Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev elde ádiletti memleket pen ınklúzıvti qoǵam qurý qajettigin únemi aıtyp keledi. Bul baǵytta naqty qadamdar jasalyp, zańnamalyq, ınstıtýsıonaldyq ózgerister júzege asýda. Múgedektigi bar azamattardyń quqyqtary men ómir súrý sapasyn arttyrý jolyndaǵy jańa bastamalar týraly QR Parlamenti Senatynyń depýtaty, Senat janyndaǵy Inklúzıa jónindegi keńestiń tóraǵasy, Áıelder isteri jáne otbasylyq-demografıalyq saıasat jónindegi ulttyq komısıa múshesi Lázzat Qaltaeva aıtyp berdi.
Inklúzıvti Parlament – zańnamalyq qoldaýdyń jańa satysy
2023 jyly Qazaqstanda alǵash ret «Inklúzıvti Parlament» depýtattyq toby men Senat janyndaǵy Inklúzıa jónindegi keńes quryldy. «Inklúzıvti Parlament» – Májilis pen Senat ókilderinen turatyn mejpalatalyq top. Bul toptyń jumysy – múgedektigi bar azamattarǵa qatysty qabyldanyp jatqan zańdardyń olardyń quqyqtaryn qanshalyqty eskeretinin saraptaý, búdjetten bólinetin qarajattyń tıimdiligin baqylaý, halyqtan kelip túsken ótinishterdi qaraý. Mysaly, ulttyq josparǵa engizilgen ınvataksı qyzmetiniń naqty óńirlerde iske aspaýy máselesi kóterilip, qujat qaıta qaraldy.
Senattaǵy Inklúzıa jónindegi keńestiń mindeti aýqymdyraq: munda júıeli máseleler talqylanady. Keńes quramynda on shaqty senator, mınıstrlikter men vedomstvolardyń ókilderi jáne sarapshylar bar. Alǵashqy otyrystardyń biri balalar arasyndaǵy múgedektiktiń artýy máselesine arnaldy. Óńirlerdegi ahýal, nevrologtar men genetıkterdiń pikiri, erte aralasý qajettigi talqylandy. Bul másele búdjetteýdi, maman daıarlaýdy jáne vedomstvoaralyq toptardyń jumysyn qamtıdy.
Keńes sondaı-aq múgedektigi bar adamdardyń jumyspen qamtylýy, IT jáne baspa resýrstaryna qoljetimdiligi, Marrakesh shartynyń ratıfıkasıasy, sýrdlımpıadalyq sport túrlerin memlekettik qoldaý máselelerimen de aınalysady.
Parlamenttegi ókildik jáne ınklúzıvti saıası mádenıet
Lázzat Qaltaeva – Senattaǵy múgedektigi bar alǵashqy jáne ázirge jalǵyz depýtat. Onyń pikirinshe, múgedektigi bar azamattardyń quqyǵyn tek solardyń arasynan shyqqan depýtattar ǵana emes, jalpy qoǵam, parlament músheleri qorǵaýy tıis. Alaıda postkeńestik keńistikte qalyptasqan stereotıpter áli de saqtalyp otyr: múgedektigi bar jandar tek kómekke muqtaj, olar úshin sheshimdi kásibı mamandar qabyldaýy kerek degen túsinik basym.
«Shyn máninde, múgedektigi bar kóptegen azamattar óz ómirin ózi basqaryp, otbasyn asyrap otyr. Sondyqtan olardyń daýysy parlamentte estilýi kerek», – deıdi senator.
Onyń pikirinshe, ınklúzıaǵa arnalǵan turaqty kvota – ýaqytsha sheshim. Bastysy – depýtattyń belsendiligi men saraptamalyq biligi. Statısıka boıynsha, Qazaqstan halqynyń 3,7%-y – múgedektigi bar azamattar. Bul sanattyń Parlamentte óz ókilderi bolýy – demokratıalyq talap.
Fakúltatıvtik hattama: halyqaralyq quqyq qorǵaý tetigi
2023 jyly Qazaqstan BUU-nyń Múgedekter quqyqtary týraly konvensıasyna qosymsha Fakúltatıvtik hattamany ratıfıkasıalady. Bul – múgedektigi bar azamattarǵa elimizdiń ishki júıesinde ádildikke jete almaǵan jaǵdaıda BUU-nyń Jenevadaǵy komıtetine júginý múmkindigin beredi. Komıtet tergeý júrgizip, úkimetke usynym bere alady.
«Biz bul qujatty Konvensıadan keıin segiz jyl ótken soń qabyldadyq. Bul ýaqyt ishinde memleket qajetti jaǵdaılardy jasap úlgerdi. Endi azamattardyń halyqaralyq deńgeıde de óz quqyǵyn qorǵaýǵa múmkindigi bar», – deıdi Lázzat Qaltaeva.
Áleýmettik kodeks jáne ómir sapasyn arttyrý
Jańa qabyldanǵan Áleýmettik kodeks múgedektigi bar azamattar úshin birqatar oń ózgeris ákeldi. Kodeks áleýmettik kepildikter men jeńildikterdi túsinikti jáne qurylymdy etýge baǵyttalǵan. Sonyń ishinde dıskrımınasıaǵa tyıym salý, járdemaqylardy kóbeıtý, balalarǵa arnalǵan shaǵyn úıler ashý sıaqty jańalyqtar bar.
«Buryn balalar kóbine úlken mekemelerde tárbıelense, endi olar úı jaǵdaıyna uqsas ortada ómir súre alady. Bul – olardyń damýyna da, áleýmettik beıimdelýine de úlken yqpal etedi», – deıdi spıker.
Sonymen qatar, mentaldyq aýytqýy bar balalarǵa sanatorlyq emdelý quqyǵy berilip, oǵan búdjetten qarajat bólindi.
Inklúzıvti bilim berý – bolashaqtyń kepili
2025 jylǵa deıin eldegi mektepter men balabaqshalardyń 100%-y, kolejder men JOO-lardyń 70%-y ınklúzıa talaptaryna saı bolýy tıis. Alaıda pandýs pen keń esik – ınklúzıanyń bir bóligi ǵana.
«Negizgi másele – oqytý prosesin uıymdastyrý, beıimdelgen baǵdarlama, pedagog daıarlaý, qarjylandyrý. Tipti mektep ishindegi keńistikti durys jobalaý da mańyzdy. Balanyń erekshe qajettilikterin túsinetin keshendi júıe qajet», – deıdi Qaltaeva.
Mysaly, dısleksıa dıagnozy bar balalarǵa qosymsha ýaqyt qajet. Bul – jeńildik emes, teń múmkindik.
Jumyspen qamtý salasyndaǵy túıtkilder
Kvotalar, jumys oryndarynyń standarttary, jalaqyny sýbsıdıalaý burynnan bar. Biraq bul tetikter tolyq iske aspaı otyr. Jumys berýshi tarapynan túsinispeýshilik, qorqynysh pen stereotıpter bar. Sondyqtan Senatta Germanıa men Japonıadaǵydaı kompensasıalyq tólemder júıesin engizý usynyldy. Bul mehanızm jumys berýshini yntalandyrady.
«Budan bólek, mentaldyq aýytqýy bar jandarǵa eńbek etýge múmkindik beretin jańa modelder qajet. Búginde olar jumysqa ornalasa almaı otyr», – deıdi Lázzat Qaltaeva.
Áleýmettik ombýdsmen: tyń qadam
2024 jyly Prezıdent Jarlyǵymen áleýmettik osal toptar boıynsha Ýákil ınstıtýty quryldy. Bul – azamattar shaǵymdarynyń kóbeıip, bılik tarapynan naqty reaksıa berilgeniniń kórinisi.
Ombýdsmen ınstıtýty endi «zontık» formatynda jumys isteıdi: kásipkerler, balalar jáne áleýmettik osal toptar quqyǵy jeke baǵytymen qaralady.
Qazaqstanda ınklúzıa saıasaty birtindep damý ústinde. Buryn qoǵamnan oqshaýlanǵan múgedektigi bar azamattar endi memlekettik sheshimder qabyldaý prosesine tartylyp otyr. Parlamentte olardyń daýysy estile bastady. Al bul – ınklúzıvti memlekettiń basty kórsetkishi.
«Inklúzıvti Qazaqstan – bul barlyq azamattyń qoǵam ómirine teń dárejede qatysý múmkindigi bar memleket», – deıdi senator Lázzat Qaltaeva.
