[caption id="attachment_29660" align="alignleft" width="237"]
B. Satershınov[/caption]
– Baqytjan Meńlibekuly, dintanýshy maman retinde Qazaqstanda qalyptasqan dinı ahýal men oǵan qatysty memlekettik saıasatty qysqasha sıpattap berseńiz...
– Qazaqstan shırek ǵasyrlyq táýelsiz damý barysynda memleket pen din arasynda, sondaı-aq ártúrli dinderaralyq qarym-qatynastar men bir din ishindegi baılanystarda ózindik tájirıbege ıe bolyp kele jatyr. Ásirese, konfesıaaralyq dıalog pen rýhanı kelisimdi jetildirýge qosqan elimizdiń úlesin álemdik qaýymdastyq moıyndaıdy. Elimizdiń Konstıtýsıasyna sáıkes, tili men dinı senimine qaramastan barlyq azamattardyń zań aldynda teńdigine jáne árbir azamattyń jeke senimderine qurmetpen qaraýyna negizdelgen memlekettik-konfessıalyq qatynastardyń zaıyrly úlgisi qalyptasty. Halyqaralyq normalarǵa sáıkes memleket azamattarynyń quqyǵyn qorǵaý jáne qoǵamdyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý maqsatynda dinı uıymdardyń qyzmetin retteýge quqyly. «Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańy halyqaralyq quqyq pen elimizdiń Konstıtýsıasynda qózdelgendeı, árkimniń ar-ojdan bostandyǵy quqyǵyn júzege asyrýǵa baǵyttalǵan, din salasyndaǵy memlekettik saıasatty jáne ulttyq múddeni qorǵaýdy iske asyratyn quqyqtyq negiz esepteledi.
Kez kelgen eldiń dinge qatysty memlekettik saıasatynda onyń tarıhı-mádenı-rýhanı damýynyń erekshelikteri, qoǵam men dinniń ishki qurylymdyq ózgeshelikteri mindetti túrde eskeriledi. Árıne, ar-ojdan bostandyǵy men din ustaný erkindiginiń halyqaralyq normalary men quqyqtaryn saqtaý qanshalyqty mańyzdy bolsa, dindarlyq deńgeıiniń sońǵy ýaqyttaǵy ósýimen árqıly dinı radıkaldyq aǵymdar men ıdeologıalardyń taralýynyń aldyn alý da sonshalyqty mańyzdy. Bizdiń elimizdegi dinı ahýal álemniń «qyzý» núkteleri men keıbir kórshiles eldermen salystyrǵanda turaqty. Din salasyndaǵy memlekettik saıasattyń naqty baǵytyn Elbasy Nursultan Nazarbaev «Qazaqstan-2050» strategıasy – qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty» atty Qazaqstan halqyna Joldaýynda atap kórsetti: «Biz musylman úmbetiniń bir bóligi ekenimizdi maqtan tutamyz. Ol – bizdiń dástúrimiz. Biraq bizde zaıyrly qoǵamnyń dástúrleri de bar ekenin, Qazaqstan zaıyrly memleket ekenin umytpaýymyz kerek. Biz eldiń dástúrleri men mádenı normalaryna sáıkes keletin dinı sana qalyptastyrýymyz kerek».
– Prezıdent N. Nazarbaevtyń ımamdardy arnaıy qabyldap, kıim kıý men saqal qoıý úlgisine qatysty óz oıyn bildirýi, Din salasyna qatysty memlekettik saıasattyń tujyrymdamasyna qol qoıýy osynyń dáleli emes pe?
– Iá, Prezıdent Nursultan Nazarbaev Qazaqstan musylmandar Dinı basqarmasynyń ókilderimen kezdesý barysynda «din máselesi bizdiń rýhanı baılyǵymyzdyń bir bólshegi ekenin, bul rette dástúrli rýhanı tamyrymyzdy nyǵaıta otyryp, sanamyzdy jańartý shart» ekenin aıtyp, óziniń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasyna silteme jasady. El ishine iritki salýdyń bir joly, «syrttan yqpal etýdiń bir tásili: ol jat dinı ilimderdi bizge taratý» ekendigin Elbasy eskertti. «Keıingi kezde osyndaı ahýal» qazaqstandyq musylman jamaǵatynan baıqalady. Musylman úmbetiniń tutastyǵyna, biregeıligine, dinı sanasyna nuqsan keltiretin úrdister men alaýyzdyq bar. Ulttyq dástúr men mádenıetti, memlekettiń zaıyrly qaǵıdattaryn teriske shyǵaratyn, «anaý bolmaıdy», «mynaý haram» dep óner men ádebıetti moıyndamaıtyn, ǵylym men fılosofıany tutastaı «adasýshylyq» dep esepteıtin, tanym barysynda aqyldyń rólin meılinshe tómendetip, tek býkvalızm men dogmatızmge súıenetin, taqýalyǵyn tákapparlyqpen dáriptep, basqa pikir men ómir tártibin ustanatyndardy kúpirlikke shyǵaratyn, esesine júrektegi meıirimdilik pen izgiligin «tat bastyrǵan» dindarlar toby bar. Tipti, mundaı ıman men amal araqatynasyn shatystyrǵan «ásire dinshil» kóńil-kúı jastardyń dinı sanasyn jaýlaı bastaǵan tárizdi. Óziniń ǵasyrlardan beri kele jatqan musylmandyq dástúri men jolynan jerıtinderdiń tutas bir býyny paıda boldy. Basqa eldiń tájirıbesin qaıtalap, ózge qundylyqtarǵa elikteıdi. Tipti, ánuran oryndalýy barysyndaǵy joralǵylardy oryndamaı, memlekettik rámizderge qurmetsizdik (munyń opasyzdyq pen satqyndyqtan ne aıyrmasy bar?) kórsetedi.
Bul kezdesýde Elbasynyń erekshe toqtalǵan taǵy bir máselesi – saqal men kıim úlgisi máselesi: «sońǵy kezde órimdeı jas jigitter saqalyn sapsıtyp qoıyp, balaqtaryn short kesip keledi. Betin tumshalap, búrkep, qap-qara kóılek kıip júrgen qyzdardyń qatary kóbeıdi. Bul bizdiń ultymyzǵa da, sana senimimizge de kelmeıdi. Qazaqta qara kıimdi kisi ólgende kıedi. Úıdiń ıesi ólgende qara jamylyp otyr eken dep, ne bala-shaǵasy qyryldy eken dep. Árıne, árkim ne kıem dese óz bostandyǵy bar. Biraq ol basqa nárse». Osylaısha, qara kıim, sapsıǵan saqal men sholaq balaq taqyrybyn Memleket basshysynyń ózi kóterdi, bul da bolsa, munyń qoǵamdyq pikirde eń kóp talqylanatyn máselelerdiń biri ekendigin kórsetedi.
– Bul máselege qatysty quzyrly organdardyń ustanymy qandaı?
– Bul máselege qatysty QR Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstri N.B. Ermekbaev mamyr aıynda Úkimet otyrysynan keıingi baspasóz máslıhatynda óz pikirin bildirdi: «Memleket basshysy aıtqandaı, bizde kıim kıýge bostandyq bar, ol bostandyqqa árbir azamat ıe. Sonymen qatar, ádeıilep turyp, dinı sıpattaǵy kıim kıip, ózderin qoǵamnan oqshaý ustaýǵa tyrysyp júrgender arasynda aldymen túsindirý jumystaryn júrgizý kerek. Óıtkeni, olar bizge, Qazaqstan xalqyna, qazaq xalqyna da jat kıimderdi kıip, qazaq xalqynyń ókilderi emes, bóten elderdiń ókilderi sıaqty kórinedi. Biz ózimizdiń qazaq xalqyna tán kıimderimizdi jáne qazirgi zamanaýı kıimderdi kıip júremiz. Sondyqtan bul másele – óte ózekti ári názik. Sondyqtan ony jan-jaqty zerttep, salıqaly bir sheshimge kelemiz dep oılaımyn». Sonymen qatar, mınıstr syrtqy formadan góri, ishki mazmunnyń mańyzdylyǵyn, amaldan góri, ımannyń mańyzdylyǵyn atap kórsetip, meılinshe, mándi másele kóterdi: «Búginde qazaqstandyqtardyń dinı sanasy kúrdeli ári ár alýan. Iaǵnı, qoǵamda dinge jan-dúnıesimen berilgenderden bastap, ateıserge deıin kezdesedi. Osy faktordy eskere kele, din salasyndaǵy memlekettik saıasattyń tıimdiligin arttyrý kerek. Bizge dindi durys túsinip, qoldaný úshin dástúr men dinı mádenıettiń deńgeıi qajet. Dinshildik deńgeıiniń ósýi tıisti mádenıettiń qalyptasýyna ákeledi. Iaǵnı, keıbir azamattar dindi týra maǵynasynda túsinip, dinniń dogmalaryn qoldanady. Saldarynan dinge tereń berilgenderdiń arasynda radıkalızmniń qaýip-qateri bar. Azamattardyń keıbir bóligi zań talaptaryn, konstıtýsıalyq mindetterin oryndaýdan bas tartady. Memlekettik rámizderge, dástúrge, etıka normalaryna qurmetpen qaramaıdy. Keıbir adamdar dinniń syrtqy belgilerin dinniń rýhanı qundylyqtarynan joǵary qoıady. Iaǵnı, olar ıman men dinı dogmalardyń arasyndaǵy túsinikti shatastyrady». Muny Abaıdyń «qara sózderimen» aıtsaq, keıbireýler «musylmandyq kámil bolady» dep, «ısharatty túsinbeı, kúzetke úlken kóńil bólip, kúzetetin nárseniń ózin» umytyp ketedi.
Máseleniń mańyzdy jaǵy – dinı saýattylyǵy qajet deńgeıden tómen qoǵamǵa eń áýeli jamylǵyny emes, ıman máseleleri, senim negizderimen qatar kórkem ahlaq negizderin nasıhattaý qajettiligi. Imannan buryn oramaldy nasıhattaýdyń – ýyqsyz shańyraq kótermek bolǵan bos áýreshilikpen teń bolary sózsiz.
– QR Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstrligi Egıpette ustalyp, elge deportasıalanǵan alty stýdent oqıǵasyna baılanysty shetelden dinı bilim alatyn jastardy baqylaýǵa alý, QMDB-nyń kelisimimen ǵana dinı bilim alýǵa ruqsat berý týraly baılam aıtty. Bul sheshim qanshalyqty durys? Shetelden dinı bilim alǵysy keletinderdi aldyn ala anyqtap, olardyń belgili bir júıemen bilim alýyn qadaǵalaý múmkin be?
– Iá, bilim alý úshin (tek dintanýlyq-ıslamtanýlyq nemese dinı-ıslamı bilim alý úshin ǵana emes) shetel asyp ketip jatqan qazaqstandyq azamattar qanshama? Olardyń qylmystyq toptardyń nemese dinı radıkaldardyń yqpalyna túsip qalmasyna kim kepil? Mınıstr N. Ermekbaev munyń barlyq basqa memlekettik organdarǵa qatysty ortaq másele ekendigin aıtty. Keleshekte shetelde dinı bilim alý tek magıstratýra men doktorantýra deńgeıinde (ıaǵnı dúnıetanymdyq mádenıeti qalyptasqan soń) tek QMDB-nyń kelisimimen ǵana múmkin bolady. QR birqatar zańnamalaryna engiziletin keıbir tolyqtyrýlar dinı ǵuryptardy atqarý men («shet tildi úıretý» degen jeleýmen) dinı bilim berýdi zańnamada kórsetilmegen jerlerde ótkizýge jáne oǵan balalardy tartýǵa tyıym salady. Qazaqstan azamattary shetelderde dinı bilim alý úshin de bekitilgen tártipti saqtaýy tıis. Muny dinı qyzmet salasyna tıesili organdar qadaǵalaıdy. Bul quqyqtyq sharalar shetelderde, ásirese, Taıaý Shyǵys elderinde bilim alyp kelip, sáláfızm ıdeologıasyn taratýdyń aldyn alady. «Bul – durys sheshim» dep oılaımyn, óıtkeni, dinı jáne dintanýlyq bilim men ıdeologıany memleket qadaǵalamasa, onyń saldary asa qıyn bolady.
– Memleket tarapynan baqylaý qatańdaǵan saıyn dástúrli emes dinı toptar jasyryn jumys isteýge beıimdeledi. Jat aǵymdardyń jolyn kesý, jastardy olardyń qursaýynan saqtaý úshin qandaı sharalardy qolǵa alǵan jón? Elimizdiń qaı zańnamalaryna qandaı ózgerister men tolyqtyrýlar engizilýi múmkin?
– Din salasyndaǵy keleńsiz qubylystardyń aldyn alýda preventıvti aqparattyq-túsindirme jumystary jemisin bermese, onda qatańyraq zańnamalyq sharalar qabyldap, mundaı úrdistiń quqyqtyq órisin taryltý kerek bolady. Zaıyrly memleket dinniń ishki isine aralaspaǵanymen, memlekettiń qaýipsizdigi men qoǵamnyń tutastyǵyn qamtamasyz etýde osyndaı sharalarǵa barady. Osy maqsatta dinı qyzmet jáne dinı uıymdar máseleleri boıynsha Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine ózgerister men tolyqtyrýlar engizilýi múmkin.
Atap aıtar bolsaq, 2011 jyldyń 26-jeltoqsanynda qabyldanǵan «Neke jáne otbasy týraly» QR Kodeksi 10-babynyń 6-tarmaǵyna mynadaı tolyqtyrý engizildi: kámeletke tolmaǵan adammen nekege otyrý Qazaqstan Respýblıkasynyń zańymen qýdalanady. QMDB buǵan qatysty ustanymy belgili: «neke qıý» rásimi ata-ananyń kelisimimen jáne AHAJ-dyń nekeni kýálandyrǵan anyqtamasy arqyly júzege asady. Zańnyń bul tarmaǵy dástúrli emes destrýktıvti aǵym ókilderiniń kámeletke tolmaǵan birneshe tulǵamen birdeı nekege otyrýyna jáne onyń nasıhattalýyna tosqaýyl bolady.
QR Qylmystyq kodeksine jáne QR ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeksine engizilgen keıbir tolyqtyrýlar azamattardyń dinı sezimderimen qatar, ateısik senimderi men sezimderin balaǵattaýǵa múmkindik bermeıdi (QR ákimshilik quqyqbuzýshylyq týraly kodeksiniń 2-bóliminiń 490-baby). Tákfirshilderdi aıtpaǵanda, qazirgi qarapaıym dindarlardyń ózderi qulshylyq-ǵıbadattaryn ótemeıtinderdi «kúpirlikpen» kinálaıtyny boı kórsetip keledi. Bul jaǵdaı adamnyń ar-ojdan bostandyǵy týraly zaıyrly zańnamamen qatar, beıbit ómir súrýdi atymen de, zatymen de aıǵaqtaıtyn ıslamnyń rýhyna da, «árkimdi bolmysyna saı» baýyrmaldyqpen qabyldaıtyn qazaqtyń dástúrli dinı dúnıetanymyna da qaıshy keledi.
«QR jergilikti memlekettik basqarý men ózin-ózi basqarý týraly» (23 qańtar 2003 j.) zańyna (31, 35 baptarǵa) engzilýi múmkin ózgerister aımaqtardaǵy dinı ahýaldy dinı birlestikter men mısıonerlerdiń áreketterin zerdeleý men taldaý qyzmetin jergilikti ákimderdiń quzyretine berdi. Kámeletke tolmaǵan balalarǵa qatysty din jáne dinı kózqarastardy paıdalana otyryp, áreket etetin komersıalyq emes uıymdar qurýǵa da tyıym salynady. 2001 jyldyń 16 qańtaryndaǵy «Komersıalyq emes uıymdar týraly» QRZańy 19 babyna osyndaı 4-shi tarmaq qosyldy. Sondaı-aq, 2007 jyldyń 27-shildesinde qabyldanǵan «Bilim týraly» Zańnyń 28-baby da tolyqtyryldy: oqý oryndarynda tirkelmegen dinı uıym ókilderiniń oqýshylarmen dinı máseleler boıynsha shara ótkizilýine jol berilmeıdi. Bul zańnamalyq ózgerister men tolyqtyrýlar sońǵy ýaqyttary óris alǵan prozelıtıstik (bireýdi óz dinine tartýdyń tabandy áreketi) jáne dinı konversıalyq árekettermen baılanysty bolyp otyr. Atadan kele jatqan dinin basqaǵa aıyrbastap, rýhanı muqtajdyǵyn kúmándi dinı aǵymdardan taýyp júrgen qazaq balalary jıi kezdesetin boldy. Bul – qazaqstandyq musylman jamaǵatynyń biregeıligin buzatyn qaýipti úrdis.
Jalpy dinge baılanysty óz kózqarasyńdy bireýge tańý moraldyq turǵydan alǵanda da quptalmaıtyn nárse, ımamdardyń júrgizetin ýaǵyzynyń jóni bólek, árıne. Al endi óziniń qyzmet jaǵdaılary men laýazymdaryn paıdalanyp, óz áriptesteri arasyna taratýǵa tyryssa, bul tipti ujymnyń ishinde rýhanı aýannyń totalıtarlanýyna ákelýi múmkin. Sondyqtan, «QR memlekettik qyzmet týraly» Zańynyń (23 qarasha 2015 j.) 13-babyna mynadaı tolyqtyrý engizilý yqtımaldyǵy bar: Memlekettik qyzmetkerdiń qyzmettik (laýazymdyq) mindetterdi (onyń ishinde áskerı, kásibı fýnksıalardy) atqarý barysynda, jumys ýaqytynda, ujymnyń ishinde óziniń dinı kózqarastaryn taratýǵa; jumys ýaqytynda, eger zańnamaǵa sáıkes, óziniń qyzmettik (laýazymdyq) mindetin atqarýdan basqa jaǵdaıda, dinı sharalar (qulshylyq, dinı salttar, ǵuryptar, jınalystar) ótetin jerge barýyna; dinı birlestikter qurýdyń bastamashysy bolýyna; mısıonerlik áreketpen aınalysýyna bolmaıdy. Bul tyıymdar memlekettik qyzmettiń múltiksiz jumysyn qamtamasyz etip, memleket pen qoǵamnyń zaıyrlylyǵyn nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan.
[caption id="attachment_29659" align="aligncenter" width="640"]
Nazarbaevtyń juma namazyna barǵan sáti[/caption]
– 2011 jyly qabyldanǵan «Dinı qyzmet jáne dinı uıymdar týraly» Zańǵa qatysty qandaı ózgerister bolýy múmkin?
– Ózgerister men tolyqtyrýlardyń basym bóligi osy atalǵan «Dinı qyzmet jáne dinı uıymdar týraly» QR Zańyn qamtıdy. Zańda qoldanys tabýy tıis birqatar negizgi uǵymdarmen tolyqtyrýlar engizilýi múmkin, atap aıtqanda: dinı qulshylyq, dinı salttar, dinı ǵuryptar, táýep etý, dinı ádebıet, dinı mazmundaǵy aqparattyq materıaldar, dinı jınalys, tabyný orny, prozelıtızm, dinı radıkalızm, dinı fanatızm, ekstremıstik ıdeologıa, dinı rámizder. Sondaı-aq, atalmysh Zańnyń Memleket jáne dinge qatysty 3-babyna, ókiletti organdardyń kompetensıasyna qatysty 4-babyna, jergilikti atqarýshy organdardyń kompetensıasyna qatysty 5-babyna, dintanýlyq saraptamaǵa qatysty 6-babyna, dinı salttar men ǵuryptardy atqarýǵa qatysty 7-babyna mısıonerlik áreketke qatysty 8-babyna, dinı ádebıet jáne dinı qoldanystaǵy nárseler men dinı mazmundaǵy basqa aqparattyq materıaldarǵa qatysty 9-bapqa, qaıyrymdylyq pen dinı uıymdardyń aqparattyq áreketine baılanysty 10-babyna, halyqaralyq baılanystar jáne dindarlar men dinı birlestikterdiń baılanystaryna qatysty 11-babyna, dinı uıymdardyń mártebesine qatysty 12-babyna, dinı birlestikter qurýǵa baılanysty 13-babyna jáne t.b. ózgerister men tolyqtyrýlar engizilýi qajet. Bul tolyqtyrýlar men ózgerister sektanttyq sıpaty basym, biraq memleket quryǵynan qutylyp ketip júrgen dinı radıkaldy aǵymdarǵa qarsy sot-saraptamalyq jumystardy júrgizýdi edáýir jeńildetedi.
– Keıbir sarapshylar «otandyq dinı qyzmetkerler men jergilikti teologtardyń áleýmettik jelilerde belsendiligin arttyrý kerek» dep sanaıdy. «Sonda ǵana sheteldik ýaǵyzshy-sheıhtardyń leksıalaryna qarsy tura alamyz» dep boljaıdy. Bul baǵytta biraz jumystar jasalyp ta jatyr. Sizdińshe, jergilikti ımam-moldalar, teologtar, dinı qyzmetkerler bul mindetti oıdaǵydaı oryndaı ala ma?
– Elbasymyz QMDB qyzmetkerlerimen kezdesýinde aıtqandaı, «el ishinde dinı qundylyqtar durys dáriptelýi kerek. Ol úshin ımamdar men ustazdardyń saýatyn arttyrýǵa basymdyq berilýi tıis». Shetelden dinı bilim alyp kelgen jas ımam jergilikti aqsaqaldarmen aqyldasyp, sabaqtastyqty saqtap, jergilikti dinı dástúrdi jete meńgerýi kerek. Imandy júrekke baılaıtyn hanafılik-matýrıdılik senimniń negizderin jergilikti jamaǵattyń sanasyna teorıalyq turǵyda sińirip, praktıkalyq turǵyda dinı ǵuryptardyń atqarylýyndaǵy burynnan kele jatqan birizdilikti saqtaýy qajet. Intellektýaldy ımam dinı ádebıetpen ǵana shektelip qalmaı, belgili dintanýshy Qaırat Joldybaı aıtqandaı, Allanyń «ekinshi kitaby» – Jaratylys kitabyn da oqıdy, til úırenip, áleýmettik turǵyda belsendi bolady. Senimin bilimmen bekitken, jaqsy oılap, jaǵymdy áreket etetin kórkem minezdi ımam ǵana qoǵamnyń ilgerilýine úlesin qosa alady.
Suhbattasqan Toqtaráli TAŃJARYQ
