2015 jyldyń qorytyndysy boıynsha Qazaqstan atalmysh reıtıńte 11 ındıkator boıynsha 53 orynnan 41 orynǵa tústi. Iaǵnı, dúnıejúzilik deńgeıdegi óz pozısıasyn 12 pýnktke jaqsartty. Bul reıtıń jyl saıyn álemniń 189 elderi arasynda júrgiziledi. Osy ındıkatorlardyń baǵalaýy nátıjesinde ár eldiń halqynyń áleýmettik-turmystyq dárejesi, bıznes pen ınvestısıaǵa qolaıly klımaty, syrtqy saýdany damytýdaǵy jetistigi, salyq tóleýshiler úshin jasap otyrǵan qolaıly jaǵdaılary, baqylaý fýnksıalarynyń azdyǵy jáne kedergisiz jumys isteý qaǵıdattary aıqyndalady.
Mysaly, bizdiń elimiz álemdik reıtıń boıynsha Italıa (45), Izraıl (53), Túrkıa (55), Lúksembýrg (61) sıaqty memleketterden kósh boıy ozyp ketti. Al endi Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqqa múshe elderdiń ishinde (Reseı – 51, Belorýssıa – 44, Qyrǵyzstan – 67) aldyńǵy orynǵa shyqty. Bul árıne, Elbasymyzdyń talaı jyldarǵy syndarly saıasaty men eldegi turaqtylyqtyń, tatýlyq pen birliktiń jáne ekonomıkalyq reformalardyń sátti júrgizilýiniń nátıjesi ekeninde daý joq.
Sebebi, shırek ǵasyrǵa da jetpeıtin merzimniń ishinde birneshe myń jyldyq tarıhy bar jáne táýelsizdigin baıaǵyda alǵan aldyńǵy qatarly Eýropa elderiniń aldyna shyǵýdyń ózi úlken jetistik ekeni sózsiz. Endi sózimiz túsinikti bolý úshin, ár eldiń álemdik deńgeıdegi reıtıńin anyqtaý barysynda qandaı ındıkatorlar esepke alynady, qandaı krıterıılerdi júzege asyrý kerek, soǵan toqtalaıyq.
2010 jyldyń 31 jeltoqsanynda QR Premer-mınıstriniń «Dúnıejúzilik Banktiń «Doing Business» reıtıńisiniń ındıkatorlaryn memlekettik organdarǵa bekitip berý týraly» №164 ókimi shyqty. Onda «kásiporyndar ashý», «menshikti tirkeý», «qurylysqa ruqsat alý», «tólem qabiletsizdigin sheshý», «nesıe alý», «ınvestorlardy qorǵaý», «halyqaralyq saýda», «salyq salý», «kelisimsharttardy oryndaý», «elektrmen jabdyqtaý júıesine qosylý», «qyzmetkerdiń quqyqtaryn qorǵaý» sıaqty negizgi ındıkatorlar sala-sala boıynsha árbir mınıstrlikterdiń quzyryna bekitilip berildi.
Osy ındıkatorlardyń ishinde úsheýi Qarjy mınıstrligi memlekettik kiris komıtetiniń oryndaý quzyryna jatady. Ol – «salyq salý», «halyqaralyq saýda» jáne «tólem qabiletsizdigin sheshý» ındıkatorlary. Osy oraıda, halyqaralyq standart talaptary negizinde memlekettik kiris organdary tarapynan qandaı jumystar atqarylyp jatyr, qandaı zamanaýı ózgerister bar, sony saralap kóreıik.
Mysaly, «Salyq salý» ındıkatory negizinen tólemder sany, jalpy salyqtyq stavka (tabystyq paıyzy) jáne óz mindettemelerin oryndaý úshin salyq tóleýshilerge qajetti ýaqyttan quralady. Bizdiń elimiz 2015 jyly atalmysh ındıkator boıynsha 17 oryndy ıelendi. Bul óte jaqsy kórsetkish bolyp esepteledi. Al endi qazirgi ýaqytta osy ındıkator talaptary boıynsha salyq tóleýshiler úshin taǵy da qosymsha múmkindikter jasalyp, tıisti jeńildikter júzege asyryla bastady. Salyq kodeksine kóptegen ózgerister engizilip, salyq tóleýshiler men bıznes ókilderiniń jumysynyń jeńildeýine oń serpin berdi.
Naqtyraq aıtqanda, salyq tóleýshilerge óz erkimen esep-faktýralarynan elektrondy túrde kóshirmesin alýǵa múmkindik berildi. Jeke kásipkerler úshin tirkeýdegi esepten shyǵý úshin ákeletin qujattardyń sany 7-den 4-ke deıin qysqardy. Atap aıtsaq, endi mórdi joıǵandyǵy jónindegi, gazette jarıalanǵandyǵyn dáleldeıtin qujattar jáne jeke kásipker retinde tirkelgendigi jónindegi anyqtama qajet emes. Buǵan qosa, jekelegen kategorıadaǵy kásipkerlerdi kameraldyq baqylaýsyz taratý prosedýrasy jeńildendirildi. Bundaı ońaılatylǵan tártippen bir Almaty qalasy boıynsha ǵana 8 myńǵa jýyq jeke kásipkerler taratyldy. Jekelegen aryzdar men salyqtyq esep berýdiń formalaryn Halyqqa qyzmet kórsetý ortalyqtaryna berý máseleleri de qarastyrylyp otyr. Qazirgi ýaqytta memlekettik qyzmet kórsetýdiń 33 túriniń 25-i Halyqqa qyzmet kórsetý ortalyqtaryna berildi.
Qazirgi ýaqytta jahandaný úrdisi alǵa damyǵan saıyn, jańa talaptar jıyntyǵy da kóbeıe túsýde. Olardyń negizgisi – ozyq tehnologıalar men avtomattandyrý prosesterin engizý jáne ruqsat qujattary men baqylaý fýnksıalaryn azaıtý arqyly bıznes ókilderine qolaıly jaǵdaılar jasaý bolyp tabylady. Iaǵnı, avtomatty júıelerdi júzege engizý arqyly ákimshilik kedergilerdi joıýǵa, qyzmet kórsetý ókilderimen tikeleı baılanysqa shyqpaı-aq, eseptik qujattardy tapsyrýǵa qol jetkiziledi. Bir sózben aıtqanda, barlyq prosesterdi aqparatty tehnologıalardyń jetistigimen júzege asyrýǵa bolady.
Bul oraıda memlekettik kiris organdary salasynda memlekettik qyzmet kórsetý salasy boıynsha atqarylatyn qyzmetterdiń sapasyn jaqsartý maqsatynda Halyqqa qyzmet etý ortalyqtarynda kezekti elektrondyq basqarý júıesi ornatylǵan. Qazirgi ýaqytta memlekettik qyzmet kórsetýdiń 52 túriniń 32-si, ıaǵnı 62 paıyzy avtomattandyrylǵan júıege kóshirildi. Sonymen qatar ımporttalǵan taýarlar boıynsha salyqtyq esep tapsyrýdy elektrondy túrde berýge múmkindik týdy. Bul degenińiz eksporttyń ketkenin dáleldeıtin jáne debettik qosymsha qun salyǵyn qaıtarýǵa ketetin ýaqytty áldeqaıda qysqartady. Sondaı-aq, qosymsha qun salyǵy boıynsha esepke qoıý ýaqytyn 10 jumys kúninen 5 kúnge deıin azaıtýǵa qol jetkizildi. Advokattardy, jeke notarıýstar men sot oryndaýshylaryn jáne medıatorlardy elektrondy túrde tirkeý qolǵa alyndy. Ásirese, qosymsha qun salyǵyn qaıtarý máselesin ońaılatý, búdjettik klassıfıkasıa kodynyń sanyn 280-nen 119-ǵa deıin qysqartý jumystarynyń júzege asyrylýyn úlken jetistik dep aıtýǵa bolady. Osyndaı qaǵazbastylyq pen baqylaýdy azaıtý prosedýralary ártúrli ákimshilik kedergilerge jol bermeı, búrokrattyq áreketterge tosqaýyl qoıýǵa múmkindik berdi.
Búginde Qazaqstan álemdik arenadaǵy reıtıńin kóterý maqsatynda bolashaqta atqarylatyn jumystar tizbegi san alýan. Bul oraıda Elbasymyz óziniń bes ınstıtýsıonaldy reformasyn júzege asyrý maqsatynda «100 naqty qadammen» belgilengen Ult josparyn bekitti. Onda salyq jáne keden salasynyń aldyna aýqymdy 9 mindetter qoıyldy.
Aıtalyq, qoǵamdyq uıymdardyń balansyndaǵy qozǵaltqysh kólemi 3000 kýb santımetrge deıingi bir kólikke jáne bir avtobýsqa kóliktik salyq boıynsha jeńildik berý, taýardy ımporttaǵan kezde qosymsha qun salyǵyn shartty túrde salý mólsherin 2022 jylǵa deıin sozý, jeke kásipker retinde tirkelgen kezde alynatyn tólemdi alyp tastaý, salyq tóleý merzimin toqsandyq esepten jartyjyldyqqa aýystyrý, kásipkerlikti teksergen kezde táýekel beıimin basshylyqqa alý, ekinshi dárejedegi bankterdiń ıpoteka jáne turǵyn úı qaryzdary boıynsha ústimizdegi jyldyń 1 shildesine deıin qaryzy bar azamattardy keshirgen jaǵdaıda jeke tabys salyǵynan bosatý sıaqty sharalar salyq tóleýshiler men bıznes ókilderi úshin jasalǵan úlken jeńildik. Ásirese, qazirgideı teńge devalvasıaǵa ushyrap, álemdik daǵdarys salqyny qatty sezilip turǵan ýaqytta barsha halyq úshin óte tıimdi jaǵdaı ekeni sózsiz.
Al endi 2018 jyldyń 1 qańtarynan bastap búkil bazarlardy búgingi kún talabyna saı saýda ortalyqtary men saýda úıleri úlgisindegi formatqa kóshirý jumystary qyzý qolǵa alynyp jatyr. Jáne de onlaın rejıminde aqparattar beretin baqylaý-kassalyq mashınalarynyń engizilýi de jańa talapqa saı jahandyq shara. Buǵan qosa, Ońtústik astanamyz boıynsha eski bazarlardyń ornyna salynyp jatqan jańa saýda oryndarynyń kóbeıe túsýi de zamanaýı úlgidegi ǵımarattar bolyp tabylady. Endi baqylaýsyz jáne salyqtan jaltarý jolymen «jabaıy» saýda jasaý mehanızmine tolyqtaı toqtaý qoıylady. Bundaı sharalar memlekettik búdjettiń kiris bóligine túsetin qarajattyń molaıýyna jáne saýda-sattyq operasıalarynyń bári ashyq ta aıqyn júrgizilýine yqpal etedi.
Mine, joǵaryda júzege asyrylyp jatqan sharalar jıyntyǵy bizdiń elimizde bıznes ókilderi men salyq tóleýshilerge jasalyp jatqan jaǵdaılardyń joǵary standartyn kórsetetini sózsiz. Bul maqalada biz elimizde «Salyq salý» ındıkatory boıynsha jasalyp jatqan jumystarǵa ǵana qysqasha toqtaldyq. Aldaǵy ýaqytta «Halyqaralyq saýda» jáne «Tólem qabiletsizdigin sheshý» ındıkatorlaryna da jeke toqtalamyz. Osylaısha, Dúnıejúzilik Banktiń «Doing Business» reıtıńinde kórsetilgen ındıkatorlar talaptaryna negizdelgen mehanızmder óz qyzmetin durys atqarǵan jaǵdaıda, álemdegi damyǵan 30 memlekettiń qataryna kirý strategıasy merziminen buryn júzege asatynyna kúmán joq.
Beken NURAHMETOV, Almaty qalalyq memlekettik kirister departamenti túsindirý jumystary basqarmasynyń bólim basshysy.
