Ras, biz ulttyq óner maıtalmandarynyń atyna maqtaý aıtýǵa shorqaqpyz. Tek olardyń kózi ketip qalǵanda ǵana «klasık» edi dep sanymyzdy biraq soǵamyz. Ortamyzda júrgende onyń shoqtyǵy bıik, talantynyń taýdaı ekenin sezemiz, biraq aıta almaımyz. Al men, Erkin baýyrymdy dál solaı, jasy qyryqtyń qyrqasynan endi ǵana qara úzip shyqsa da, ulttyq ónerdiń klassıgine aınalǵan adam dep baǵalar edim. Artyq aıtty demeńizder. Solaı ol.
Sebebi mynaý: Dúnıedegi eń qıyn nárse, bul – ǵylym. Inemen qudyq qazýdan da qıyn ol.
Al, kóshpendilerdiń dúnıe tanymy men ónerin zertteý odan da qıyn. Óıtkeni, kóshpendilerdiń ómiri men kózqarasy, ádet-ǵurpy men óneri kádimgi ǵylymı standarttarǵa, teorıalarǵa syımaı jatady. Bul qazirgi búkil álemdegi kókiregi oıaý, sanasy jaryq ǵalym ataýly moıyndap qoıǵan shyndyq. Biraq kóshpendilerge qandaı ǵylym standarttarymen qaraý kerek, ony da qalyptastyra almaı otyr. Ondaı ǵylymdy jasaıtyndar tek sol eldiń oqyǵan, toqyǵan, ulttyq pálsapasy men ónerin ýyzynan qanyp ishken uldary men qyzdary. Mine, Erkin Shúkimanov sol kóshpendi eldiń sondaı uldarynyń biri jáne biregeıi.
Qarapaıym ǵana mysal: biz Zataevıchtiń ótken ǵasyrdyń basynda jasaǵan eńbegi – «Qazaqtyń 1000 áni» men «500 án-kúıimen» maqtanamyz. Biraq osy eńbekterdi elimizdiń qajetine jarataıyq, nota kúıinde shań basyp jatpasyn dep shuqshıyp, tereń úńilgen ǵalymdar kóp pe bizde? Ókinishke oraı, joq, bir qoldyń saýsaǵymen sanaýǵa bolady. Al solardyń biri – Erkin Shúkimanov. Kópshilik bile bermeıtin bir derek: Zataevıch án sózderin jınamaǵan, áýenderin ǵana notaǵa túsirgen. Ánniń mátini bolmasa, ony qalaı aıtý kerek? Bir ánniń mátinin dál tabý úshin ótken ǵasyrdaǵy tarıhı jáne kórkem ádebıetti, estelikter men zertteýlerdi, aýyz ádebıeti men jyr-dastandardy qoparyp shyqpasań bola ma? Sanasy túzý, jón biledi degen abyz, qarıalardy izdep baryp, sóılesý kerek. Ár sózin tirnektep jınaý kerek. Ózge ándermen salystyrý kerek. Al bul degen bir ınstıtýttyń jasaıtyn sharýasy emes pe? Erkin Shúkimanov sony jasap júr. Ol myń ánniń kartotekasyn jasaımyn dep jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı júr. Ol da bir Zeınur Qospaqovtyń izbasary, ol da bir Bolat Sarybaev. Dál mundaı janqıarlar az bolady ózi.
Budan keıin sol ánderdiń ózin meńgerý kerek qoı. Ol úshin ulttyq án ónerindegi barlyq dúnıe men qazynadan habardar bolýyń kerek. Áıtpese, birdi birge jamap jiberýiń ábden múmkin. Keýdeńde úlken qazyna, kókiregińde – tarazy, júregińde – ádildik bolmasa, ǵalymdyǵyń qaısy? Al Erkin sol ánderdi jańǵyrtyp qana júrgen joq, qaıta jaryqqa shyǵýyna da sebepker bolyp júrgen jan. Ol óziniń qatysy bar án baıqaýlary men konkýrstaryna, tipti oqý synaqtaryna mynadaı talap qoıady eken: shákirt synaqta belgili ándermen qatar, sol qaıta týǵan ánderdi de oryndap shyǵýy kerek. Talap oryndy. Án aıtylmasa – jańǵyrmaıtyny anyq.
Óner dúnıesi adamǵa shyn bitse, oǵan keń tynys, tereń talǵam, bıik óreni birge beretin sıaqty ǵoı. Erkin Shúkimanov qazaq ónerine qatysty bardyń bárin jınaı bersem, zertteı bersem, shyǵara bersem dep eńbektenedi de júredi. Semeıde Mádenıet Eshekeev esimdi uly ánshi ótti. Erkin ol kisini óziniń ustazyna balaıdy. Sol kisiniń óneri men ómirine arnap jınaq shyǵardy. Taıaýda artynyp-tartynyp Aıakózge ketip bara jatyr eken. Arqalaǵany – óńkeı kitap. Aldynda ǵana taǵy bir arqaly ánshi, ǵajap sazger, keshegi uly sal-seriler kóshiniń izbasary Tursynǵazy Rahımov dúnıeden ótken-di. Sol ánshi-kompozıtor aǵasynyń kitabyn shyǵartyp, el-jurtyna taratý úshin jol júrip barady. Eshkimniń eline de, jerine de qaramaıdy, ónerge jaqyn adamnyń quly ol.
Sondyqtan da, baı ol, keýdesi toly qazyna. Sondyqtan da, ulttyq án men dástúrli ónerdiń saf altynyn shyn izdegender aınalyp Erkindi taýyp alady. Uly sal-seriler Birjan Sal, Aqan Seri, Úkili Ybyraı, Ásetterden bastap, keshegi Sáken, Aqań, Beıimbet, Shákerim, Búrkitbaı, Sháker, Sulýbaılardyń óneri men ánderine baılanysty tyń derek izdeseńiz, Shúkimanovqa bir soǵyp ketetinińiz anyq. Bir adamnyń boıyna osynsha án, osynsha qazyna qalaı syıady dep tań bolatynyńyzǵa kepilmin. Keýdesi ánniń teńizi tárizdi. Shet-shegi joq telegeı! Ótkende Maǵjannyń ánderin izdegender Erkin Shúkimanovtan taýypty ǵoı. Men óz basym oǵan tańǵalǵan joqpyn. Erkinniń áńgimelerin tyńdap júrgen maǵan ol – zańdylyq. Aǵylshyn tili dep ólip-óship baramyz-aý. Aǵylshyn tili eshqaıda ketpeıtini belgili. Al Erkin Shúkimanov sıaqty ulttyq óner dese, ishken asyn jerge qoıǵandardy paıdalanbaıtyn bolsaq, ulttyq ónerdiń súrleýi qyl aıaǵy qurdymǵa ketip qala ma degen oı mazalaıdy.
[caption id="attachment_29643" align="alignright" width="242"]
Erkin Shúkiman[/caption]
Endi ol Altaı-Tarbaǵataı ánderiniń antologıasyn jasamaq bolyp júrgen kórinedi. Qazirdiń ózinde sanasynda pisip, keýdesinen aqtarylyp júrgen bolýy múmkin. Sonsha izdenis pen eńbek erte me, kesh pe, burq ete qalýy tıis. Biraq soǵan sep bolatyn, kúsh-qýat beretin qandaı qolqabys jasaı aldyq biz degenim ǵoı.
Iá, ras, án ónerin shyn ulttyq qundylyq dep baǵalaıtyn, ónerge qatysty dúnıelerdi tirnektep jınap júretin jandar bizde barshylyq. Erkin Shúkimanov solardyń qatarynda bola tura, ony ereksheleıtin dúnıe, basynda aıtqanmyn, ǵylymǵa táýeldilik. Ónerge ǵylymı kózqaras. Iá, kóshpendiler dúnıesine bólek kózqaras, tyń ǵylymı qalyptar kerek degen kúnniń ózinde álemde, ásirese óner ǵylymynda batys, evrosentrızm standarttary ústemdik quryp turǵany anyq. Ony tereń meńgerip, óz qundylyqtarynyń keremetin sol arqyly dáleldeı almasań, qazaq óneri ilgeri kórine almaıdy. Erkin Shúkimanovtyń «qazaq ánine ǵylym kerek» dep shyryldaıtyny sol shyǵar? Onyń qarapaıym suhbatynan úzindi keltireıin. Sonda ǵana biz onyń qazaq ánine qandaı tereńdik turǵysynan keletinin túsinemiz:
«Jalpy án ónerinde «áýez» degen de dúnıe bar ǵoı deımin. «Áýez» degen ánniń Mońǵolıa qazaqtarynyń án jınaǵynda on bes túri kezdesedi, ózimde bes-alty túri bar. Ánderdiń dıapazony kvınta, seksta ıntervaldarynan aspaıdy. Keremetteı án degenge de kele qoımaıdy. Óte shaǵyn. Sodan osy «áýez» degen dúnıeni zertteı kele qarasam, ol parsynyń sózi eken. Tipti «án» sóziniń ózi parsynyń sózi. Saz, mýzyka, yrǵaq, áýen, melodıa t.b degen maǵynany bildiredi. Bul sózdi zertteı kele Mahmut Qashqarıdyń eńbekterine baryp tireldim. ...Biz qazaqtyń qara óleńine «Qara óleń» dep at qoıyp, aıdar taqqan Shoqan Ýalıhanov ekenin bilemiz. Iaǵnı, bul parsy tildes elderdiń birinde án sóziniń ornyna qoldanylyp, bizde de erterekte shaǵyn ánderdi osylaı atady ma eken degen oı týady.
[caption id="attachment_29644" align="alignright" width="299"]
Erkin Shúkimannyń stýdent kezi[/caption]
«Aqpeıildiń áni» degen ánniń de eki túri bar. Ánniń áýeni Altaı-Tarbaǵataı áýenine kelgenimen, sózi, ándegi oqıǵa batys óńirdegi Muhıttyń «Ámirhan» degen ánine uqsas. Tipti, birdeı keletin shýmaqtary da bar. Qaıran qaldym. Batys Qazaqstanda aıtylyp júrgen «Ámirhan áni», Altaı-Tarbaǵataıda «Aqpeıildiń áni» bolyp júr. Bireýinde «Surasań atym ‒ Aqpeıil, Sińilim Qaısha» dep «Ámirhan ánindegideı» keledi. Al ekinshisi «Surasań atym ‒ Aqpeıil, Sińilim Aınam» dep júr. Biraq án bólek, basqa. Altaı-Tarbaǵataı óńiriniń áýeni.»
Mine, jaı ǵana bir suhbatynyń ózinen ǵylymnyń ıisi ańqyp tur ma? Sózsiz. Mine, ónerdi klasıkalyq dárejede meńgerýdiń bir belgisi osy ma deımin. Sondyqtan da ol ánshilerdi oqytýdyń ózine jańasha ádisteme, tyń metodologıa kerek dep esepteıdi.
«‒ Mundaı oqýdyń negizderin endi-endi ǵana jasap júrmiz. Án úıretýdiń ádistemesin qaıta jasaý kerek sıaqty. Al ádistemeni qaıta jasaý úshin klassıfıkasıasyn qaıta qaraý kerek pe eken dep oılaımyn. Bilmeımin… Bul dúnıelerdi árkim ózinshe jasaıdy. Qazir Batys, Arqa, Jetisý, Syr óńiriniń ánshilik mektepterine bólip oqytyp júrmiz. Jalpy qazaq ánderin qalaı oqytý kerek? Árbir mektepke bir-bir klassıfıkasıa jasaý kerek shyǵar»,– depti birde Erkin Shúkimanov. Ǵylymǵa qushtar adam qaı ýaqytta da qolda bardy jetildirýdiń, ósirýdiń, damytýdyń jolyn izdep júretini belgili. Basqasha bolǵan emes.
Klasıkalyq óner degennen shyǵady, álemdegi operanyń koroli atanǵan, 12 Gremmıdiń ıegeri, Gınnestiń rekordtar kitapshasyna kirgen Plasıdo Domıngo Astanada dástúrli ánshilerdiń konsertine 15 mınýtqa dep kirip, bitken soń biraq shyǵypty desedi ǵoı. Sonda aıtqany: «Bizdiń ómir boıy izdep júrgenimiz osy edi ǵoı!» bopty deıdi. Ańyz emes dep oılaımyn. Óıtkeni, qazaq ánindeı qudyret jer betinde joq. Tipti, áýezimen álemdi tánti etken Italıanyń ózi ánge bizdeı baı emes. Neshe myń án! Ár túrli yrǵaq! Túrli ekpin! Nebir boıaý! Tereń ıirimder men oramdar! Biraq, osy jerde qıǵash másele bar. Bizde áli kúnge deıin klasıkalyq óner dese, tek Eýropa óneri dep túsinedi. Al qazaqtyń ánderi klasıka emes, dástúrli óner. Sondaı solaqaı saıasat bolǵan. Sonyń salqyny áli bar. Mine, sondyqtan da, qazaq ánshilerin Plasıdo Domıngo, Lýchano Pavarottı, Hose Karreraspen salystyra almaı kelemiz. Olardyń ánshileri – sahna koroli, bizdikiler – dástúrli ónerdiń sheberi. Joq, olaı bolmaýǵa tıis. Qazaqtyń ulttyq klasıkalyq óneriniń has sheberleri – sahnanyń patshasy.
Burynǵy Birjan Sal, Aqan Seri, Muhıt, Kenender salǵan joldy jalǵastyrǵan keshegi Ámire, Júsekeń, Ǵarekeń, Manekeńderdiń izbasary, Jánibek, Qaırat, Mádenıet, Tursynǵazylardyń jalǵasy – Bekbolat,Berik, Ramazan, Erkin, Sáýle, Ardaq, Aıgúl,Uljan, Erlandar – klasıkter. Óıtkeni, qazaqtyń klasıkalyq án ónerin órge súırep kele jatqan solar. Basqa eshkim emes. Plasıdo, Lýchano, Hoselerge súısinemiz. Óz kassıkterimizdi bıikte kóremiz. «Birjan Sal» kınosyndaǵy Birjan ánderin túgeldeı Erkin Shúkimanovtyń oryndaýy – soǵan dálel. Aıtpaqshy, olar Erkin Shúkimanovtyń aldyńǵy jylǵy Italıa operalarynan bergen klasıkalyq konsertin kórmeı qaldy. Kórgende, klasıkalyq óner qazaq áninen bastalady dep oılar edi. Kúmánim joq osyǵan.
Serik JANBOLAT,
jýrnalıs
