Elimizde Indýstrıaldy damý baǵdarlamasy eń alǵash 2010 jyldan bastap júzege asa bastaǵan bolatyn. Búginde atalǵan baǵdarlamany úshinshi kezeńi júzege asýda. Baǵdarlamanyń birinshi kezeńi 2010-2014 jyldardy qamtyda, ekinshi kezeńi 2015-2019 jyldary júzege assa, qazir úshinshi kezeń 2020-2025 jyldar aralyǵyn qamtyp otyr.
Indýstarıaldy damý baǵdarlamasy ekonomıkanyń barlyq salasyn qamtıtyn mańyzy zor memlekettik baǵdarlama desek bolady. Munyń aldynda elimizde óndiristi damytýǵa baǵyttalǵan salalyq baǵdarlamalar boldy. Keıinnen sonyń bári biriktirlip, onyń ornyn Údemeli ındýstraldy-ınnovasıalyq damý memlekettik baǵdarlamasy basqan bolatyn.
Osylaısha aýyl sharýashylyǵy, munaı-gaz, hımıa ónerkásbi, mashınaqurastyrý, telekomýnıkasıa, farmasevtıka jáne qurylys syndy ekonomıkanyń mańyzdy salalary jan-jaqty damı bastady.
2010-2014 jyldarǵa arnalǵan ındýstraldy-ınnovasıalyq damý baǵdarlamasynda jalpy quny 50 mlrd dollardy quraıtyn 237 jobany júzege asyrý kózdelgen bolatyn. Mamandardyń sol kezdegi esebi boıynsha baǵdarlamany iske asyrýdyń birinshi kezeńinde elimiz boıynsha 8,7 myń turaqty jumys orynyn qurý kózdelgen bolatyn.
Údemeli ındýstrıaldy-ınnovasıalyq damý baǵdarlamasy qolǵa alynǵan tusta sarapshy mamandar qolǵa alynǵan jumystar júıeli túrde iske asqan jaǵdaıda el ekonomıkasynyń teń jartysy jańaryp, elimizde kóleńkeli ekonomıkanyń úlesi aıtarlyqtaı qysqaratynyn aıtqan edi. Osylaısha qazaq qoǵamy Indýstrıaldy damý baǵdarlamaǵa alǵash kúnnen bastap úmit artqan bolatyn.
Atalymysh baǵdarlama qolǵa alynǵan 2010 jyldyń aıaǵynda Dúnejúzilik bank Qazaqstan ekonomıkasy 2%-ǵa joǵarlaǵanyn jazǵan edi. Biraz 2013 jyly dúnıejúzinde oryn alǵan ekonomıkalyq daǵdarys Qazaqstannyń ındýstrıaldy-ınnovasıalyq damý baǵdarlamasyna tejep, birqatar ózgerister engizýge májbúrlegeni esimizde. Sol kezde álemdik naryqtaǵy munaıdyń baǵasy 40%-ǵa deıin quldyryp, el ekonomıkasyna salqynyn tıgizgeni jasyryn emes. Sol kezeńde elimizdiń eksporttyq áleýeti 42%-ǵa deıin quldyrady. Osylaısha dúnıejúzindegi daǵdarys Qazaqstan ekonomıkasy da qos ókpeden qysqany belgili.
Jalyp, Qazaqstan ındýstraldy damý baǵdarlamasynyń qolǵa alynýy elimizde otandyq óndiristi órkendetý jolyndaǵy kedergilerdi soqyrǵa taıaq ustatqandaı kórsetip bergenin atap aıtýǵa bolady.
Óndiristi órkendetý úshin ınfraqurylym, bilikti mamandar jáne qosymsha elektr qýaty kerek ekeni belgili. 2010-2014 jyldarǵa arnalǵan ındýstarıaldy damý baǵdarlamasy bizge alǵysharttardy qalyptastyrýǵa yqpal etkenin aıta ketýimiz kerek. Belgili ekonomıkalyq sholýshy Sergeı Domnın «Qala men Dala» gazetine bergen túsiniktemesinde ındýstarıaldy damý baǵdarlamasynyń birinshi kezeńi jaıynda bylaı baǵasyn bergendi.
– 2010-2014 jyldarǵa arnalǵan ındýstrıaldy-ınnovasıalyq damý baǵdarlamasy kezinde elimizde biraqtar óndiris oryndary boı kóterdi. Dúnıejúzin sharpyǵan ekonomıkalyq daǵdarys baǵdarlamynyń qarqynyn báseńdetkenin moıyndaýymyz kerek. Biraq bizder birinshi kezeńde kermetteı óndiris oryndaryn qurmasaq ta, bolashaqta elimizdiń barlyq óńirinde ındýstrıaldy damý baǵdarlamasyn damytýǵa qolaıly jaǵdaı týǵyzatyn ınfraqurylymdar qurdy. Budan basqa óndiris oryndarynyń kidirissiz jumys isteýine qajetti elektr qýatyn óndiretin nysandardyń saldyq. Eń bastysy óndiristi órge súıreıtin kásiptik-tehnıkalyq mamandardy daıyndaıtyn orta býyndy oqý oryndaryn qurýdy bastady. Osylaısha ındýstrıaldy damýdyń alǵashqy kezeńinde naqty máselelermen betpe-bet kelip, olardy sheshý jedeldetip sheshýimizge týra keldi, – deıdi sarapshy ekonomıs.
Keıbireýler sıaqty «ındýstrıaldy damý baǵdarlamasy kezinde túk istelingen joq» dep kesip aıtýǵa bolamaıdy. Mundaıda dana halqymyz «kórmes túıeni de kórmes» degen áńgimesi eske túsedi. Jalpy, ındýstraıldy damý baǵdarlamasy óńirlerdiń damyp, jańa óndiris oryndarynyń qurylýyna muryndyq bolǵanyn aıtýǵa bolady.
Aıtalyq, Keńes zamanynda qazirgi Túrkistan oblysyna qarasty Kentaý qalasy taý-ken salasy, mashınaqurastyrý salasymen aty shyqqan qala bolatyn. Keńes zamanynda Kentaý transformator zaýyty elimizdi bylaı qoıǵanda Odaq kóleminde túrli transformatorlardy shyǵaryp keldi. Al Keńes odaǵy qulaǵannan keıin mundaǵy óndiris qarqyny birshama báseńsigen edi. Biraq jergilikti ınvestor óndiristiń otyn óshirmeı zaýytty saqtap qaldy.
Elimizde ındýstrıaldy damý baǵdarlamasy qolǵa alǵanǵannan keıin Kentaý transformator zaýyty memleket tarapynan kómek-qoldaýǵa ıe bolyp, jumysyn jandandyrǵanyn bilemiz. Qazirgi tańda óndiris oshaǵy dúnıejúziniń birqatar elderine energetıka salasyna asa qajet transformatorlar shyǵaryp, elimizdiń yrysyn arttyryp otyr. Batys Qazaqstan oblysynda atalmysh zaýyttyń bólimshesi boı kóterip, óndiris kólemi ulǵaıa túskenine kýá boldyq.
Indýstrıaldy baǵdarlamanyń arqasynda qanatyn keńge jaıyp, júzdegen adamdy turaqty jumys orynymen qamtyp otyr. Ár óńirge barǵanda ındýstrıaldy damý baǵdarlamasynyń sharpatyn kórgen óndiris oshaqtaryn kórýge bolady. Taldyqorǵandaǵy akýmýlátor shyǵaratyn zaýyt jaıynda da osy áńgimeni aıtýǵa bolady.
Indýstrıaldy damý baǵdarlamasy óndiristi órkendetý isimen ǵana shektelgen joq. Bul baǵdarlama bilim berý salasynyń da etek-jeńin jıyp, zaman kóshine saı maman daıyndaýǵa yqpal etkenin aıryqsha atap aıtýǵa bolady.
Táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldary aýdan ortalyqtarynda ýnıversıtetter men akademıalar boı kóterdi. Olardyń bári zańgerler men ekonomıs mamandardy daıyndaýǵa den qoıdy. Óndiris oryndarynda jumys isteıtin kásiptik-tehnıkalyq mamandardy daıarlaý isine tıisti deńgeıde kóńil bólmedi.
Al ındýstrıaldy damý baǵdarlamasy júzege asa bastaǵan sátti bilim salasyndaǵy osy olqylyq kózge birden túsken edi. Osydan keıin elimizdiń kásiptik-tehnıkalyq maman ıelerin daıyndaıtyn orta býyndy oqý oryndarǵa aıryqsha kóńil bólinip, Germanıada óz jemisin bergen Dýaldi oqytý júıesi engizilgenin kózimiz kórdi. Atyraýda munaı-gaz salasyna maman daıarlaıtyn «APEC Petrotechnic» Joǵary tehnıkalyq mektebi paıda bolyp, munaı-gaz salasyna bilikti mamandar daıarlaı bastady. Osydan-aq ındýstrıaldy damý baǵdarlamasy elimizdegi óndiris oryndarynan bólek bilim berý, maman daıyndaý salasyna da seripin bergenin baıqaýǵa bolady.
Indýstrıaldy damý baǵdarlamasynyń ekinshi kezeńinde óńirlerde Indýstrıaldy-ınnovasıalyq parkter qurylyp, óńirlerde ekonomıkalyq damý oryn aldy. Mundaı parkter ashý úshin jergilikti bılik oryndary arnaıy jer telimin belgilep, ol jerge jaryq, sý, gaz syndy ınfraqurylymdyq jelilerdi tartyp, ınvestorlarǵa barynsha jaǵdaı jasady.
Eń bastysy ındýstrıaldy-ınnovasıalyq parkter aýmaǵynda tirkelgen kásiporyndarǵa memleket salyqtyq turǵydan birqansha jeńildikter usynyp, óńirlerde óndiristiń alǵa basyna yqpal etti. Qazirgi tańda ındýstrıaldy-ınnovasılyq parkterdiń aýmaǵynda jańa óndiris oshaqtary boı keterip, jumys isteýde. Osyndaı jaıdy saraptaǵanda ındýstrıaldy damý baǵadarlamasynyń el damýyna tıgizip otyrǵan úlesi zor ekenin baǵamdaýǵa bolady.
Nurlan Jumahan
