Kógerýge jetkizgen kópvektorly saıasat
Qazaqstan Respýblıkasynyń syrtqy saıasaty kópvektorly baǵytpen, beıbitshilikpen, tepe-teńdikpen jáne pragmatızmmen sıpattalady. Bul strategıa 1990 jyldardyń basynda anyqtaldy jáne sońǵy úsh onjyldyqta dáıekti ári sátti júzege asyryldy dep senimmen aıta alamyz.
Búgingi tańda Qazaqstan álemniń 186 elimen dıplomatıalyq qarym-qatynas ornatyp úlgergen. Barlyq kontınentterde ókildikteri bar, onyń ishinde 62 elshilik pen 20-dan astam konsýldyq turaqty qyzmet kórsetedi. Kóptegen negizgi álemdik oıynshylarmen strategıalyq seriktestik qarym-qatynastary ornatylǵan.
Anyqtamasy boıynsha «jaý emes, dostasýǵa» baǵyttalǵan syrtqy saıası strategıa da eldiń qaýipsizdigi men turaqtylyǵyn qamtamasyz etýde óz rólin joǵary deńgeıde atqarady. Qazaqstannyń álemniń birde-bir memleketimen qaqtyǵystary nemese sheshilmegen problemasy joq deýge bolady.
Pragmatıkalyq kópvektorly saıasat álemdik qaýymdastyqqa ıntegrasıalanýǵa, ulttyq múddelerimizdi barynsha tıimdi ilgeriletýge, ishki damý máselelerin sheshý úshin tamasha syrtqy jaǵdaılar jasaýǵa múmkindik berdi. Sonyń ishinde ekonomıkalyq sharýalardy mysalǵa keltirýge bolady. Máselen, bizdiń elimiz tikeleı sheteldik ınvestısıalardy tartý boıynsha Ortalyq Azıadaǵy sózsiz kóshbasshy elderdiń qatarynda tur.
Qazaqstan táýelsizdik jyldarynda qalyptastyrǵan baǵytyn berik ustanyp, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń basshylyǵymen álemdik arenadaǵy rólin saqtaý jáne nyǵaıtý maqsatynda syrtqy saıasat kókjıegin keńeıtýdi jalǵastyrýda.
Shegendelgen shekaramyz shebimizdiń beriktigin áıgileıdi
Qazaqstannyń táýelsizdik jyldaryndaǵy eń mańyzdy jetistikteriniń biri – barlyq tıisti perımetri boıynsha memlekettik shekaralaryn tolyq jáne túpkilikti halyqaralyq-quqyqtyq turǵydan tirkep úlgergen. Qazaqstan Respýblıkasynyń qurlyqtaǵy memlekettik shekarasynyń jalpy uzyndyǵy shamamen 13,3 myń shaqyrymdy quraıdy. Elimiz aınalasyndaǵy bes memleketpen shektesedi.
Bizdiń eń úlken kórshimiz – teriskeıdegi Reseı Federasıasy, ol memleketpen Qazaqstan álemdegi eń uzyn ortaq qurlyq shekarasyn bólisken. Naqty sanmen aıtsaq, 7,5 myń shaqyrymnan asady. Bizdiń shekaramyz Qytaımen 1,7 myń shaqyrymdy, Ózbekstanmen - 2,3 myń shaqyrymdy, Qyrǵyzstanmen - 1,2 myń jáne Túrkimenstanmen 450 shaqyrymnan astam qashyqtyqty quraıdy.
QHR-men kelissózder Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin birden bastalyp ketkeni esimizde. Dálirek aıtsaq, bul baǵyttaǵy jumystar Keńes ókimeti kezinde-aq júrgizile bastaǵan. Sodan soń 1998 jylǵa deıin jalǵasty, al 2002 jylǵa qaraı shekarany demarkasıalaý da aıaqtaldy.
Ózbekstan, Qyrǵyzstan jáne Túrkimenstanmen shekaramyzdy delımıtasıalaý prosesi 1999 jyldan 2002 jylǵa deıin sozyldy. Al 2005 jyly Qazaqstan-Reseı memlekettik shekarasy týraly kelisimge qol qoıýmen Qazaqstannyń qurlyqtaǵy shekarasyn quqyqtyq resimdeý prosesi tolyqtaı aıaqtaldy.
Sonymen qatar, Kaspıı teńiziniń jalpy perımetriniń shamamen 2,3 myń shaqyrymy Qazaqstan aýmaǵymen tikeleı baılanysta jáne shekara máselesin túpkilikti jabý úshin Kaspıı mańyndaǵy kórshilerimiz – Reseı, Túrkimenstan, Ázirbaıjan jáne Iran memleketterimen kelisimge kelý qajet boldy. Bul baǵyttaǵy sharýalar baqandaı 25 jylǵa jýyq ýaqytqa jalǵasty, 2018 jyly aqyry konsensýsqa qol jetkizildi. Aqyry, Aqtaýdaǵy samıtte bes memlekettiń basshylary Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesi týraly konvensıaǵa qol qoıdy. Bul oraıda, Tuńǵysh prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń eńbegin erekshe atap ótýge tıispiz.
Iadrolyq qarýdan bas tartqanymyz – qaýipsizdikke qol jetkizgenimiz
Qazaqstannyń táýelsiz tarıhy Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń birqatar mańyzdy sheshimderinen bastaldy. Ol álemdik tájirıbede buryn-sońdy bolmaǵan dúnıelerdiń bastamashysy bolǵanyn tarıh dáripteıdi. Aıtalyq, 1991 jyly 29 tamyzda jumysy birneshe ondaǵan jyldarǵa sozylǵan jáne Qazaqstan jerinde, onda turatyn halyqtyń taǵdyrynda jazylmaǵan iz qaldyrǵan álemdegi eń iri ıadrolyq synaq polıgony – Semeı ıadrolyq polıgony jabyldy.
Táýelsizdigimizdi jarıalanǵannan keıin Qazaqstannyń aldynda taǵy bir suraq týyndady: dúnıejúzinde tórtinshi orynda turǵan Keńes odaǵynan muraǵa qalǵan orasan zor ıadrolyq arsenalmen ne isteý kerek? Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti kúshti erik-jigerdi, erekshe kóregendilik pen salaýatty pragmatızmdi kórsetti: bizdiń elimiz ıadrolyq derjava mártebesinen sanaly túrde bas tartty. Bul memleketimizdiń halyqaralyq arenadaǵy bedelimizdi nyǵaıtyp qana qoımaı, sonymen birge, ınvestorlar tarapynan da senimdi arttyra tústi.
Bul sheshimder elimizdiń syrtqy saıasatynyń negizgi basymdyqtarynyń birin aıqyndady. Búgingi tańda Qazaqstan ıadrolyq qarýsyzdaný jáne taratpaý jónindegi jahandyq qozǵalystyń moıyndalǵan kóshbasshysy bolyp tabylady. Semeı ıadrolyq synaq polıgonynyń jabylý kúni BUU-nyń este qalarlyq datalar kúntizbesine Iadrolyq synaqtarǵa qarsy is-qımyldyń halyqaralyq kúni retinde engizildi. 2006 jyly Ortalyq Azıada ıadrolyq qarýdan azat aımaq quryldy. Al 2017 jyly elimizde MAGATE Tómen baıytylǵan ýran bankiniń ǵımaraty ashyldy.
Qazaqstan – ıadrolyq qarýsyzdaný jáne taratpaý salasyndaǵy barlyq negizgi halyqaralyq sharttarǵa qatysýshy ári ıadrolyq qarýǵa tyıym salý týraly jańa shartty (IaQQQ) alǵashqylardyń biri bolyp ratıfıkasıalady.
Bizdiń bastamamyzben talaı memleket múddesin biriktirdi
Elimiz 40-tan astam halyqaralyq uıymdardyń, sonyń ishinde BUU (1992 jyldyń 2 naýryzynan bastap) jáne onyń mamandandyrylǵan mekemeleriniń, sondaı-aq DSU, MAGATE, EQYU, SHYU, IYU, TMD, UQSHU, birqatar dúnıejúzilik uıymdardyń tolyqqandy múshesi bolyp tabylady. HVQ, HQDB, EQDB sıaqty qarjy ınstıtýttarymen baılanysymyzdy joǵary baǵalaýǵa bolady.
Kópvektorly saıasattyń qyrlarynyń biri Qazaqstan negizgi halyqaralyq uıymdardyń qyzmetine belsendi túrde qatysyp qana qoımaı, dıalog pen yntymaqtastyqtyń jańa kópjaqty alańdaryn qurýdyń bastamashysy boldy. Osylaısha, alǵashqy bastamalardyń biri 1992 jyly BUU Bas Assambleıasynda jarıalanǵan Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńesti shaqyrý ıdeıasy dúnıege keldi. Búgingi tańda AÓSSHK-ge 27 memleket múshe.
Qazaqstan Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyn qurýda sheshýshi ról atqardy. Bul degenimiz - jańa tarıhı, geosaıası jáne ekonomıkalyq jaǵdaılarda burynǵy KSRO elderi arasyndaǵy baılanystardy saqtaýǵa múmkindik beretin qurylym. Al 1994 jyly Nursultan Nazarbaev alǵash ret 2014 jyly Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqtyń qurylýymen júzege asyrylǵan eýrazıalyq ıntegrasıany damytý jáne ınstıtýttandyrý ıdeıasyn jarıa etti.
Qazaqstan basqa memlekettermen birge Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymy sıaqty iri de bedeldi qurylymnyń irge qalaýynyń bastaýynda turdy, oǵan bizdiń elden basqa, búginde Qytaı, Reseı, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Tájikstan, Úndistan jáne Pákistan kiredi.
Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen Túrki keńesi qurylyp, ol jaqynda Túrki memleketteri uıymyna aınaldy. Al bul uıymnyń túrkitildes elderdiń mádenıetin, ónerin, jalpy qundylyqtaryn saqtaýdaǵy úlesi orasan zor. Halyqaralyq uıymǵa bes jyl tóraǵalyq etken Qazaqstan estafetany osy jyly ǵana irgedegi Qyrǵyz eline tabystady.
Bitimgershilik baǵytyndaǵy mısıamyz baıandy
Qazaqstan syndarly jáne beıbitshil saıasatty dáıekti túrde júrgizip keledi. Tuńǵysh Prezıdenttiń osy baǵyttaǵy aıtýly bastamalarynyń biri – Qazaqstan astanasynda Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń sıezerin ótkizý dástúrge aınaldy. Túrli konfesıalar, mádenıetter men halyqtar ókilderi arasyndaǵy ózara túsinistik pen yntymaqtastyq atmosferasyn nyǵaıtý úshin biregeı alań quryldy. Búginge deıin alty sıez uıymdastyryldy, jetinshi sıez aǵymdaǵy jyldyń 14-15 qyrkúıegine josparlanǵan. Yntymaqtastyq, ózara qoldaý, dıalog pen senim – turaqtylyq, órkendeý jáne ádil álemdik tártiptiń negizi. Osy rette bul ıdeıany Qazaqstannyń syrtqy saıasaty únemi maqtanyshpen alǵa tartady.
Jahandyq strategıalyq bastama-2045 jospary BUU Bas Assambleıasynyń alańynda jarıalanǵan «Beıbitshilik. HHİ ǵasyr», jańa geosaıası shyndyq «3D» (dıalogtyń úsh deńgeıi) jáne osy baǵyttaǵy basqa da kóptegen úndeýler, bastamalar Qazaqstan úshin bitimgershilikti qoldaýshy el mártebesin qamtamasyz ete otyryp, halyqaralyq qoǵamdastyq tarapynan únemi qoldaý tabýda.
Álem tanyǵan Qazaqstan árkez birlikti tý etedi
Sońǵy 30 jyl ishinde Qazaqstan óziniń jalpy baǵytynan táýelsizdiktiń alǵashqy kúnderinen taıynbaǵan. Buǵan syrtqy saıasatynyń tabystylyǵy buljymas dálel bola aldy.
Elimizdiń jaýapty jáne kúshti álemdik oıynshy retindegi eń birinshi shyn mánindegi baısaldy tanylýy respýblıkanyń 2010 jyly Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymynyń tóraǵasy laýazymyna saılanýy boldy. Qazaqstan – 50-den astam memleket músheleri bar uıymdy basqarý senip tapsyrylǵan alǵashqy postkeńestik respýblıka, Azıadaǵy alǵashqy memleket boldy. Elimizdiń dıplomatıasynyń mańyzdy jetistigi – EQYU-nyń HHİ ǵasyrdaǵy birinshi jáne ázirge jalǵyz samıtine tóraǵalyq etýimen sátti ótýi, onyń nátıjesinde álemdiń deńgeıdegi eń mańyzdy qujattardyń biregeıi – Astana Deklarasıasy qabyldandy.
2017-2018 jyldary Qazaqstan alǵash ret BUU Qaýipsizdik Keńesiniń jumysyna turaqty emes múshe retinde qatysyp, oǵan jahandyq uıymǵa múshe elderdiń kópshilik daýysymen saılandy jáne Qaýipsizdik Keńesindegi Ortalyq Azıadaǵy birinshi memleket boldy. Eki jyl ishinde elimiz ıadrosyz álem qurý, jergilikti qaqtyǵystar men qaýip-qaterlerdi retteý, aımaqtyq qaýipsizdik salasyndaǵy Ortalyq Azıanyń múddelerin ilgeriletý, terorızmge qarsy is-qımyl sıaqty belgilengen basymdyqtardy iske asyrý boıynsha tabysty jumystardy minsiz atqarýda.
Egemendigimizdiń otyzdan astam jylynda Qazaqstan óz aýmaǵynda kóptegen joǵary deńgeıdegi is-sharalarǵa muryndyq boldy. Bizdiń terıtorıamyzda SHYU, TMD, IYU, AÓSSHK, EAEO, Túrki keńesiniń samıtteri ótti. 2017 jyly Qazaqstannyń astanasynda EKSPO halyqaralyq mamandandyrylǵan kórmesi joǵary deńgeıde uıymdastyryldy. Ol álem elderi aldyndaǵy mańyzdy máselege aınalǵan jasyl ekonomıkany ózek etti. Osy baǵyttaǵy ilkimdi jobalardyń jandanýyna sep boldy.
Elimizdiń ókilderiniń halyqaralyq uıymdar men qurylymdarda joǵary qyzmetter atqarýy da qazaq dıplomatıasynyń halyqaralyq deńgeıde moıyndalýynyń aıǵaǵy. Máselen, 2011-2013 jyldary Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev BUU Bas hatshysynyń orynbasary, uıymnyń Jenevadaǵy keńsesiniń dırektory boldy.
Búginde qazaqstandyq dıplomat Baǵdat Ámireev Túrki memleketteri uıymynyń Bas hatshysy, Asqar Mýsınov IKU Bas hatshysynyń orynbasary, Qaırat Sarybaı AÓSSHK hatshylyǵynyń atqarýshy dırektory, Qaırat Ábdirahmanov EQYU laýazymyna saılandy. Az ulttar isteri jónindegi Joǵarǵy komısary Asqar Shákirov – EQYU Parlamenttik Assambleıasy tóraǵasynyń orynbasary.
Bizge yntymaqtastyq ne beredi?
Halyqaralyq bedel men taný týraly aıtqanda, bizdiń elimizdegi ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń nelikten mańyzdy ekenin bári birdeı túsine bermeıdi. Muny Qazaqstannyń Birikken Ulttar Uıymynyń bilim, ǵylym jáne mádenıet jónindegi uıymyna (IýNESKO) qatysýy mysalynda qarastyryp kórsek. 1992 jyly 22 mamyrda IýNESKO-ǵa múshe bolǵannan beri Qazaqstan osy halyqaralyq uıymmen yntymaqtastyqty jáne onyń sheńberinde basqa da memlekettermen ózara is-qımyldy nyǵaıtýdyń belsendi saıasatyn júrgizip keledi. Osy ýaqyt ishinde Qazaqstan Respýblıkasy IýNESKO-nyń qamqorlyǵymen jasalǵan 11 halyqaralyq konvensıanyń (Dúnıejúzilik mádenı jáne tabıǵı murany qorǵaý týraly konvensıa, Dúnıejúzilik avtorlyq quqyq týraly konvensıa, Mádenı qundylyqtardy qorǵaý týraly konvensıa) qatysýshysy boldy.
Qazaqstan Respýblıkasynyń IýNESKO-daǵy múddeleri men yqpalyn júzege asyrý IýNESKO Bas konferensıasynyń 35-sessıasy barysynda 2009-2013 jyldarǵa Uıymnyń Atqarýshy keńesine, sondaı-aq IýNESKO-nyń basqa da qosalqy organdaryna Qazaqstandy saılaýy boldy. Baılanysty damytýdyń halyqaralyq baǵdarlamasynyń Úkimetaralyq keńesi (IPDC), «Adam jáne bıosfera» baǵdarlamasynyń halyqaralyq úılestirý keńesi (MAB) jáne t.b. osy ispetti vedomstvolardyń jumysyna atsalysýymyz da pozısıamyzdy beriktete berdi. Bul organdarǵa saılaý negizinen Qazaqstan men basqa memleketter arasyndaǵy belsendi, maqsatty dıalogtyń nátıjesi ekenin túsingen abzal.
Qazaqstan ishki jáne syrtqy saıasatta IýNESKO-nyń mádenı ártúrlilik jónindegi jalpyǵa birdeı deklarasıasyn, IýNESKO qyzmetiniń negizgi basymdylyqtarynyń biri bolyp tabylatyn órkenıetter arasyndaǵy dıalog ıdeıalaryn qoldaýdy jáne damytýdy dáıekti túrde júzege asyrýda. Astanada ótken Álemdik jáne dástúrli dinderdiń úsh sezi (2003, 2006, 2009) Qazaqstannyń beıbitshilik pen halyqaralyq qaýipsizdikti nyǵaıtý úshin belsendi kúresker retindegi bedelin - IýNESKO-ny qurýdyń negizinde jatqan maqsattardy bekitti.
2001 jyly IýNESKO Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti usynǵan «Mádenı jáne tabıǵı mura obektileriniń aldyn ala tizbesin» bekitti. Olardyń ishinde Qoja Ahmet Iassaýı kesenesi (Búkilálemdik muralar tizimine engizilgen) jáne Tamǵaly arheologıalyq landshaftynyń petroglıfteri bar.
2008 jyldyń shilde aıynda «Saryarqa – Soltústik Qazaqstannyń dalasy men kólderi» nysany biregeı tabıǵı eskertkishter tiziminiń qataryna tolyqtyrdy, ol Ortalyq Azıadaǵy Dúnıejúzilik mura tizimindegi birinshi tabıǵı nysan boldy. Qazaqstannyń usynysy boıynsha IýNESKO-nyń «Álem jady» qujattyq murasynyń dúnıejúzilik tizilimine Qoja Ahmet Iassaýı men onyń shákirtteriniń qoljazbalary, sondaı-aq «Nevada-Semeı» halyqaralyq antıadrolyq qozǵalysynyń qyzmeti týraly muraǵat materıaldary qosyldy.
IýNESKO-nyń este qalarlyq jáne mereıtoılyq datalar kúntizbesine engizilgen is-sharalardyń ishinde Abaı Qunanbaıulynyń týǵanyna – 150 jyl, Muhtar Áýezovtiń – 100 jyldyǵy, Muhammed Haıdar Dýlatıdiń – 500 jyldyǵy, Túrkistan qalasynyń – 1500 jyldyǵy, Qanysh Sátbaevtyń – 100 jyldyǵy, Taraz qalasynyń qurylǵan kúni, Sábıt Muqanovtyń – 100 jyldyǵy, Ǵabıt Músirepovtiń – 100 jyldyǵy, Mahambet Ótemisulynyń – 200 jyldyǵy, Ábilhan Qasteevtiń – 100 jyldyǵy, Álkeı Marǵulannyń – 100 jyldyǵy, Aqshubanyń – 100 jyldyǵy syndy mereıtoılarymyz bar. IýNESKO-nyń 2008-2009 jyldarǵa arnalǵan este qalarlyq datalar men oqıǵalar kúntizbesine IýNESKO-nyń Bas konferensıasy «Qyz-Jibek» dastanynyń jazylǵanyna 500 jyl tolýy kirdi.
Bilim berý salasyndaǵy IýNESKO-men yntymaqtastyqtyń basym baǵyty ulttyq bilim berý júıelerin jańartý men nyǵaıtýǵa qoldaý kórsetý bolyp tabylady. Osyǵan baılanysty IýNESKO-nyń aqparattyq materıaldar men derektermen qamtamasyz etý, oqytý semınarlaryn uıymdastyrý, sońǵy aqparattyq tehnologıalardy ilgeriletý jáne engizý boıynsha kórsetken kómegi joǵary baǵalanady.
Joǵary oqý oryndarynda oqý baǵdarlamalarynyń biryńǵaı standarttaryn ázirleýdiń, dıplomdardy ózara taný maqsatynda ýnıversıtetaralyq qarym-qatynastardy damytýdyń, barlyq jastaǵy jáne kásiptegi azamattardyń bilim alýyna jáne qaıta daıarlaýǵa qoljetimdiligin arttyrýdyń úlken mańyzdylyǵyn eskere otyryp, IýNESKO Qazaqstannyń «Bilim berý ınstıtýtyn» ashý týraly bastamasyn qoldady. Memlekettik jáne qoǵamdyq qurylymdarmen birlesip IýNESKO-nyń «Erekshe qajettilikteri bar balalarǵa negizgi bilim berýge járdemdesý» jobasy aıasynda arnaıy bilim berý baǵdarlamalaryn qoldaý boıynsha belsendi jumystar júrgizilýde.
Bizdiń elimiz turaqty damýdy qamtamasyz etýdiń jahandyq prosesine belsendi qatysady, ony ilgeriletý de IýNESKO-nyń basym baǵyttarynyń biri. «Otannyń jańǵyrýy men turaqty damýy úshin» Memorandým qabyldanǵan 1995 jyldan bastap Qazaqstan saıasatyna áleýmettik-ekonomıkalyq máselelerdi keshendi sheshýdi kózdeıtin turaqty damý qaǵıdattary engizilýde. Qazaqstan óziniń áskerı ıadrolyq arsenalynan bas tartyp, álemdegi eń iri Semeı polıgonyn japty.
Ǵylymı salada IýNESKO-men yntymaqtastyq jahandyq baǵdarlamalar kontekstinde jumys isteıtin úsh ulttyq ǵylymı komıtetter arqyly da júzege asyrylady – «Adam jáne bıosfera», «Halyqaralyq gıdrologıalyq baǵdarlama» jáne «Halyqaralyq geoǵylym baǵdarlamasy». Aral teńizi baseıniniń sý resýrstaryn zertteý boıynsha yntymaqtastyqty da atap ótýge bolady. Aımaq elderiniń kómegimen IýNESKO 2025 jylǵa qaraı jaǵdaıdy aıtarlyqtaı jaqsartýǵa qol jetkizý maqsatynda sý resýrstaryn basqarýdy uıymdastyrýǵa baǵyttalǵan Aral teńizi baseıniniń uzaq merzimdi perspektıvasyn ázirledi.
Qazaqstan IýNESKO qyzmetiniń barlyq baǵyttary boıynsha Ortalyq Azıa óńirimen yntymaqtastyqty tereńdetýge baǵyttalǵan IýNESKO bastamalaryn tolyǵymen qoldaıdy. Elimiz ben irgeli halyqaralyq uıymnyń yntymaqtastyǵy eki jaqqa da tıimdi proses, sonyń arqasynda respýblıka HHİ ǵasyrda álemniń jahandyq damýyna barǵan saıyn eleýli úles qosyp keledi.
