Shylymqumarlyq - erte ólimge sebep ekeni jasyryn emes. Arnaıy zertteý jasaǵan brıtan ǵalymdary Ulybrıtanıada 2010 jyldan beri mıllıonǵa jýyq adamnyń osy shylymǵa degen táýeldiliktiń saldarynan qaıtys bolǵanyn jazady.
Zertteý joǵary sapaly klınıkalyq (randomızasıalanǵan baqylaýdaǵy) synaq barysynda quramynda nıkotıni bar elektrondy temeki shylymqumarlyqtan arylýdyń tıimdi quraly bolyp tabylatynyn dáleldegen. Sol sebepti, elektrondy temekini NICE basshylyǵy, Brıtandyq torakaldy qoǵamy, koróldik jalpy tájirıbelik dárigerler koleji, koróldik dárigerler koleji, koróldik akýsherlik jáne gınekologıa koleji, koróldik akýsherler koleji jáne basqa da uıymdar maquldaǵan. Veıp týraly senimdi aqparat usyný qazirgi qoǵamda óte mańyzdy, óıtkeni búginderi veıpti tutynyp kórmegen shylymqumarlardyń 43%-y ony temeki shekkennen góri áldeqaıda zıandy dep sanaıdy.
Veıpıng týraly birinshi mıf: veıptegi nıkotın temekidegiden de zıandy
Shyn máninde olaı emes. Sońǵy 12 jyl ishinde Dárilik zattar men medısınalyq taýarlardy retteý agenttigine veıpke baılanysty ólim-jitim týraly bes habarlama kelip tústi (2 júrek jáne 3 tynys alý múshelerine qatysty). Veıptiń jaǵymsyz áseri týraly 942 habarlamanyń 339-y tirkelip, rastaldy. Alaıda, MHRA bul arada sebep-saldarlyq baılanystyń dáleldenbegenin basa aıtady, óıtkeni medısına salasynyń qyzmetkerlerine elektrondy temekiniń jaǵymsyz áserine kúmán-kúdik týyndasa da habar berý usynylǵan.
Sonda jylyna aýrýhanaǵa túsýdiń 500 myńnan astam jaǵdaıy temeki shegýmen baılanysty oryn alady. Al veıpke qatystysy tek 420 jaǵdaı.
Veıp tutyný kezindegi ýly hımıkattardyń áser etý deńgeıi temeki shegý kezindegi deńgeıdiń shamaly ǵana úlesin quraıdy. Sonymen qatar, 2016 jyldan bastap Ulybrıtanıada adam densaýlyǵyna qaýip tóndiretin kez-kelgen túrdegi, ıaǵnı qyzdyrylǵan nemese qyzdyrylmaǵan nıkotındi quraıtyn suıyqtyqty elektrondy temekige qoldanýǵa tyıym salynǵan. Tyıym salynǵan hımıalyq zattarǵa dárýmender men dıasetıl jatady.
Veıpıng týraly ekinshi mıf: veıp temekige qaraǵanda táýeldilikti kóbirek týdyrady
Shyn máninde olaı emes. Nıkotınge táýeldilik ónim men ony qoldaný ádisine baılanysty. Shylym shegýdi bastaǵannan keıin táýeldiliktiń týyndaýyna jol berýshi eń úlken qaýip - quramynda nıkotıni bar tútindi ishke tartqanda onyń ókpege jáne odan mıǵa tıimdi ári tózimdi sińirilýin anyqtaıtyn temeki qurylymymen baılanysty.
Bir ret temeki shegip kórgen adamdardyń úshten ekisi kem degende biraz ýaqytqa deıin kúndelikti temeki shegetin adamdarǵa aınalady. Temekiden bas tartý úshin orta eseppen 30 ret baǵyn synap kórý qajet, negizi kópshiligi mundaıda sátsizdikke ushyrap jatady. Al kópten beri temeki shegetinderdiń úshten ekisi osy táýeldiliktiń kesirinen aýrýǵa shaldyǵyp, mezgilsiz qaıtys bolady.
Shylymqumarlyqqa baılanysty nıkotınge táýeldilikten zardap shegip, keıinnen veıpti qoldanýǵa kóshken adamdarda táýeldilik sol kúıi saqtalyp qalýy múmkin, biraq olar áldeqaıda zıandy temekige qaıta orala bermeıdi.
2012-2019 jyldar aralyǵynda AQSH-ta júrgizilgen zertteýler shylymqumarlarǵa qaraǵanda buryn temeki shegip kórmegen, biraq veıp paıdalanatyn jastar nıkotınge táýeldilikke áldeqaıda az ushyraıtynyn kórsetti. AQSH-ta elektrondy temekidegi nıkotın konsentrasıasyna qatysty eshqandaı shekteýler joq jáne ol Ulybrıtanıada ruqsat etilgen 2% nemese 20 mg/ml-den áldeqaıda joǵary (5% nemese 50 mg/ml).
Degenmen, bul baǵyttaǵy zertteýdi jalǵastyrý mańyzdy, óıtkeni veıp ónimderine táýeldilik deńgeıi ýaqyt óte kele ózgerýi múmkin ekenin tanytatyn keıbir belgiler bar.
Veıpıng týraly úshinshi mıf: Bir ret qoldanylatyn veıpte 50 tal shylymnyń quramyndaǵy nıkotın bar
Shyn máninde olaı emes. Bir rettik veıptiń quramynda 50 tal shylymdaǵy nıkotın mólsheri bar degen tujyrym, mysaly, Times, The Mail, the Daily Express jáne Cosmopolitan sıaqty basylymdarda qaıtalanady, olar keıde derekkózderge silteme beredi, keıde siltemesi de joq. Bul tujyrym shyndyqqa esh janaspaıdy.
Temekide, ádette bir tal shylymda 10-15 mg nıkotın bolady, demek bir temeki qorabyndaǵy 20 shylymda nıkotın mólsheri 200-300 mg quraıdy. Al nıkotınniń ruqsat etilgen eń joǵary deńgeıin qamtıtyn standartty brıtandyq bir rettik veıpte (20 mg/ml) 2 ml suıyqtyq bar, ol 40 mg nıkotındi quraıdy.
Ortasha eseppen alǵanda, árbir shegilgen shylymnan adamnyń qanyna 1,0-den 1,5 mg-ǵa deıingi mólsherde nıkotın túsedi, bul 20 shylymnan turatyn temeki qorabyna 20-dan 30 mg-ǵa saı keledi. Temeki shekkende nıkotınniń kóp bóligi pasıvti túrde aýaǵa ketedi.
Ortasha eseppen alǵanda, veıptegi nıkotınniń shamamen 50%-yn veıp shegýshi ishine tartyp alady. Ol 20 mg nıkotındi quraıdy, bul temeki qorabyndaǵy 20 shylymdy shegý kezinde alynatyn ortasha mólsherden az.
Veıpıng týraly tórtinshi mıf: veıp shegý sózsiz shylymqumarlyqqa ákelip soqtyrady
Shyn máninde olaı emes. Eger veıp halyqty temeki shegýge aparatyn jol bolsa, onda veıp tutynysy ósken saıyn temeki shegý deńgeıi ósýi kerek edi. Kerisinshe, 2010-2021 jyldar aralyǵynda, Anglıada elektrondy temekini paıdalaný deńgeıi tómennen joǵarlaǵan kezde, jasóspirimder arasyndaǵy temeki shegý deńgeıi tómendeı bastady, osylaısha zertteýler «aınaldyra shegý» tujyrymyn joqqa shyǵarmasa da naqtylamady.
NHS digital málimetterinshe, búginderi Anglıadaǵy 11-15 jas aralyǵyndaǵy temeki shegý deńgeıi 2010 jylǵy 9%-dan 2016 jyly 6%-ǵa jáne 2021 jyly 3%-ǵa deıin tómendegenin kórsetedi.
16+ jastaǵylar arasynda temeki shegýshiler deńgeıi 2010 jylǵy 20% -dan 2016 jyly 18%-ǵa, 2021 jyly 12%-ǵa tómendegen.
Veıpıng týraly besinshi mıf: nıkotın jastardyń mıyna zıan keltiredi
Nıkotındi almastyrý terapıasy (NAT) DDU-nyń halyqtyń medısınalyq kómekke degen birinshi kezektegi qajettilikterin qanaǵattandyrý úshin qajetti negizgi dári-dármekter tizimine kiredi, óıtkeni tıimdilik, qaýipsizdik jáne salystyrmaly rentabeldilik jaǵynan bul rette naqty dálelder bar. NAT-tyń tek eresekter ǵana emes, sonymen qatar 12 jastan asqan jastardyń, júkti áıelder men júrek-qan tamyrlary aýrýlary bar adamdardyń temeki shegýden bas tartýy kezinde qoldanýǵa ruqsat beretin MHRA lısenzıasy bar.
Dálelderge júıeli júrgizilgen sholýlarda nıkotındi jáne nıkotınsiz elektrondy temekiniń balalar men jasóspirimderdiń damýyna, sondaı-aq nevrologıalyq aýrýlarǵa áseri týraly derekterdiń jetkiliksizdigi nemese múlde joq ekendigi týraly qorytyndy jasalady.
Ulybrıtanıada shylymqumarlardyń 90%-ǵa jýyǵy temeki shegýdi 10 men 20 jas aralyǵynda bastaǵan, bul kóptegen ǵasyr boıy aıtylyp, anyqtalyp keledi, sondyqtan jasóspirimderdiń mıyna temekiniń áseri týraly uzaqmerzimdi málimetter bar. 11 jyl boıyna IQ synalyp otyrǵan, 1932 jyly týylǵan balalar tobynda júrgizilgen shotlandtyq zertteý 70 jasta eshqashan temeki shekpegender men buryn shylymqor bolǵandar arasynda kognıtıvti aıyrmashylyqtar bolmaǵanyn kórsetti. Eger Iq emes basqa jaǵyn qarastyrsaq, kognıtıvti fýnksıa men egde jasta temeki shegý arasynda azdap teris baılanys bary baıqalady. Eger jasóspirimderdiń temeki shegýi kognıtıvti fýnksıaǵa zıan keltirmese, onda jasóspirimderdiń veıp shegýi osyndaı zalal týdyrýy múmkin degenge negiz joq.
Veıpıng týraly altynshy mıf: balalar veıpti dámi unaǵandyqtan shegedi
Balalardyń veıp shegýine basty sebep - «bir ret kórsem» degen qyzyǵýshylyǵy, muny temeki shekkenderdiń tórtten bir bóligi (26%) jáne eshqashan temeki tartpaǵandardyń jartysynan kóbi (54%) naqtylaǵan. Kelesi eń kóp taralǵan sebeptiń biri - "basqalar paıdalanady, nege olarǵa qosylmasqa» (basqalardan qaı jerim kem). Iaǵnı, qatarlastary ózderine tartyp, osylaı qysym kórsetedi, muny temeki shegetinderdiń 21% jáne eshqashan temeki shegip kórmegenderdiń 18% naqtylaǵan. Úshinshi oryndaǵy sebep - "dámi unaıdy": temeki shegýshilerdiń 16%-y jáne temeki shekpeıtinderdiń 12%-y veıp shegip kórýge degen qyzyǵýshylyqtaǵy maqsaty osy ekenin aıtqan.
Dámin kórýge salynǵan tyıym nemese shekteý temekini tutyný qaýpin arttyrady. Elektrondy temekige dám keltirý qospalaryn paıdalanýǵa tyıym salynǵan AQSH-ta saýda-sattyq derekteri elektrondy temeki satylymynyń tómendegenine qaramastan, temeki tutynysynyń aıtarlyqtaı artqanyn kórsetken.
Brıstol ýnıversıtetiniń ǵalymdary ázirlegen sheshim qabyldaý quraly qolda bar derekterge súıene otyryp, hosh ıistendirgishterdi qoldanýǵa tyıym salý temeki tutynysy ósimine ákelip soqtyrady degen qorytyndyǵa kelgen.
