Búginde eńbek naryǵyna 2000-jyldardan keıin týǵan jastar kelip jatyr. Jyl saıyn 300 myń jas eńbek naryǵyna enip, jumysqa ornalasýdy qajet etedi. Sondyqtan da memleket jumyspen qamtýdyń ıkemdi túrlerin keńeıtip, sapaly jumys oryndaryn qurýǵa kúsh salyp jatyr. Ásirese, jastardyń jumysqa ornalasýy úshin naqty sharalar qabyldanýda.
«Sapaly jumys» termıni EYDU elderinde qazirdiń ózinde bar. Bul degenimiz, jalaqy deńgeıi aımaqtyq ortasha jalaqydan tómen bolmaýy tıis, bir jumysta eńbek etý merzimi keminde alty aı bolýy kerek, sodan soń jumys ornynyń qaýipsizdigi asa mańyzdy. Iaǵnı, jumysshyny áleýmettik baǵdarlamalarǵa tartýdy kózdeıdi. Osy tásildi júzege asyrý úshin bizdiń elimiz óńirlik erekshelikterin eskere otyryp, eńbek naryǵyn 2030 jylǵa deıin damytý tujyrymdamasyn daıyndady.
Premer-mınıstrdiń orynbasary Tamara Dúısenovanyń aıtýynsha, Qazaqstanda eńbekke jaramdy azamattardyń sany kóbeıgenimen, jumys kúshi jetispeıdi. Máselen, qazirgi ýaqytta elektrondy eńbek bırjasynda bos jumys oryndarynyń sany 56 myńǵa jetken. Kez kelgen adamnyń biliktiligi men daǵdysy, tájirıbesi bolsa, ol qıyndyqsyz «eki qolǵa bir kúrek» tabady.
Al Eńbek jáne halyqtyń áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń málimetinshe, ótken jyly 1 mıllıonǵa tarta turǵyn jumysqa ornalasqan. Bul sanǵa, sondaı-aq memleket sýbsıdıalaıtyn jumys oryndarynda eńbek etetinder de, esh jerde tirkelmegen, biraq salyq shegerimderin jasaıtyn táýelsiz (platformalyq) jumysshylar da kiredi.
Aıta keterligi, jumyspen qamtylǵan jáne jumyssyz halyq sanynyń mólsherin Ulttyq statısıka búrosy Halyqaralyq eńbek uıymynyń (HEU) ádistemesine sáıkes 15 jastan asqan úı sharýashylyqtary múshelerin aı saıynǵy irikteý zertteýiniń negizinde anyqtaıdy. HEU krıterıılerine sáıkes jumyssyzdar qataryna qarastyrylyp otyrǵan kezeńde bir mezgilde úsh negizgi krıterııge saı keletin adamdar jatady: olar – jumyssyz (paıda ákeletin kásibi joq), belsendi jumys izdep júrgen jáne belgili bir merzimde jumysqa kirisýge daıyn azamattar. Sondyqtan ádisteme búkil álemde birdeı qoldanylady.
«Memleket óz mindettemelerin oryndap jatyr. Aıtalyq, 2024 jyly búdjet shyǵystarynyń 41 paıyzy áleýmettik salaǵa baǵyttalady: tek zeınetaqyǵa 4 trıllıon teńge, bilim men ǵylymǵa 1,7 trıllıon, densaýlyq saqtaý salasyna 2,4 trıllıon teńge qaraldy. Járdemaqylardyń qoǵam músheleri arasynda ádil bólinýin qamtamasyz etý úshin «Balalarǵa arnalǵan ulttyq qor» jobasy qabyldandy. Zańsyz alynǵan aktıvterdi qaıtarý týraly qabyldanǵan zańdy da umytpaǵan jón. Bul - eldegi demokratıalyq reformalardaǵy mańyzdy qadam. Byltyrǵy 1 tamyzdaǵy jaǵdaı boıynsha Bilimdi damytý qoryna 120 mıllıard teńgeden astam qarjy túsken. Bul aqsha mektep salýǵa jumsaldy. Al qaıtarylǵan qarajat aldaǵy ýaqytta áleýmettik ınfraqurylymǵa jumsalady», - degeni bar vıse-premerdiń bir sózinde.
Turǵyndardyń áleýmettik lıftterge, memlekettik qyzmetterge jáne ınfraqurylymǵa qoljetimdiligi bolýy kerek. Bul oraıda, memleket tarapynan qyrýar sharýa atqarylyp jatyr. Jaı ǵana salystyrý arqyly kóp derekke kóz jetkizýge bolady.
Osydan 15 jyldaı buryn aımaqtarda júrekke kúrdeli otalardy jasaýdy oılaıtyn ba edik? 2018 jyly nebári 38 myń bilim granty bólinse, bıyl bul kórsetkish 72 myńǵa jetti, ıaǵnı 40 paıyzdan astam túlek joǵary oqý oryndaryna túsip, tegin oqı aldy. Qazaqstanda sheteldik úzdik ýnıversıtetterdiń fılıaldary ashylýda. Bul oqý oryndarynyń dıplomdary Eýropada da moıyndalatyn bolady. 2018 jylǵa deıin eń tómengi jalaqy 28,5 myń teńge bolsa, osy jyldan bastap 85 myń boldy.
Sonymen qatar, Úkimet «Halyqtyń tabysyn arttyrýdyń 2029 jylǵa deıingi baǵdarlamasy» keshendi josparyn bekitti. Máselen, bıylǵy 1 qańtardan bastap 38 myń áleýmettik qyzmetkerdiń jalaqysy 25 paıyzǵa, medısına qyzmetkerleriniń jalaqysy 20-30 paıyzǵa, al 1 qyrkúıekten bastap mektepke deıingi uıymdardyń pedagogtarynyń jalaqysy 30 paıyzǵa kóterildi. 2024-2025 jyldary búdjettik sala qyzmetkerleriniń jekelegen sanattarynyń jalaqysyn jyl saıyn orta eseppen 20 paıyzǵa kezeń-kezeńimen arttyrý jalǵasady. Nátıjesinde 2026 jylǵa qaraı olardyń jalaqysy eki esege ósedi.
Tamara Dúısenovanyń sózinshe, memlekettik organdar, jumys berýshiler jáne jumysshylar birlestikteri arasyndaǵy úshjaqty kelisimder aıasynda jeke sektordaǵy eńbekaqyny arttyrý jumystary júrgizilýde. Osy kelisimder aıasynda byltyr 8 myń jumys berýshi 2,8 mıllıonnan astam jumysshynyń jalaqysyn 5-50 paıyzǵa arttyrdy. «Eger kásiporynnyń qarjylyq múmkindigi bolsa, onda ol jalaqyny kóterýi kerek. Al onyń barlyq tabysy jalaqy qoryna túsip, shıkizat alýǵa aqsha qalmasa, kásiporyn jaı ǵana bankrotqa ushyraıdy. Iaǵnı, memleket jeke sektordaǵy jalaqyny belgileı almaıdy. Bul eńbek jáne ujymdyq sharttar aıasynda sheshilýi kerek», - deıdi ol.
Jan basyna shaqqandaǵy ortasha tabysy eń tómengi kúnkóris deńgeıiniń 70 paıyzynan tómen bolsa, olar az qamtylǵan otbasylar dep tanylady. Bizdiń elimizde mundaı otbasylarǵa ataýly áleýmettik kómek (AÁK) beriledi. Búginde ony 107,8 myń otbasy (onyń ishinde 565,7 myń adam) alady.
Onyń ústine, tek 25 paıyzy nemese 27,9 myńy eńbekke qabiletti adamdar, jalǵyz turatyn múgedekter, zeınetkerler men múgedekteri bar otbasylar. Bul otbasylarǵa shartsyz aqshalaı túrinde kómek kórsetiledi. AÁK alatyn otbasylardyń 75 paıyzynda bir nemese birneshe eńbekke qabiletti jan bar. AÁK berýdiń negizgi sharttarynyń biri - otbasynyń eńbekke qabiletti músheleri jumyspen qamtý sharalaryna mindetti túrde qatysýy tıis.
Jaýapty sheneýniktiń sózinshe, jańa tehnologıalardyń damýy jańa mamandyqtardyń ashylýyna jáne jumystyń mańyzdylyǵyn túsinýge múmkindik berdi. Qazir tehnıkalyq jáne kásiptik bilim berý júıesinde kásibı kadrlardy daıarlaý aldyńǵy qatarǵa shyǵyp otyr.
Osyǵan baılanysty kolejder ekonomıka úshin jumysshylardy daıyndaýdyń negizgi elementi jáne startaptardy, bıznes-ıdeıalardy júzege asyrý alańyna, áleýmettik lıftke aınalýy tıis. Iaǵnı, kolejder quzirettilik ortalyǵy qyzmetin de qosa atqarady. «Joǵary oqý oryndaryn bitirgen jastar eńbek naryǵyna únemi nazar aýdara bermeıdi. Búginde túlekterdiń barlyǵy óz mamandyǵy boıynsha jumysqa ornalasa almaıdy, tipti jumyssyzdar qataryna da qosylmaýy múmkin. Sondyqtan ýnıversıtetterdi ınovasıa jáne joǵary bilikti kadrlar daıarlaý ortalyqtaryna baǵyttaý mindeti tur. Bilim berý tizbeginiń barlyq kezeńderi obektıvti baǵalaýdy talap etedi. Sondyqtan bilim sapasyn baǵalaýdyń ózindik ulttyq júıesin qurý mańyzdy. Bul elimizdiń bilim berý salasyn odan ári damytýǵa baǵyt-baǵdar beredi», - dep túsindiredi Tamara Dúısenova.
