny bola tura arasynda aıyrma bar» dep alady da, Shortanbaıdy óz zamany turǵysynan kórip, «Murat – óz zamanynyń muńyn muńdaýmen qatar, eliniń tarıhyna úńilip, óz zamanynan ǵana emes, ótken tarıhtyń hal-jaǵdaıyn da jyrlaǵan aqyn. Murat Shortanbaıdaı «sózim bitti, men boldym, endi shyqpas únim» dep qaıǵynyń tunyǵyna batyp ketpeıdi, Murat qaıǵy teńizine qulash sermep batyp ketpeýge maltyp shyǵýǵa tyrysady. Osylaı jan saqtaýǵa jantalasyp maltyǵan Murattyń qolyna ustar eskegi, astyna miner qaıyǵy – halqynyń ótken tarıhy» [2,158b.] dep mándi oıyn Murattyń «Shalgez» poemasymen naqtylaı túsedi.
«Bul poemany baıaǵy Shalgez aqyn shyǵardy ma, álde Murattyń ózi shyǵardy ma ol jaǵy málim emes» dep aǵynan jarylady da «Shalgez shyǵarmasyn, ıa ózi shyǵarsyn bul poemany shyǵarýǵa Murattyń maqsaty: otanyn qorǵaýǵa, jaýyna aıbyndy bolyp, jaýyn úrkitýge, bostandyq alýǵa, táýelsizdikke shaqyrý [2,164b.] dep tabady da, «Shalgez» poemasyna mol taldaý jasaıdy.
Noǵaılynyń on shaly qalmaqtyń kóp jylqysyn aıdap kele jatqanda arttarynan qýǵynshylar jetedi. Shalgez joldastaryna alańdamaı, jylqyny aıdap júre berińder dep, ózi qýǵynshylardy jalǵyz tosyp alady. Mundaı jaǵdaı 1465-1560 jyldary jasaǵan Tilenshiuly Shalgez jyraýdyń «Er Shoban» degen jyrynda baıandalǵan. Sábıt Muqanovtyń qolynda osy jyrdyń bolmaǵandyǵy, meıli Shalgez, ne Murat shyǵarsyn meıli, áıteýir jyrdyń kórkemdik beıne jasaý amaly kúshti «Batyrlardyń obrazyn bir- birinen jekeleý, ár batyrdyń arnaýly sıpat taýyp, bir batyrdy ekinshi batyrǵa uqsatpaýy kúshti. Osy poemany shyǵarǵan aqynnyń adam obrazyn jekeleýge sheberligin kórsetý» [2,164b.] edi dep dástúr jalǵastyǵyna úlken mán beredi.
Shynynda, Shalgezdiń «Er Shobanynda» Jumaı, Mámbet, Sultan, Qaıan, Jylym, Baýbek, Qolaı, Jaqsymbet, Jaqan batyrlar daralaı sýrettelse, Murattyń «Shalgez» poemasynda shyndyǵyna kelgende Qojaq, Janaı, Shora, Soıdaq, Qazy, Qosaı, Arǵyn, Mamaı batyrlar atalady. Al olardyń attary ǵana emes, obrazdyq kelbetteri de basqa. Shalkız ben Muratty biriktirip turǵan dástúrli mashyq, tipti, ári-beriden Murat Shalgez babasynyń jyryn estip, soǵan uqsatyp jyrlaıynshy degen nıetiniń ózi on batyrdyń biri etip Shalkezdi atap, qalmaqtyń qolyn qaıtarǵan sheshen batyrǵa aınaldyryp jibergen. Sýretteý tásilderi de birdeı.
Arǵymaq attyń alasy,
Qas ıginiń balasy.
Aldaspan aýyr qylysh sýyrǵan,
Ajalǵa qarsy júgirgen.
Bu jıynnyń ishinde,
Isalynyń uly Jylym bar [4,36b.],–
dese Shalgez jyraý, al Murat Móńkeuly:
Endi birin kim deseń?
Jeti arshyn jarym boıy bar.
Adamnan artyq bitken soıy bar.
Artynan kelgen dushpanǵa,
Kórsetetin toıy bar.
Jaýyryny jazyq,
Moıny uzyn.
Oq tartqanda
Qoly uzyn.
Mańdaıynyń arasy
Eki qarys eki eli.
Dýlyǵa sımas shekesi,
Onyń bir nesin suraısyń.
Tekkepper dep jalǵyz attanǵan,
Kóksheniń uly Qosaı bar,–
degen sýretteý amaly men bir-birine uqsamaıtyn batyrlardyń obrazyn jasaǵany úshin Sábıt Muqanov Muratty «Zar zaman aqyny» dep aıtýdyń ózi obal-aý degenge jaqyndap, «qandaı tamasha beıneler!» bizdiń sovet zamanynyń batyrlaryna «bolsańdar, osy Murat sıpattaǵan qazaq batyrlaryndaı bolyńdar derlik emes pe?!» [2,164 b.] dep Murat aqyndyǵyna rızalyǵyn jasyrmaı, búgingilerge úlgi etip, ómir shyndyǵyna oralady. Keshegi men búgingini jalǵastyryp, dástúrdiń qasıetti yqpalyn sezdiredi.
«Jalpy eńbekterin tutas alǵanda Murat XIX ǵasyrdaǵy qazaq ádebıetinen asa baǵaly oryn alady» degen qorytyndysy ókinishke oraı 1947 jyly Qazaqstan komýnıstik partıasy ortalyq komıtetiniń «Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń Til jáne Ádebıet ınıtıtýtynyń saıası óreskel qateleri týraly «qaýlyǵa ilikti de, búkil «Zar zaman» aqyndarynyń qatarynda kete barady.
S.Muqanovtyń ıgi nıeti men shynı tanymyna iligip, qundy da tolymdy pikir aıtqyzǵan aqyn – Murat. Ózin jalpy qazaq aqyny, halyq aqyny sanaǵan jáne tarıhyn tereń bilgen Murat «qazaq halqynyń sorly el emestigin, otanyn, bostandyǵyn qorǵaý jolynda kúrese alǵandyǵyn» [2,155b.], «Qaztýǵan», «Shalkıiz», «Qarasaı-Qazy» dastandary men «Úsh qıany» kórkemdigi men ıdeıasy jaǵynan óte qundy shyǵarmalar» ekenin naqty taldaýmen dáleldep, olardyń avtoryn «danyshpan, uly júrekti Murat aqyn» dep tanydy.
Jalpy, ocherkte «Zar zaman» ádebıetiniń jaı-kúıi, Shortanbaı, Murat syndy uly aqyndar shyǵarmashylyǵy barynsha janashyrlyqpen nasıhattalyp, tolymdy zertteý júrgizilgen. Osy baıandalǵan shyndyqtar áli kúnge deıin qalyń oqyrmannyń qolyna tolyq tımeı jatýy, árıne, ókinishti.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
- Áýezov M. Ádebıet tarıhy. 3-basylym. Almaty: Jazýshy, 1991.-240 b.
- Muqanov S. Qazaqstyń XVİİİ-HİH ǵasyrdaǵy ádebıetiniń tarıhynan
ocherkter. Almaty: Qazaqstan, 1942; Ekinshi basylym. Almaty: Arys, 2002.
- Omarov B. Zar zaman poezıasy. Almaty: Bilim, 2000.
- Maǵaýın M. Qazaq handyǵy dáýirindegi ádebıet.– Almaty: Ana tili,
1993.
