– Bul endi qate túsinik. Jaz – ol hobbıdan basqa esh nárse emes. Biraq, shynymen de birneshe jyl boıy on saǵattan jaz mýzykasyn tyńdaǵan kezderim boldy. Sondyqtan bul mýzyka meni óziniń rıtmimen, únimen, stılimen óz tereńine tartyp keldi. Meni shyǵarmashylyqqa jaz-klýb ashýym alyp keldi desem bolady. Bir joly klýbtyń ishinde qara násildi amerıkalyq áskerlerdiń týǵan jerlerin eske alyp, jylap otyrǵandary tańǵaldyrdy. Dál osy sátke deıin men batys mádenıetine barynsha qumar edim. Bul on-on eki jasymnan bastalǵan qyzyǵýshylyq edi. Sol bir qara násildi amerıkalyq áskerlerdiń jylaǵanyn kórgen kezde, batys mádenıetin qansha jerden súısem de, bul mádenıet maǵan qaraǵanda sarbazdar úshin áldeqaıda mańyzdy ekenin túsindim. Tek jaz ǵana emes, Elvıs (1935-1977. Rok-n-rol koroli atanǵan) pen Vonnegýtke de (1922-2007. Amerıkalyq modernıs jazýshy) qatty qyzyqqanmyn. Menińshe, bul shyǵarmashylyq ákeme degen qarsylyqtan (ol japon ádebıeti oqytýshysy bolǵan) jáne basqasha japondyq kózqarastan týǵan bolýy múmkin. On alty jasymda japon ádebıetin oqýdy toqtatyp, japon tiline aýdarylǵan fransýz, orys jazýshylarynan Dostoevskııdi, Stendaldy, Balzakti oqı bastadym. Keıin aǵylshyn tilin meńgerip, qara bazardaǵy kitap satýshylardyń kómegimen Amerıka jazýshylaryn oqydym. Amerıka romandary meni jalǵyzdyqtan qutqaryp, basqa bir álemge jeteledi. Basynda men ózimdi Marsta júrgendeı sezindim, keıindep birte-birte ózimdi jaıly sezine bastadym. Mine, meniń jaza bastaǵan sebebim osy.
– Amerıkalyq postmodernıst jazýshylar Tomas Pınchon (1937), taǵy basqalarynyń jazdyń áserine ushyraǵany baıqalady. Sonyń ishinde ımprovızasıanyń áseri basym. Siz óz shyǵarmańyzdy ımprovızom dep esepteısiz be?
– Men úshin ımprovızomǵa qaraǵanda rıtm mańyzdy. Shyǵarma jazǵan kezde aldymen rıtm jaıly oılaımyn.
– «Norvegıa ormany» romanyńyz bas keıipkerdiń ushaqta otyrǵanynan bastalady. Negizgi oqıǵa keıipkerdiń kókjıekte, ótkendi eske alýy arqyly baıandalady. Iaǵnı, dál osy kórinis oqıǵanyń bastalýy emes qoı?
– Iá, shyǵarmany ushaqtaǵy kórinisten bastamadym, túnde jaryq shashatyn qońyz týraly eski oqıǵadan bastadym. «Norvegıa ormanyn» osy qysqa oqıǵanyń jalǵasy retinde jazyp shyqtym. Ol maǵan shyǵarmadaǵy keıipkerdiń ómiri ne bolatynyn bilýge múmkindik berdi. Olardyń úsheýi óledi, úsheýi tiri qalady. Biraq, qaısysynyń ólip, qaısysynyń tiri qalatynyn jazyp jatqanda bilmedim. Meniń basty lázzatym – jazý jáne jazyp jatqanda kelesi jol ne bolaryn bilýge umtylý. Bul bolmasa, shyǵarmashylyq lázzatta eshqandaı mán bolmas edi.
– Sizdiń birneshe romanyńyz osyndaı qysqa áńgimeniń júlgesinen shyǵypty. Siz osy qysqa áńgimelerdi jazyp bolǵan kezde bir nárse jetpeı turǵandaı bolyp, qaıta jazýǵa ıtermeleı me? Joq, álde, biraz ýaqyt ótkesin qaıta qarap: «Jaraıdy, kelesi shyǵarmaǵa paıdalanarmyn» degen kezderińiz boldy ma?
– Qaısy bir jazǵan áńgimemniń aıaqtalmaǵanyn baıqaý úshin maǵan tórt-bes jyl kerek. Keıde alty-jeti jyl ketedi. Bundaı shyǵarmalarymnyń aıaqtalmaǵanyn baıqaǵan kezde qaıtadan basqa nusqada jazyp shyǵamyn. Barlyq romandarym qysqa áńgimelerden týǵan joq. Mysaly, «Qoı aýlaý» (Ohota na oves) romanyn qalaı roman retinde oıladym, solaı qaǵazǵa túsirdim.
– Biraq, birneshe jyl ótken soń siz osy romannyń jalǵasy «Dens, Dens, Dens» romanyn jazdyńyz. «Qoı aýlaýdy» jazyp bolǵanda, bunyń jalǵasy bar ekenin bildińiz be, álde tolyq aıaqtaldy dep oıladyńyz ba?
– Bul romandy jazyp bitkende mende ondaı oı bolǵan joq, bári aıaqtalǵandaı boldy. Arada bes-alty jyl ótken soń baryp «bas keıipkerimniń jaǵdaıy ne bolyp jatyr eken» degen oı keldi. Ol keıipkerdiń men úshin mańyzdy tulǵa ekenin túsindim. Sosyn onyń jan álemin asha túsý úshin «Densti» jazýdy bastadym.
– «Sheksiz tańǵajaıyptar qalasy men Zamanaqyr» romanyńyz óte qyzyqty, detektıvtegi «hardboıld» stılin qoldanǵan sáqtysyz. Bul stıl sizdi nesimen qyzyqtyrdy?
– Durys aıtasyń. Shyn máninde shytyrman oqıǵaly detektıv jazý maǵan qyzyq emes, tek osy tásildi paıdalanyp kórgim keldi. Men únemi jazýdyń basqa da tásilderin paıdalanamyn. Aıtalyq, ǵylymı fantasıka, lav-storı nemese romans. Detektıv stılindegi «hardboıld» bas keıipkerleriniń qashanda ómirden «alshaq» ındıvıdýalıst bolǵanymen qyzyqtyrady. Bári – jalǵyz bóri sekildi. Men úshin bul óte qyzyq, sebebi ındıvıdýalıst pen jalǵyzdarǵa Japonıada ómir súrý ońaı emes. Maǵan únemi osy taqyrypta oılaýǵa týra keledi. Óıtkeni men jazýshymyn, men jalǵyzbyn jáne ındıvıdýalıspin. Múmkin, meniń «hardboıldtyń» qurylysy men mıstıkalyq shym-shytyryq sújetine qyzyqqanym Amerıkany armandaýyma sebep boldy.
– Romandaryńyzdyń barlyǵy birinshi jaqpen jazylypty. Basqalaı jazyp kórgen kezińiz boldy ma?
– Jaqynǵy kezderi úshinshi jaqpen jazyp kórmek boldym, biraq esh nátıje shyqpady.
– Qyzyq eken, sonda olaı jazýǵa ne kedergi?
– Úshinshi jaqpen jazǵan kezde ózimdi Qudaı sıaqty sezindim. Meniń Qudaı bolǵym kelmeıdi. Álemdegi barlyq nárseni tolyq bile almaımyn, álemdegi barlyq zattar týraly jaza da almaımyn. Men – jaı ǵana menmin. «Men» qalaı jazsa, mende solaı jazǵym keledi. Ózimdi bas keıipkerim ornynda sezinbeımin, biraq olardyń ne oılaıtynyn, neden ýaıymdaıtynyn boljap bilemin. Shyǵarmashylyq maǵan beısanada sapar shegýge múmkindik berdi. Osy sapardy oqıǵa qurastyrýǵa paıdalanamyn. Men úshin jaqsy oqıǵany baıandaý – kóshede serýendegenmen birdeı. Men bul kósheni unatamyn. Bul kósheni qydyrǵan kezde bárin baıqaımyn, estımin, onyń ıisin ıiskeımin. Sol sátte álem basqa túrge enedi. Tús te, ún de, sezim de jańarady. Mine, men úshin shyǵarmashylyqtyń ne ekenin qarańyz. Qyryq alty jasqa kelip qoıǵan áıeli bar erkekpin, biraq jazǵan kezde jıyrma bes jastaǵy boıdaq jigitke aınalamyn. Bireýdiń terisin jamylyp ómir súrip, jazamyn. Sóıtip, Shyǵarmashylyq seniń ekinshi «menińdi» paıda qylady.
– Amerıka men Japonıada keıbir synshylar sizdi japondyq ádebıetke jatqyzbaıdy.
– Bul óte ústirt oılaýdan kelip shyqqan. Men ózimdi japon jazýshysymyn dep esepteımin. Árıne, ártúrli stılderdi, ártúrli materıaldardy qoldanǵan shyǵarmyn, biraq men japonsha jazamyn, japondar úshin jazamyn, japon qoǵamyn jazamyn. Meni bireýler batystan nár alǵan dep minep jatady, olar qatelesedi. Iá, men basynda «halyqaralyq» jazýshy bolǵym keldi. Ýaqyt óte kele ózimniń japon jandy jazýshy ekenimdi, basqa eshkim bola almasymdy sezindim. Shyǵarmashylyqqa kelgen kezimde men batystyq stıldi kóshirip paıdalanýdy qalamadym, qaıta japon ádebıetin syrtynan emes, óz ishinen ózgertýge talpyndym, ári osy úshin óz jolymdy oılap taptym.
Japon jazýshylary syrtqy sulýlyqty unatady, sezimtaldyqty mátinniń ishki qýatynan joǵary qoıady. Bul kórkemdik ózderine ádemi kórinedi, sosyn qara bastyń qamy bolyp qala beredi, sondyqtan olardyń sezimderi qabyldaýǵa kelmeıtin qatyp qalǵan teńeýlerge kelip tireledi. Jazýdyń bul stıli ýaqyt ótken saıyn qajalyp, sýyp qalǵan tamaqty eske salatyn bolady. Maǵan mundaı dástúrli kórkemdeý tásili unamaıdy. Bul bir jaqtan jaqsy kórinýi de múmkin, biraq adamdyq qatynastyń deńgeıin jazýdy kótere almaıdy. Sosyn sulýlyq degenniń ne ekenine kim naqty baǵa bere alady? Men prozamda osyny ózgertýge talpynamyn. Maǵan erkin jazǵan unaıdy, sondyqtan shyǵarmada ómirlik mán men balǵyndyqty kóbirek tabatyn uzaq teńeýlerdi kóp qoldanamyn.
– Dál osy «balǵyndyq» batys oqyrmandaryn qyzyqtyrady, bir jaqtan siz shyǵarmańyzda olarǵa tanys pop-mádenıetten dáıeksóz keltirip otyrasyz. Biraq batys adamy úshin pop-mádenıet tańǵalarlyq nárse emes, solaı ǵoı?
– Sózińde qatelik joq. Biraq osyndaı dúnıelerdi konteksten sýyryp alsa, olar múlde basqa maǵynaǵa ıe bolady. Kitaptarymda kóp jyldar pop-mádenıetten dáıek keltirip júrdim, óıtkeni bul mádenıet japondyqtardyń ómirine sińip ketken. Bul maǵan qarapaıym japondyq retinde unaıdy. Alpysynshy jyldary kópsandy japondyqtar televızor arqyly Amerıka mádenıetine qyzyqty. Mysaly, men bala kezimde «Ákemiz bárinen kóp biledi» deıtin Amerıkanyń tok-shoýyn unatatynmyn. Televızordaǵy sol geroılardyń ómiri japondyqtar úshin baǵa jetpes baılyq sekildi boldy. Úlken mashınalar, televızorlar, ómirge rahat syılaıtyn tehnıkalar jánnatty elestetti. Men erjetip, jaza bastaǵan kezde jaz, detektıvter, telebaǵdarlamalar, rok-mýzykalar bizdiń álemniń ajyramas bir bólegine aınalǵan, sondyqtan bul tabıǵı nárse. Biraq bul siltemeler asa kúrdeli ári tereń emes. Naqty aıtqanda, men Brús Sprıngstıniń jasaǵan dúnıesiniń jelisimen jazǵym keledi. Solardyń kómegimen men aıtarymdy aıtqym keledi, al ol qashanda qıyn. Mynany moıyndaý kerek, sońǵy kezderi men pop-mádenıetti kórsetýdiń keregi joq ekenin bildim. Endi men basqa shıyrmen júremin, baǵytymdy ózgertemin.
– Amerıkalyqtarǵa sizdiń kitabyńyz nesimen qyzyq? Ásirese jastarǵa?
– Amerıka ýnıversıtetterine leksıa oqyǵanda baıqaǵanym, kóptegen stýdentter zamanaýı japon ádebıetin japon ádebıeti dep oqymaıdy. Tek qana olarǵa qyzyq bolǵany úshin oqıdy. Jastar on jyldyń aldynda Garsıa Markestiń, Marıo Vargas Lostyń jáne basqa da latynamerıkalyqtardy qyzyǵyp oqysa, bul kúnde meniń romandarymdy da, Emı Iamadanyń prozasyn da solaı qyzyǵa oqıdy. Mundaı ózgeris úshin ádette biraz ýaqyt qajet. Biraq, keıingi kezde ár eldiń jazýshylarynyń bir-birine yqpal etýi ádebı ózgeristi burynǵydan tezdetip jiberdi. Bul, menińshe, óte durys.
– Búgingi japondyqtardyń alpysynshy jyldardaǵy japondyqtardan aıyrmashylyǵy bar ma? Alpysynshy jyldary jastardyń álemde bolǵan qózqarasyn ózgertetin kóńilge qonymdy ádebıet bolmady dep ózińiz aıtyp óttińiz. Qazir bul úrdis ózgerdi me? Sizdiń talǵamyńyzǵa jaqyn jas jazýshylardyń tolqyny paıda boldy ma?
– Iá, qazirgi kúnde jazýshylardyń jańa tolqyny paıda boldy. Sonyń ishinde japon ádebıetiniń stıli men mazmunyn ózgertkenderi de bar. Banana Esımotonyń povesteri, Rú Mýrakamıdiń romandary on jyldyń aldyndaǵy japon ádebıetinen ozyp ketti, tipti soǵystan keıingi tolqynnyń basynda turǵan Kendzabýro Oeden de asyp tústi. Bul avtorlardyń maǵan unaǵan jeri, olardyń shyn júrekterimen, ashyq túrde búgingi bizdi qorshap turǵan japon qoǵamy týraly alań kóńilmen qalam terbegenderi. Olardyń jasóspirim kezderinde Japonıa baı-baqýatty boldy, al qazir olar Japonıanyń keremetteı ózgergenine senimsiz. Olar qoǵamdy jalpy bettik qasiret basýynan qorqady. Meniń baıqaýymsha, qazirgi oqyrmandarǵa olardyń hat formasyndaǵy jańa máneri unaıdy. Men bul jigitterge qaraǵanda úlken bolsam da, ózimdi ishki jan dúnıemde solardyń qurdastaryndaı sezinemin.
– Shetelde júrgen adam otany týraly tereń túsinikterge baryp, basqasha oılaı bastaıdy degen túsinik bar. Sizdiń basyńyzda osyndaı jaǵdaılar boldy ma?
– Ondaı sezim bolady. Amerıkalyqtar menen únemi nege Amerıka týraly jazbaısyz dep suraıdy. Men Amerıkada birneshe jyl ómir súrdim, eń bastysy, Prınston, Garvard ýnıversıtetteri maǵan vıza berip shaqyrtty. Olarmen qandaı da bir mindetteme bolǵan joq, men óz qalaýymsha ómir súrdim. Árıne, Amerıkadan tom-tomdap kitap jazýǵa bolatyndaı áser aldym, biraq maǵan Azıa týraly jaza bergenim durys sekildi. Otyzynshy jyldary Japonıa Qytaıda ne istegeni týraly kitap jazyp jatyrmyn. Bul romandy Prınstonda júrgende bastadym. Sol jerdegi kitaphanadan soǵys týraly kitaptardyń úlken qoryna kezigip, sony oqyp júrgende, «saıyp kelgende, japondyqtar kimbiz bizder? Biz álem úshin ne istep berdik?» degen úlken suraqtar mazamdy ala bastady. Otyzynshy jyldary ákemniń Qytaıda ne istegenin bilgim keldi. Ol kishkene kezimde Qytaıda soǵysta bolǵanyn aıtyp otyratyn. Osy tarıhtyń keıbir tustary meni qatty tańǵaldyrdy. Bul da bir úlken qandy tarıh. Jalpy esepte japondyqtar Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta ne bolǵanyn túsinbeıtin sekildi. Iá, Hırosıma men Nagasakıge atom bombasy tastalýy úlken qasiret, al japondyqtardyń Qytaı men Perl-Harbordaǵy zobalańy odan kem emes. Búgingi japondyqtar soǵystyń qurbandary bolyp kóringisi keledi. Bizge bomba tastalǵasyn – qurban bolǵanymyz jaqsy. Kináliler biz emespiz, kináliler bılikte, Imperator saraıynda, parlamentte otyrǵandar. Biraq osy haıýandyq úshin barlyq japondyqtar basqynshy atandyq. Bizdiń ótkenimiz ben búginimiz bir-birimen sabaqtasyp jatqanyn adamdar oılaǵysy kelmeıdi.
– Barlyq jynystyq qatynas kórinisteri, basy da, sońy da negizgi mátinnen bólek jasandy zatty ákelip ornalastyrǵan sıaqty. Oqıǵa órbı beredi, sosyn jynystyq qatynas kórinisine úzilis alady da, qaıtadan óz arnasyna túsedi. Tek «Norveg ormanynda» ǵana mundaı kórinister oqıǵany shynaıy kórsetip tur.
– Úlken raqmet! Japonıalyqtardyń kóbisine «Norveg ormanyndaǵy» jynystyq qatynas unamaıdy eken. Nege ekenin bilmedim, keıbireýleri buǵan ashýlandy, al keıbiri buny «pornogrofıa» dep eseptedi. Maǵan «seksýaldy manıaksyń» dep jazǵandar da boldy (kúldi)... Árıne, bul aqymaqtyq qoı. Men tek jynystyq qatynas týraly jazdym, óıtkeni bul adam ómiriniń eń mańyzdy shaqtary. Sábıge qýyrshaqty bergenimizde, onymen oınaǵysy keledi. Biraq kelesi kitabymda men bul qýyrshaqty qoldanbaımyn, óıtkeni men onymen oınap bolǵanmyn.
– Áńgimeńizge raqmet!
Áńgimeleskender: Sında GREGORI, Tosıfýmı MIAVAKI.
Aýdarǵan Yqylas SHALǴYNBAI
