Elimizde úsh zertteý reaktory bar. Sonyń biri qurylǵanyna 65 jyl tolǵan Almatydaǵy Iadrolyq fızıka ınstıtýtynda tur. Jaı turǵan joq, áli kúnge deıin jumys isteıdi. Sonaý 1967 jyly iske qosylǵan SSR-Q zertteý reaktoryna tek 1998 jyldan 2015 jylǵa deıin jóndeý jumysy júrgizilgen kórinedi.
Eski qondyrǵy bolsa da, óz mısıasyn atqaryp kele jatqan reaktordy biz de kórýge asyqtyq. Onyń ústine sońǵy jyldary jıi talqylanyp, sońynda bir toqtamǵa kelgen AES salý máselesi de «Bizde bul salany biletin mamandar jetkilikti me?» degen saýalǵa jaýap izdeýge ıtermelegen.
«Prezıdent joldaýynda, saılaýaldy baǵdarlamasynda da ǵylym men bilimge aıryqsha kóńil bóldi. Sońǵy kezde ǵylym jaıyn jıi qozǵady. Ǵalymdardyń eńbegin baǵalaý kerektigine toqtaldy. Sondyqtan ǵylym salasy damıtynyna senim mol» degen ǵalymdar úmit otyn sóndirgisi kelmeıdi. Bulaı aıtýyna taǵy bir sebep – qarasha aıynyń baasynda Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstri Saıasat Nurbek Birikken ıadrolyq zertteýler ınstıýtynyń ókilderimen kezdesip, elimizdegi ıadrolyq ǵylymdy damytý josparymen tanysypty. Sol kezde Qazaqstan ǵalymdary ınstıtýtpen yntymaqtasyp, ıadrolyq fızıkanyń qazirgi zamanǵy máseleleri boıynsha iri halyqaralyq baǵdarlamalarǵa qatysyp jatqany sóz boldy.
Birikken ıadrolyq zertteýler ınstıtýty men Qazaqstan arasyndaǵy yntymaqtastyqty Iadrolyq fızıka ınstıtýty, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ jáne L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ 12 ǵylymı taqyryp boıynsha júzege asyrady. Júzge jýyq stýdent BÁZI-de qos dıplom baǵdarlamasy boıynsha bilim alǵany taǵy bar. Taǵy bir aıta keterligi, bıyl Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ fızıka-tehnıka fakúltetiniń janynan ashylǵan jańa mamandyqqa 50 stýdent oqýǵa tústi. Olar tájirıbe jumystaryn osy ınstıtýtta júrgizetin bolady.
Dál osy keleli otyrysta eksperımenttik jabdyqtar bazasyn damytpaı, qoldanbaly zertteýler júrgizilmeıtini de aıtyldy. Demek, ınstıýttyń bas ortalyq retinde jumysty uıymdastyryp, ujymdy uıystyryp otyrýǵa áleýeti jetedi. Instıtýt quramyna Astana qalasynda jáne BQO Aqsaı qalasynda ornalasqan eki fılıal, sondaı-aq Atyraý oblysyndaǵy burynǵy «Azǵyr» polıgonyna irgeles ornalasqan ǵylymı-óndiristik ekspedısıa kiredi. Kásiporyn qyzmetine memleketke tıesili strategıalyq obektilerdi paıdalaný jáne kútip ustaý, atom energıasyn paıdalaný salasynda ǵylymı zertteýlerdi júzege asyrý kiretinin eskersek, mekeme mamandary bul údeden shyǵyp júr.
Instıtýt 8 iri bazalyq eksperımenttik qondyrǵyny qamtıdy: SSR-Q atom reaktory (Almaty qalasy), syndyq stend, Ý-150 jáne ÝKP-2-1, ELV-4 (Almaty qalasy), DS-60 (Astana qalasy.) 4 zarádtalǵan bólshekter údetkishi, sondaı-aq Almaty qalasyndaǵy Iadrolyq medısına jáne bıofızıka ortalyǵy bazasyndaǵy Cyclone-30 sıklotrony men ILÝ-10 elektrondar údetkishi.
AQSH, Reseı, Japonıa, Fransıa, Belgıa, Shveısarıa jáne t.b. álemniń jetekshi ǵylymı ortalyqtarymen belsendi yntymaqtastyq ornatqan Iadrolyq fızıka ınstıtýty qyzmetiniń negizgi baǵyttaryna toqtalsaq:
- [perfectpullquote align="full" bordertop="false" cite="" link="" color="" class="" size=""]
- Iadrolyq fızıka men radıasıalyq qatty dene fızıkasy salasyndaǵy irgeli jáne qoldanbaly ǵylymı zertteýler;
- Iadro-fızıkalyq taldaý ádisterin ázirleý jáne qoldaný;
- Iadrolyq jáne radıasıalyq tehnologıalardy ázirleý jáne qoldaný;
- Ónerkásip jáne medısına úshin radıoızotopty ónimderdi óndirý;
- Taratpaý rejımin qoldaý;
- Atom energıasyn paıdalaný salasynda qyzmetter kórsetý.
[/perfectpullquote]
Qaterli isikti emdeıtin dári-dármek, áshekeıge arnalǵan asyl tas...
Sonymen, biz kórgen SSR-Q zertteý reaktory elimizdegi jalǵyz kóp maqsatty ári tájirıbelik jáne tehnologıalyq múmkindikteri boıynsha qaýipsiz sanalady. Kópmaqsatty degen sózimizge dálel – SSR-Q reaktory ıadrolyq jáne termoıadrolyq reaktorlarǵa arnalǵan perspektıvalyq materıaldardy radıasıalyq synaý, medısına men ónerkásip úshin radıoızotoptar alý, ártúrli materıaldardyń elementtik quramyn neıtrondy belsendirý taldaýy jáne obektilerdiń ishki qurylymyn zertteý úshin qoldanylady.
Bas ınjenerdiń jóndeý jumystaryn júrgizý jónindegi orynbasary Dáýren Nuǵmanovtyń aıtýynsha, reaktor ýran 235 otynymen jumys isteıdi. «Taza artezıan sýyn paıdalaný arqyly 6 MVt qýatyn beredi. Munda farmasevtıkalyq dári-dármek shyǵaryp, óndiris úshin «pispegen» tabıǵı asyl tastardy tazalap, óńdep, ártúrli túske sáýlelendiremiz. Qazirgi kezde ınstıtýt komersıalyq baǵyt boıynsha Germanıamen kelisim-shartqa otyrdyq. Alyp ketý óz moınynda», – deıdi.
Al reaktordyń el úshin berip jatqan paıdaly qyzmetine toqtalǵan bas ınjenerdiń orynbasary Baǵdáýlet Muhametuly tómengi baıytylǵan ýran ızotopy arqyly qanshama qajetti dúnıe shyǵaryp otyrǵanyna toqtaldy.
«Iadrolyq reaksıa júri barysynda reaktor neıtron shoǵyryn beredi. Ǵylymı zertteý reaktory kremnııdi zerttep, zalalsyzdandyryp, sáýlelendiredi. Arheologıalyq-geologıalyq-ınjenerlik nysandardyń ishki qurylymyn zertteıdi. Munymen qosa, neıtrondy shoǵyrdyń kóp bolýy nátıjesinde zattardy radıasıalyq turǵydan baıyta alamyz. Iaǵnı, tabıǵı tastardy ártúrli túske boıaý, odan soń medısına úshin farmasevtıkalyq dári-dármekter, atap aıtqanda onkologıalyq aýrýlardy emdeýge arnalǵan radıoaktıvti ıod shyǵaramyz», – dedi bas ınjenerdiń orynbasary Baǵdáýlet Muhametuly.
Sondaı-aq, Iadrolyq fızıka ınstıtýtynyń radıohımıa jáne ızotoptar óndirý ǵylymı-tehnıkalyq ortalyǵy respýblıkanyń medısınalyq mekemelerine radıofarmpreparattardy únemi óndirip, jetkizip otyrady. Sonyń biri Flýorodeoksıglúkoza 18F ıneksıaǵa arnalǵan eritindi pozıtrondy-emıssıalyq kompúterlik tomografıa arqyly obyrdy emdeýdi dıagnostıkalaý jáne baqylaý úshin, al Natrıı ıodıdi, 131I gamma-sıntıgrafıa jáne bir fotondy kompúterlik tomografıa kómegimen qalqansha bezdiń fýnksıonaldyq jaǵdaıyn zertteý úshin qoldanylady. Semeıdegi onkologıalyq ortalyqqa, Astanaǵa, Almatyǵa Iod 131 ızotopy aınalasy 7-8 kúnde jetkizilip, qaterli isikke shaldyqqan naýqas tez qabyldap úlgerýi kerek. Iaǵnı, bul reaktor ǵylymı jumys isteıtin zertteý arqyly qoǵamǵa, ǵylymǵa kóp paıdasyn tıgizip otyr.
Aıta ketý kerek, reaktorǵa qoldanylatyn ýran otyny Reseıden alynady. Qazir on jylǵa jetetin otyn qory bar. Sebebi, ıadrolyq qarýǵa qarsy bolǵan soń Qazaqstanda ýrandy baıytýǵa tyıym salynǵan. Bizde shıkizat qana bar.
Budan keıin ınstıtýttyń keshendi ekologıalyq zertteýler júrgizetin ortalyq jumysymen tanystyq. Ortalyq jetekshisi Vıktor Glýshenkonyń aıtýynsha, munda júzdegen maman jumys isteıdi.
Shetelmen áriptestik jandanyp keledi
Sharanyń núktesin qoıǵan Iadrolyq fızıka ınstıtýty RMK bas dırektory Saıabek Sahıevtyń aıtýynsha, adamzatqa qaýip tóndirgen qaterli isikke qarsy dári-dármek shyǵaratyn ortalyqtyń jumysyna sheteldik mamandar da qyzyǵýshylyq tanytqan.
«Bizde radıoızotopty dáriler tasýǵa áýe kompanıalardyń lısenzıasy joq. Eger tasıtyn bolsa, Qazaqstannyń kez kelgen qalasyna, tipti shetelge de jetkize alamyz. Biz ózimiz úshin baǵany tómen qoıamyz. Birinshi maqsat – halyqtyń densaýlyǵy, ekinshi – bolashaqta medısınalyq týrızmdi damytý. Keshe ǵana Túrkıaǵa issaparmen baryp keldim. Olar da qyzyǵyp otyr. Sebebi, qazir olarda jumys istep turǵan reaktor joq. Iod, molıbden reaktor arqyly óndiriledi. Aldaǵy ýaqytta túrik delegasıasy bizge usynyspen shyqqanyn», – málimdedi ınstıtýt dırektory.
Búginde Iadrolyq fızıka ınstıtýty 2030 jylǵa deıingi strategıasyna sáıkes, álemniń beldi ınstýttarymen kelisim-shart ornatyp, jumys isteýge kirisken. Basshylyq birinshi kezekte jalaqyny kóterip, ınstıtýttyń bedelin arttyrýǵa múddeli. Al qurylǵanyna 65 jyl tolǵan ınstıtýtty jańa tehnologıalyq quraldarmen jabdyqtaý máselesi Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligine egjeı-tegjeıli jetkizilgen.
