Ótken aıda biz qyrǵyz basylymdaryna sholý jasaı otyryp, Qyrǵyzstandaǵy saılaýdyń mańyzy jáne talas kimderdiń arasynda ótýi múmkin ekendigi týraly maqala jarıalaǵanbyz. Maqsatymyz – kórshi eldegi eń basty saıası oqıǵaǵa beıjaı qaramaı, olardyń búgingi ahýalyna baılanysty saraptama jasaý bolatyn. Burynǵy premer-mınıstr, "Ak Shýmkar" partıasynyń atynan prezıdenttikke resmı túrde kandıdat bop tirkelgen Temir Sarıev gazetimizge suhbat berýge keliskesin, arnaıy kórshi elge baryp qaıttyq. Biz suhbat alýǵa ýaǵdalasqan keshki ýaqytta Qyrǵyzstanǵa tanymal memleket qaıratkeri, Atambaevtyń saıası qarsylasy Ómirbek Tekebaev «jemqorlyqqa baılanysty» kúdikpen 8 jylǵa sottalǵanyn estidik. Jyly jymıyp, kishpeıildikpen amandasyp, jón surasqan soń Temir Sarıevpen ońashadaǵy áńgimemiz osy oqıǵadan órbidi.
[caption id="attachment_29636" align="aligncenter" width="640"]
Opozısıa serkesi, 8 jylǵa sottalǵan Omýrbek Tekebaev[/caption]
Tekebaev úsh prezıdentpen de kelise almady
– Temir Argembaıuly, tanymal saıasatker Tekebaev myrzanyń 8 jylǵa sottalǵanyn qazir ǵana estidik. Bul oqıǵa Sizge qalaı áser etti?
– Tekebaev myrza – elimiz úshin óte syıly azamat, belgili saıası qaıratker. Aqaev pen Bakıevtiń kezinde bılikti qatty synaǵan, Atambaevpen de pikiri sońǵy kezderi kelispedi. Kezinde Prezıdent Atambaevpen jaqsy qarym-qatynasta boldy. Birin-biri qoldady. Elimizdi qıyn shaqtan birge qutqardy. Tekebaev ustalǵanda biz óz pikirimizdi ashyq aıtqanbyz. Ádil tergeý júrgizilýin talap etkenbiz. Kópshiliktiń pikiri árqıly. Tergeý de, sot ta birjaqtyly boldy dep otyr. Bárin aldaǵy ýaqyt kórsetedi...
– Tekebaev ózin prezıdenttik saılaýǵa usynatynyn málimdegen soń ony ádeıi qamap tastady degen pikir shyndyqqa janasymdy ma?
– Kóptegen pikirlerdiń túıini soǵan tireledi. «Saıası oıynnyń qurbany boldy» deýshiler kóp. Tekebaevty qoldaýshylardyń basym bóligi onyń aq, adal ekenine senim bildirip otyr...
– Beıresmı aqparat kózderinen uqqanymyzdaı, Tekebaevtyń mańyna toptasqan belgili saıasatkerler aldaǵy saılaýda Sizdi qoldaýy múmkin dep otyr. Bul sóz ras pa?
– Tekebaev negizin qalaǵan «Atameken» partıasy – elimizge keńinen tanymal, saıası orny myǵym partıanyń biri. Meniń kandıdatýramdy qoldaıdy degen sózdiń bary ras. Biraq ony men sheshpeımin, sol partıanyń qaıratkerleri sheshedi. Ázirge naqty jaýap aıtý qıyn.
Saılaýǵa baıý úshin qatysyp jatqan joqpyn
– Prezıdenttik saılaýǵa úmitkerler sany óte kóp eken. Bul demokratıanyń nyshany ma, álde basqa da sebepteri bar ma?
– Qyrǵyz qoǵamy saıasılanǵan qoǵamǵa aınaldy. Munyń paıdasy da, zıany da basym. Saıası belsendilik deımiz be, álde saıasatty tym jeńil túsinemiz be, belgisiz. Áıtkenmen, sońǵy saılaýǵa sanaýly adam barýy múmkin. Prezıdenttik saılaýǵa tirkelýdiń talaptary aýyr. Memlekettik tilden emtıhan tapsyrady, 1 mıllıon som jarna tóleıdi jáne 30 myń adamnyń qolyn jınaıdy. Bul talapty bári birdeı oryndaı almaıdy.
Saıasatkerler negizgi tartys – meniń jáne Ómirbek Babanov pen Sooronbaı Jeenbekovtiń arasynda ótedi dep boljap otyr. El zańy boıynsha búgingi Prezıdent saılaýǵa qatysa almaıdy.
Bul saılaý burynǵy saılaýlardan ózgerek der edim. Qyrǵyz halqy tarıhı tańdaý jasar sáttiń aldynda tur. Otanymyz ary qaraı damý úshin, ekonomıkasy men áleýeti kóterilýi úshin, demokratıalyq qundylyǵyn jetildirý úshin, syrtqy jáne ishki saıasatty ornyqty júrgizip, Táýelsizdikti nyǵaıtý úshin halyq tańdaýynyń mańyzy aıryqsha zor.
Men Prezıdenttik saılaýǵa paıda tabý, baıý úshin qatysyp jatqam joq. Elimizdegi kóptegen túıtkildi máselelerdi sheshkim keledi. Qyrǵyz halqynyń tarıhynda qalýdy maqsat tutam. Óz otanyn súımeıtinder el basqarǵanda ne bolaryn bizdiń halyqtaı túsinetin el joq shyǵar dep oılaımyn...
[caption id="attachment_29638" align="aligncenter" width="640"]
Temir Sarıev pen Almazbek Atambaev[/caption]
Odaqqa halqymyzdyń bolashaǵy úshin múshe boldyq
– Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqqa Siz premer-mınıstr bolyp turǵan kezde múshe boldyńyzdar. Bul uıymǵa kirýge ne túrtki boldy?
– Biz memlekettiń bolashaǵyn oıladyq. Bizdiń óndirgen taýarymyz, sharýashylyq ónimderimiz, negizinen Reseı men Qazaqstan arqyly ózge elderge shyǵady. Saýdagerleremiz ben iri bıznesmenderimiz osy elder arqyly kásibin odan ary jandandyra alady. Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqqa múshe bolmasaq, onda bizge aýyr tıetinin zerttedik. Men premer-mınıstr bolmaı turyp, Ekonomıka mınıstri qyzmetin atqarǵan tusta osy odaqqa kirý komısıasyn tikeleı qadaǵaladym. Kelissóz úsh jylǵa sozyldy. Biz halqymyzǵa, otanymyzǵa barynsha tıimdi sharttardy qorǵaýǵa tyrystyq.
– Odaqqa múshe bolǵandaryńyzǵa eki jyl toldy. Nátıje qalaı?
– Azdaǵan qıynshylyqtar bolǵanyna qaramastan, óte jaqsy der edim. Bıylǵy jarty jyldyq esep boıynsha Qyrǵyzstannyń jalpy ishki ónimi 6,5 paıyzdy qurady. Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqpen aradaǵy saýda aınalymy 40 paıyzǵa ósken. Bul – óte jaqsy kórsetkish.
– Qazaqstan Eýrazıalyq odaqqa múshe bolar kezde halyqtyń keıbir toby, belgili saıasatkerler qarsy boldy. Birneshe márte sherýler, mıtıńler ótti. Qyrǵyz halqy odaqqa múshe bolýǵa qalaı qarady?
– Qazaqstan úshin odaqqa kirý aýyr jaǵdaıda ótkeninen habarym bar. Negizi, bul ıdeıany alǵash bolyp kótergen Prezıdent Nazarbaev qoı... Eýrazıalyq odaq qurylar sátte dúnıejúzilik ekonomıkalyq daǵdarys bastaldy. Bul daǵdarys Reseı men Qazaqstanǵa aýyr tıdi. Sonyń da kesiri bolǵan shyǵar.
Biz, joǵaryda aıtqanymdaı, bul odaqtyń qurylymyn, talap-sharttaryn uzaq zerttedik. Halqymyzǵa da keńinen túsindirdik. Árıne, bul odaqsyz da Qytaımen, Ózbekstanmen, basqa da eldermen saýda-sattyq, barys-kelis jasap jattyq. Biraq bizge bul odaqsyz alǵa basý múmkin emes edi. 180 mıllıon halqy bar alyp naryq kózinen syrt qalý – eń aldymen, qarapaıym halqymyz, orta jáne shaǵyn bıznes ókilderi úshin tıimsiz bolar edi. Biz óz taýarymyzdy qaıda satamyz, arzan ári sapaly shetel taýarlaryn qaıdan alamyz? Osy suraqty talqylaı kele, odaqqa múshe bolýdy qup kórdik.
Qarsylyqtar, túsinbeýshilikter bolmaı qalǵan joq. Olardy sheshý úshin betpe-bet kezigip, komısıa arqyly túsindirdik.
Biz týysqan elmiz
– Qyrǵyzstanǵa jýyrda ǵana Qazaqstan 100 mıllıon dollar kóleminde grant berdi. Reseı, Qytaı, Batys elderi de arnaıy grant berip, Sizderdi qoldap otyratynyn bilemiz. Syrttan ınvestısıa tartyp, iri kásiporyndar ashý jaǵy qalaı júrip jatyr?
– Men bizge únemi qoldaý kórsetip otyratyny úshin Qazaqstanǵa zor rahmet aıtamyn. Biz – bir týǵan elmiz. Tilimiz de, dilimiz de, dinimiz de uqsas. Tarıhymyzdyń túbin qýsaq, bir atadan taraǵanbyz. Qazaqstan bizge ekonomıkalyq, gýmanıtarlyq kómek berýmen qatar, mádenı-rýhanı baılanysty da júıeli júrgizip keledi. Jyl saıyn eki el arasynda mádenı is-sharalar ótedi. Munyń bári eki eldiń yntymaǵyn, birligin nyǵaıtý jolyndaǵy ıgi ister dep oılaımyn. Biz bir-birimizdi syrtqa teppeı, ishke tartsaq qana alǵa basamyz.
Qazaqstannyń beldi kásiporyndary, kásipkerleri elimizge ınvestısıa quıý jaǵynan aldyńǵy qatarda. Olar taý-ken óndirisi, aýyl-sharýashylyǵy, qurylys salasy, týrızm, sıfrlyq tehnologıa, jeńil ónerkásipte jumys istep jatyr. Qyrǵyzstannyń salyq júıesi óte qolaıly. Eń tómengi salyq mólsherlemesi bizdiń elde. Jalaqy da joǵary emes. Munyń ózi syrttan keletin ınvestorlarǵa tıimdi.
Eýrazıalyq odaqqa engen soń, bir jyldyń ishinde shetelderden 1 mıllıard 600 mıllıon dollar ınvestısıa tartyldy. Bul – Qyrǵyzstan tarıhyndaǵy eń joǵarǵy kórsetkish. Qazir Ońtústik Koreıa, Japonıa, Qytaı, Reseı, Iran jáne Batys elderi ınvestısıa quıýǵa múddelilik tanytyp otyr. Sebebi, bizde kásiporyn, zaýyt-fabrıka ashsa, ónimderin Eýrazıalyq odaqqa erkin saýdalaı alady. Sondyqtan da, olar Qyrǵyzstanǵa ınvestısıa quıýǵa yntaly der edim. Aldaǵy ýaqytta osy salany memlekettiń negizgi baǵytyna aınaldyryp, qyrǵyz halqynyń baqýattylyǵyn arttyrýǵa tıistimiz.
Demokratıany jalaý etip, ekonomıkamyzdy kúırettik
– Qazaqstan, ózińiz aıtqandaı, únemi Qyrǵyzstanǵa ekonomıkalyq jáne gýmanıtarlyq kómek kórsetip keledi. Bizde «Ortalyq Azıadaǵy kóshbasshy elmiz» degen sózdi bılik ókilderi jıi aıtady. Bul sóz qanshalyqty durys? Prezıdent Nazarbaevtyń júrgizgen saıasatyn qalaı baǵalaısyz?
– Qazaqstandy Ortalyq Azıadaǵy kóshbasy el degenge eshkim qarsy bolmas dep oılaımyn. Damyǵan elder tiziminde Qazaqstan 42-orynda tur. Bul – qurǵaq sıfr emes, jan-jaqty ólshemder boıynsha shynaıy baǵalaýdyń nátıjesi.
Nazarbaev – Ortalyq Azıaǵa ǵana emes, álemge tanymal uly saıasatker. Qazaqstan álemdik ıdeıalar men basqosýlardyń ortalyǵyna aınalyp úlgerdi. Kóptegen halyqaralyq sharalardy ótkizip, óńirdegi kóshbasshy el ekenin dáleldedi. Mysaly, EKSPO kórmesin alaıyq. Mundaı kórmeni ótkizbek túgil, sony ótkizýge usynys berýge kóptegen elderdiń dáti jetpeıdi. EKSPO-ǵa shetel basshylary, myqty saıasatkerler, iri bıznesmender keldi. Olardyń bári Ortalyq Azıa elderiniń ishindegi eń damyǵan memleketke kelgenin, osy aımaqtaǵy kóshbasshy elge qarap, boı túzeıtin memlekettiń kóp ekenin jetkizdi. Bul – jaı sóz emes. Birinshiden, Nursultan Nazarbaevtyń halyqaralyq deńgeıdegi bedeli bolsa, ekinshiden, qazaq halqynyń jasampazdyǵynyń kórsetkishi. EKSPO arqyly Qazaqstanǵa ınvestısıa tartylyp, týrızm salasy damı túseri anyq. Sizder búgin úshin emes, bolashaq úshin qadam jasap otyrsyzdar.
Astana saldyńyzdar. Az jyldyń ishinde álemdegi eń jańa astana qurdyńyzdar. Álemdik básekege qabiletti, barlyq shart-jaǵdaımen qamtylǵan ýnıversıtetter, álemniń mańdaıaldy óner ordalarymen ıyq tiresetin teatrlar ashyldy. Temir jol men halyqaralyq mańyzy bar avtojoldar salyndy. Munaıdan túsken aqshany ındýstrıalyq baǵytta paıdalanyp, óndiris oshaqtaryn damytýdy qolǵa alyp otyrsyzdar. Munyń bári qazaq halqynyń jáne Prezıdent Nazarbaevtyń jetistigi, qajyrly eńbegi dep baǵalaǵan jón.Óz basym Prezıdent Nazarbaevty qatty syılaımyn.
Adam bolǵasyn, onyń boıynda kemshilik te bolady. Qoǵamnyń bári birdeı oılap, birdeı tús kórýi múmkin emes. Ondaı júıe – Keńes odaǵymen birge ketti. Nazarbaev saıasatyn synap, biz demokratıalyq qundylyqtardan kesh qaldyq dep kúńirenetinderdi de túsinemin. Biz qaıttyq? Demokratıany jalaý etip, ekonomıkamyzdy kúırettik. Qantógis boldy. Halyq japa shekti. Qaı elge bolsa da, keregi – mádenıetti demokratıa. Turpaıy demokratıadan saqtaný kerek. Bizdiń halyq sony endi-endi túsinip keledi...
– Sizder parlamenttik basqarýdaǵy elsizder. Prezıdent Atambaev osy júıeni qaıta qurylymdaýdy, konstıtýsıany ózgertýdi qolaıly kórdi. Onyń bul usynysy qarsylyqqa da tap boldy. Azdap ózgeris engizdi de. Eger Siz Prezıdent bolsańyz, Parlamenttik basqarýda qalasyzdar ma?
– Biz mindetti túrde demokratıalyq qundylyqtardy saqtaımyz ári ony damytamyz. Sóz bostandyǵy, oı bostandyǵy, senim bostandyǵy, azamattyq quqyq – birinshi orynda turary sózsiz.
Al parlamenttik basqarý... Shynymdy aıtaıyn, el bıligi kóptegen qaıshylyqtarǵa tap bolyp otyr. Saıası partıalar men joǵarǵy bılik arasynda naqtylanbaǵan, áli de tereń qaraýdy qajet etetin máseleler jeterlik. Bul júıeni jetildirý, múmkin ózgeris engizý kerek shyǵar. Eldegi tynyshtyq pen beıbitshilikti, ornyqtylyqty saqtaý úshin de saıası júıeniń ishki aqaýlaryn ońaıtyn, ony júıelendiretin mezet kelgen sekildi. Endi bizdiń bılikke aıǵaı-shý, attanmen emes, naqty jumys isteıtin adamdar kelgenin qalar edim. Birin biri qaralaý, jaq-jaq bolyp bólinip, kúnde qur sózben kún keshý bizge tıimsiz. Saıasattanǵan el bolsaq ta, shyn saıasattan áli jyraq júrgendeımiz...
– Áńgimeńizge rahmet. Sáttilik tileımiz!
Áńgimelesken Toqtaráli TAŃJARYQ
