Eı, tákappar dúnıe,

Maǵan da bir qarashy.

Tanımysyń sen meni,

       Men qazaqtyń balasy.   

Muqaǵalı Maqataev 

 

«Basqadan kem bolmaý úshin biz bilimdi, baı hám kúshti bolýymyz kerek», dep Ahmet Baıtursynuly aıtqandaı, búginde qandaı da bir jetistikke jetý úshin álbette bilim kerek ekeni belgili.

Osy rette, búgingi áńgime aýany bar ómirin bilim jınaýǵa sarp etken, sanaly ǵumyryn ǵylymǵa arnaǵan – aýylsharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory, profesor  Aıbyn Ádephanuly jaıly bolmaq.

Aıbyn Ádephanuly – óziniń sanaly ǵumyryn aýylsharýashylyǵyn órkendetýge, ásirese agrarlyq ǵylymdy damytý múddesine arnaǵan qaıratker. Aýylsharýashylyǵy salasyna sińirgen qyzmeti  men jazǵan ǵylymı eńbekteriniń barlyǵynan aýylǵa degen janashyrlyqtyń, eline degen súıispenshiliktiń, bıik parasat pen paıymnyń bolmysy kórinedi. Men osy maqalamda Aıbynnyń taǵylymǵa toly eńbek jolyna qysqasha sholý jasap, ǵylymdaǵy izdenisteri men izgilikti isterine nazar aýdarmaqpyn.

Aıbyn  – kelisti syrt kelbetimen, ishki dúnıesiniń tereńimen erekshelengen, tanym-paıymy keń, harızmasy qýatty azamat. Basqa da tolyp jatqan jaqsy qasıetteri, ózine tán jiger-qaıraty parasat-biliktiligin adaqtaǵandaı. Úlkendermen dıdarlassa ınabattylyqpen sóz tyńdaýy, kishimen sóılesse  ıgilikke úıretýge umtylýy, kórgen-bilgenin, álemdik jetistikterdi tereń uǵynýy, ony jalpaq jurtqa qarapaıym tilde jetkize bilýi, ásirese, ǵylym bolsyn, ádebıet bolsyn áńgime taqyrybyna boılaı bilýi, árqyrly tabıǵı talant daryǵan azamat ekenin kórsetedi. Otyrys pen bas qosýlardyń árdaıym qyzyqty ótýin, jıyndardyń aǵylǵan oı-pikirdiń ordasyna aınalýyn, kezdesýlerdiń áserli, maǵnaly ótýine erekshe mán beretin uıymdastyrý qabileti de árkimge buıyra bermes qabilet.

Aıbyn Tórehanovty respýblıkalyq deńgeıdegi ǵa­lym dárejesine jetkizgen de týa­bitti talanty jáne taýdaı talaby deýge bolady. Men Aıbyndy Máskeý Olımpıadasy ótken sonaý 1980 jyldardan beri bilem. Aıbyn sol jylǵy kúzde Máskeýdegi K. I. Skrábın atyndaǵy Mal dárigerlik akademıasyna stýdent bolyp qabyldanǵan edi. Sol kezdiń ózinde stýdentter ara­syndaǵy abyroıymen, oqýǵa degen uqyptylyǵymen oqytýshylardyń yn­ta-pe­ıilin aýdarsa, stýdentter komı­tetindegi qoǵamdyq jumystarǵa belsendi qatysýymen ma­ǵynaly keshterdiń shyra­ıyn ashyp júrdi. Sóıtip ol zerektigimen, ta­lan­tymen, tapqyrlyǵymen Mal dárigerlik akademıasy qabyrǵasynda abyroıly boldy. Osy qasıeti stýdent kezinde saralanyp, eńbek­ke aralasqan da úlken beleske kótergen bolar.

Eńbek jolyn asyl tuqymdy mal sharýashylyǵynda zootehnık bolyp bastady. Sharýashylyqta seleksıoner retinde is júzinde shyńdalyp,   aspırantýraǵa túsip, ǵylymı izdenisterge boı urdy. Bıologıa ǵylymdarynyń kandıdaty mártebesin alǵan soń, ǵylymdaǵy alǵashqy eńbek jolyn Taldyqorǵan ǵylymı-zertteý ınstıtýtynan bastady. Sol kezeń, onan soń  oblystyq ǵylymı-óndiristik Ortalyǵyndaǵy basshylyǵy, Aýyl sharýashylyǵy Mınıstrligindegi qyzmeti jáne Respýblıkalyq «Asyl túlik» mal asyldandyrý Ortalyǵyndaǵy basshy laýazymdary el qulaǵyna iligip, jaqsy jaǵynan elenip, ónege tutarlyq iske ulas­qanyn aýylsharýashylyǵy ǵylymı qaýymy tegis biledi.

«Jaqsynyń jattyǵy joq» degen, sol stýdenttik kezeńnen jaqsy til tabystyq. Kóńil tabysyp, áńgimemiz jarasty. Bir baıqaǵanym, Aıbyn aıtar oıyn maqal-mátelmen tuzdyqtap, klasık jazýshylardyń sózimen sabaqtap otyrady eken. Stýdenttik dáýir, armıadaǵy ómir, onan soń sharýashylyqta qyzmet atqaryp júrgende de ekeýmizdiń aramyzdaǵy qarym-qatynas úzilgen emes. Osy aralastyq, Almatydaǵy «Qazaq mal sharýashylyǵy jáne mal azyǵy óndirisi ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda» ǵylymı ortada jalǵasyn tapty.  Sodan beri men Aıbyndy belgili bir deńgeıde tanı aldym dep oılaımyn.

Meniń kóńilge toqyǵanym, Aıbynnyń boıynan qazaqqa tán keńdik, tereńdik jáne bıiktik qasıetter baıqalady. Eń áýeli oıynyń keńdigi, sonan soń peıiliniń keńdigi. Babalarymyzdyń «peıiliń tarylmasyn» degen sózin tilek retinde qabyldaımyz, degenmen astarynda qolyńda bardy baǵalap, yqsattap jumsaýǵa tyrys deıtin tapsyrma jatqandaı. Keń oılaý árkimniń qolynan kele bermeıdi, oıdyń keńdigi úlken sharýa ekeni beseneden belgili. Osy oraıda, adam ómiriniń qandaı bolmaǵy oıy men nıetine baılanysty ekeni Aıbynnyń ómirinen baıqaýǵa bolady.

Oıynyń keńdigi, árıne, udaıy oqýymen, oqyǵanyn kóńilge toqýymen, úzdiksiz izdenýimen qalyptasqan bolar desek, peıiliniń keńdigi áje tárbıesi, ákeniń qany men ananyń aq sútinen daryǵan sıaqty. Taǵy bir eskeretin jáıt, Aıbyn perzenthananyń tar bólmesinde emes, qazaqtyń qasıetti mekeni keń jaılaýdyń bıik tórinde ómirge kelýi. Peıiliniń keńdigine qarap, jomarttyǵy jaılaýdyń tóskeıinde dúnıe esigin ashqan sátten bastaý alyp, jaılaý aıasynda qyzyq-dýmany tolastamaıtyn qazaq halqynyń nıetinen nár alyp, sýsyndaǵandaı.

    Tańmen talasa oıanyp, kez kelgen isti erte bastaıtyn daǵdysy sol dúnıe esigin ashqan sátterden boıyna sińip qalǵandaı. Qyzmette júrsin, shetelge saparǵa shyqsyn, árdaıym bozara atqan tańmen turyp, jumysyna erte kirisedi. «Erte turǵan jigittiń yrysy artyq» degendeı, osy ádetinen áste arylǵan emes, áli de sol qalpynda qyzmetine erte kelip, qyzmetkerler jınalǵansha oıyn jınaqtap, tapsyrmalaryn ushtap, atqarar isterdiń josparyn pysyqtap otyrǵany.

Bıiktik degen sıpattamaǵa kelsem, bıikten qaraǵan adamǵa almaıtyn asý bolmaıdy. Aıbynnyń júrip ótken ómirine úńilsem, kúreskerlik te, qaıratkerlik te, batyldyq ta jetip artylady. Mektepte oqyp júrgende tórtinshi synyptan /klasstan/ starosta bolýy lıderliktiń bastaýy ispetti. Segizinshi synyptan bastap komsomol uıymynyń jetekshisi bolǵan. Endi, osyǵan Sovet Odaǵynyń maqtanyshy «Artek» pıonerler lagerine joldama alyp, ol jerde Qazaqstan respýblıkasynyń abyroıyn arttyrǵanyn eskersek,  Aıbynnyń uıymdastyrýshylyq qabiletiniń erte bastan qalyptasqanyn kóremiz.

Ǵylymı zertteý ınstıtýtynda qyzmet atqarǵan jyldarymda baıqaǵanym, Aıbynnyń barlyq máselege bıikten qarap, jańashyldyqqa umtylýy. İskerliginiń arqasynda óndiriste bolsyn, ǵylymda bolsyn qanshama jaqsy nátıjelerge jetti, qyzmeti de ósti. Mysaly, «Kóktal» asyl tuqymdy mal sharýashylyǵynda qyzmet atqarǵan jyldary Búkil Odaqtyq Komsomoldar uıymynyń aýyspaly qyzyl týyn jeńip alǵanyn bilemin. Osy jeńis bilim men óndiristi utymdy ushtastyrýdyń jemisi edi. Stýdent kezinde ǵylymı jobasy Búkil Odaqtyq konkýrsta eń úzdik ǵylymı izdenister nomınasıasy boıynsha VASHNIL-diń medalin utyp alǵany esimde. Keıinderi respýblıkalyq deńgeıde mal asyldandyrý jumystaryn jandandyrý maqsatynda respýblıkalyq mal asyldandyrý Ortalyǵy «Asyl túlik» aksıonerlik qoǵamyn quryp, onyń jumysyn zamanaýı deńgeıde uıymdastyra bildi.

Osy turǵydan, Aıbynnyń aınalasyndaǵy adamdardy ómir súrýge qulshyndyrý, sapaly qyzmet jasaýǵa yntalandyrý jáne olardy jańashyldyqqa jeteleý qasıeti – bıikke umtylǵan azamattyń uıymdastyrýshylyq qabileti der edim.

Aıbynnyń boıyndaǵy taǵy bir qasıet – tereńdik. Shynymen de, Aıbyn tereń oılaıdy. Oqyǵany mol, toqyǵany kóp, jınaǵan ilim-bilimi de tereń. Ǵylymdaǵy biletin ilimderi men jańalyqtary  óz aldyna, qazaq aqyn-jazýshylarynan bólek, álemdik úzdik týyndylarmen, fılosofıalyq eńbektermen jáne saıasatkerlerdiń tujyrymdy sózderimen jete tanys. Ásirese, qazaqtyń qara óleńimen qanattanyp, naqyl sózderimen sóz saptaýy qazaqy bolmysyn asha túsedi.

Ǵylymǵa erte aralasqannan bolar, ár nársege ǵylymı negizde qaraıtyn ádet qalyptasqan. Alǵashqy ǵylymı maqalalary stýdenttik kezde Máskeý mal dárigerlik akademıasy qabyrǵasynda jaryqqa shyqqan. Búgingi tańda 500-den astam ǵylymı jarıalymdary jaryq kórdi. Bul da jaqsy kórsetkish, bıik jetistik. Osy oraıda, Aıbynnyń ǵalym retinde bolmysyn aıshyqtaýdy paryzym dep sanar edim.

Ǵylymı paıymdaryna toqtalsam. Birinshiden, mal sharýashylyǵy qajettiliginiń mańyzdylyǵyn adaqtaǵan ǵylymı shyǵarmalaryn taldasań ǵylymı oılaý áleýetiniń erekshe qyrlaryna tánti bolasyń. Mal sharýashylyǵynyń damý tarıhyn saralaý jáne ony damytýdyń joldaryn qarastyrý barysynda baıyrǵy halyqtyń sol tustaǵy áleýmettik-turmystyq ahýalyna tereń boılap, ejelden qalyptasqan sharýashylyq júrgizý ádisteriniń qyr-syryn ǵylymı turǵydan saralaıdy.

Máselen, elimizdiń keń dalasynda batysy men shyǵysyn, ońtústigi men soltústigin tutastyryp jatqan tabıǵı jaıylym keshenderin tıimdi paıdalanýǵa baǵyttalǵan doktorlyq ǵylymı izdenisi mal azyǵy óndirisi salasyndaǵy mańyzy asa joǵary ǵylymı eńbek. Osy jumystyń ǵylymı jańalyǵy óz aldyna, onyń teorıalyq qundylyǵy agrarlyq ǵylymǵa qosylǵan salmaqty úles. Ázelgi qazaq halqynyń kóshpeli mal sharýashylyǵyn utymdy júrgizýdegi tabıǵı jaıylymdardyń maýsymdylyǵy men óristegi ósimdikterdiń bıologıalyq erekshelikterin eskere otyryp mal sharýashylyǵyn tıimdi órkendetken ádis-ádetterin ǵylymı turǵydan «keńestik model» degen ataýmen dáleldep, ony zamanaýı turǵydan júzege asyrýdyń qaǵıdalaryn usyndy.

Tabıǵı jaıylymdardy paıdalanýdyń ońtaıly ádisi retinde kóshpeli mal sharýashylyǵyn júrgizýdiń alǵy sharttary jasaldy. Osy oraıda, mal jaıýdyń óristegi ósken ósimdikterge tıgizetin áseri, shamadan tys mal jaıýdyń topyraqtyń betki jamylǵysyna keri áseri, jaıylymdaǵy shópterdiń korektik qundylyǵyn eskere otyryp jaıylymdardy paıdalaný rettiligi men tártibi júıelendi. Bir sózben aıtqanda, osy eńbektiń ǵylymı jańalyǵy áralýan jaıylym túrlerin utymdy paıdalanýdyń teorıalyq negizderin dáleldep, praktıkalyq mańyzdylyǵyn is júzinde kórsetti.

Kezinde Alash kósemderi nazar aýdarǵan, belgili bir aýmaqta kóp jyldar tirshilik etken halyqtyń ǵasyrlar boıy sanasyna sińgen dás­túrleri qoldanystan shyqsa, halyq úlken ty­­ǵy­ryqqa tireledi degen másele de Aıbynnyń izdenisterinen oryn aldy. Óıtkeni, daǵdylanǵan tirlikten bóten sharýa­shylyqqa adamnyń birden ıkemdele ketýi qıyn jaǵdaı. «Tirshilik qaraketi ózgergen soń adamdar qınalysqa túsedi, jasıdy, onyń aqyry boıkúıezdikke alyp keledi» degen Ahmet Baıtursynovtyń boljamy halyqtyń qalyptasqan sharýashylyq júrgizý ádet-daǵdysynyń kúızeliske  túskeninen kórinis tapty.

Osy oraıda, ǵasyrlar boıy tirshilik etken ortasyna beıimdelgen tabıǵattyń tól týyndysy retinde qalyptasqan jergilikti mal tuqymdaryn ósirý daǵdysy Keńes dáýiri kezeńinde úlken ózgeristerge ushyrady. Ulan ǵaıyr dala tósinde kóshpeli tirlik etken babalarymyz tabıǵattyń aıasynda qoldan jaǵdaı jasalmasa da, óz tólinen kóbeıe alatyn,  qorshaǵan ortanyń qıyndyqtaryna kónbis osy maldardy tegeýirindi suryptaý tezinen ótkizgeni zor jetistik edi. Alaıda, mal sharýashylyǵyn qarqyndy damytý maqsaty, ári jeńil ónerkásip salasyn damytýǵa beıimdeý úrdisteri qazaq halqynyń qalypty tirshiligine, onyń ishinde mal baǵý daǵdysyna aıtarlyqtaı ózgerister ákeldi.

Osy oraıda, Aıbyn Tórehanovtyń «mal sharýashylyǵyn órkendetý úshin birinshi kezekte, tabıǵattyń tól perzentterine basymdyq berý kerek, ekinshiden, qazaqtyń mal ósirý tájirıbesine zamanaýı tehnologıalardy beıimdeý kerek» degen usynysy oıǵa qonymdy. Óıtkeni, ótkendi saralasaq, qazaqtyń dástúrli mal baǵý tájirıbesinen ajyradyq, jergilikti maldyń tuqymyn taza qalpynda saqtaı almadyq, sondyqtanda tabıǵatpen úılesimdikte damyǵan mal sharýashylyǵy salasy toqyraýǵa ushyrady. Ǵalymnyń usynysynyń astarynda, tabıǵattyń tól týyndysy bolyp tabylatyn jergilikti maldyń tektik qoryn taza saqtaý, álemdik seleksıanyń jetistikterin qoldaný barysynda kezdesetin seleksıalyq daǵdarys kezinde jergilikti mal genotıpin qaıta qoldaný arqyly maldy azǵyndalý úrdisinen saqtap qalý ilimi jatty.

Osyndaı batyl ǵylymı boljamdar usynǵan ǵalym 2010 jyldary elimizde mal sharýashylyǵyn órkendetý úshin, aldymen seleksıa jumystaryn jolǵa qoıyp, mal azyǵyn qamdaý men mal dárigerlik máselelerine pármen berý arqyly «keń aýqymdy seleksıa» baǵdarlamasyn óndiriske usynyp, osy baǵytta úlken uıymdastyrý jumystaryn bastady.

«Keń aýqymdy seleksıa» baǵdarlamasynyń avtory retinde, mal asyldandyrý úrdisterin zamanaýı talaptarǵa saı avtomatdandyrý júıesine kóshirý bastamasyn usynyp, osy baǵytta aqparattyq-saraptama júıesin /IAS/ jasaqtaýdy qolǵa aldy. Osy júıe /IAS/ bastapqy kezeńde syn-eskertpelerge ushyrasa da, áli kúnge jumys istep tur, óziniń ózektiligin joǵaltqan emes. Ázirgi ýaqytta respýblıkamyzdaǵy barlyq asyl tuqymdy mal ósiretin sharýalar osy júıeniń qyzmetine júginedi. Evrazıalyq ekonomıkalyq Odaq aıasynda mal asyldandyrý salasy boıynsha osy júıe ǵana baıandy qyzmet atqaryp, basqa elderdiń nazaryna ilingen. Aldaǵy ýaqytta osy júıeniń Odaq sheńberinde mal asyldandyrý jumysyna muryndyq bolatynyna kýá bolsaq, qazaqstandyqtar úshin maqtanysh bolatyny sózsiz.

Aıbynnyń respýblıkamyzdyń maqtanyshy retinde atalatyn ǵylymı jetistikteri jeterlik. Mysaly, respýblıkalyq mal asyldandyrý Ortalyǵy «Asyl túlik» aksıonerlik qoǵamy qoldanyp kele jatqan atalyq maldardyń uryqtaryn muzdatýdyń zamanaýı tásili óziniń ómirsheńdigin dáleldedi. Aıtýly jetistikteriniń biri - jańa tuqym bolyp qalyptasqan  «Etti merınos» qoıy. Saýyn sıyr salasy boıynsha, respýblıkamyzda ósirilip kele jatqan jergilikti maldyń, mysaly, Alataý tuqymynyń sútti baǵyttaǵy jańa tıpi «Aqyrys», Sımmental tuqymynyń sútti túri «Ertis» jańa tıpi jáne qarala sıyrdyń qazaqy túri «Saıram» jańa tıpteriniń avtory. Osy jetistikter jaıly aqparattar buqaralyq baspa betterinde jarıalanyp, keńinen nasıhattaldy. Bul seleksıalyq jetistikteriniń bir parasy.

Sonymen birge, etti baǵyttaǵy sıyr tuqymdarynyń birneshe tıpteri men atalyq izderiniń /lınıa/ qalyptasýyna atsalysty, ónimdi, ıaǵnı etti-sútti baǵyttaǵy jylqy malynyń jańa tıpi Qojamberdi tuqymynyń jáne jylqy sharýashylyǵyndaǵy birneshe atalyq izderiniń avtory. Mal sharýashylyǵynan tysqary, mal azyǵy óndirisi salasynda da seleksıalyq jumystarǵa jemisti basshylyq etip, erkek shóptiń jańa tuqymy «Sabat» pen jońyshqanyń jańa «Balaýsa» tuqymdaryn shyǵarýǵa belsene qatysty, ári avtorlarynyń biri.

Ǵylymı jumystaryna boılaı bersek, qol jetkizgen jetistikter ushan teńiz. Meniń aıtaıyn degenim basqa, ol Aıbynǵa tán qarapaıymdylyq. Mysaly, mal sharýashylyǵyn damytýǵa aıǵaılamaı-aq úles qosýy. Bar nıetimen, jan-tánimen qyzmetke berilý Aıbyn úshin azamattyq paryz, ári namys ispetti. Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq atlasyn shyǵarý barysynda aýyl sharýashylyǵy bólimin, onyń ishinde mal azyǵy óndirisi salasy boıynsha qarastyrylǵan materıaldardy daıyndaýǵa basshylyq etti. Osy eńbegin ataqtap aıtqanyn estigen emespin. Ǵalymǵa tán qarapaıymdylyqpen arzan bedelge boı aldyrmaı, múmkindigi bola tura jetistikterin jarıa etip, jaǵymdy ımıj qalyptastyrýǵa talpynǵan emes. Onyń boıyndaǵy osy qasıet ómirlik qaǵıdaty ispetti, men  osyǵan tántimin.

Qazaqstandaǵy joǵary oqý oryndarynyń stýdentterine arnalǵan ana tilinde daıyndalǵan birneshe oqýlyqtar  shyǵardy. Osylaı, «Qazaq tili – ǵylymnyń tili bola almaıdy» degenderge naqty isimen toıtarys berdi. Mysaly, «Mal ósirý jáne seleksıa», «Shalǵyndyq-jaıylymdyq mal azyǵy óndirisi», «Aýyl sharýashylyq ónimderiniń sapasyn saraptaý jáne baqylaý»,  «İri qara sharýashylyǵy» atty  oqýlyqtary jáne «Mal seleksıasy» praktıkýmy men «Qazaqstanda mal men kus azyqtandyrý jáne azyq daıyndaý tehnologıasy» anyqtamalyǵy stýdentter qaýymy men joǵary jáne arnaıy oqý oryndary oqytýshylary úshin baǵdarsham ispettes.

Basshylyq kúrdeli isterdi jaýapkershiligi zor adamǵa tapsyratyny belgili. Respýblıkalyq mal asyldandyrý Ortalyǵy jumysynyń qalypty úrdiske túskeni sol edi, Aıbyndy Keńes Odaǵynan qalǵan birneshe ınstıtýttyń bazasynda jasaqtalǵan jańa ǵylymı-óndiristik Ortalyqty basqarýǵa jiberdi. Qoı sharýashylyǵy, qus sharýashylyǵy, iri qara sharýashylyǵy, mal azyǵy óndirisi jáne mal dárigerlik ǵylymı-zertteý ınstıtýttaryn biriktirgen «Mal sharýashylyǵy jáne veterınarlyq ǵylymı-óndiristik ortalyǵyna» basshylyqqa Aıbyn osylaı taǵaıyndalǵan edi.

Sol jyldary Aýyl sharýashylyǵy Mınıstrligin basqarǵan tájirıbeli basshy Ahmetjan Smaǵululy Esimov  uıymdastyrý qabileti zor, áriptesterine talap qoıa biletin, el tilegine qulaq asa biletin, jańashyldyqqa jany qumar, qıyn sátterde qıýyn taýyp, sheshim qabyldaı biletin qabiletterine bola, Aıbynda osy Ortalyqqa jiberýge sheshim qabyldaǵan bolar. Aıbyn Ádephanuly osy senimdi abyroımen aqtap, bıikke kóterilgeni anyq. Ǵalymdardyń ǵylymı izdenisterine erkindik berý, ǵylymı zertteýlerde jańa ádisterdi batyl engizý, jańashyldyqty udaıy qoldaý jáne jetistikterge jetken ǵalymdardyń eńbegin júıeli kótermeleý arqyly Aıbyn Ortalyqtyń jumysyna pármen berdi.

Osy kezeńde, respýblıka kóleminde mal sharýashylyǵyndaǵy seleksıalyq jumystar jandanyp, tehnologıalyq izdenister jańa deńgeıge kóterilip, zamanaýı talap turǵysynan genomdyq saraptaý júrgizý ádisteri óndiriske jol tartty. Tabıǵı jaıylymdardy tıimdi paıdalanýdyń ǵylymı negizderi jasaqtalyp, ekpeli shópterdiń jaıylym keshenderiniń damýyna áseri paıymdaldy. Zamana talabyna oraı, mal sharýashylyǵyn qarqyndy damytýdyń alǵysharttary anyqtalyp, mal azyqtandyrýdyń jańa ádis-tásilderin óndiriske beıimdeýdiń ǵylymı negizderi qarastyrylyp, praktıkalyq qoldanysyna pármen berildi. Osyndaı keshendi zertteýlerdiń negizinde tórt túlikti teń ósirýdiń ǵylymı tujyrymdamasy jasalyp, Mınıstrlikke usynyldy. Osy eńbekterinde álemdegi ozyq tehnologıalardy óndiriske engizýdiń ǵylymı negizderi tıanaqtaldy.

Aıbynnyń ǵalym retinde, qaıratker retinde izdenisi de, shyǵarmashylyǵy da kóp qyrly. Joǵaryda atap ketken ǵylymdaǵy tyń oılary men batyl izdenisteri óz aldyna, buqaralyq baspasóz betinde jaryq kórgen tereń oıly maqalalary men aqparat quraldaryna bergen maǵnaly suhbattary shyǵarmashylyq qabiletiniń kóp qyrlylyǵyna kýá. Keıbir suhbattarynda, mysaly, «Alash aınasy» gazetine bergen «Jaqyn jaıylymdardy azǵyndaýdan aryltyp, shalǵaı jaıylymdardy paıdalanýdy qolǵa alǵan durys» atty suhbatynda, «Kazahstanskaıa pravda» gazetinde jarıalanǵan «Potensıal - v mıllıonah gektarov. Otgonnye pastbısha - neıspolzýemyı rezerv razvıtıa otechestvennogo jıvotnovodstva» maqalasynda, «Egemen Qazaqstan» gazetinde jarıalanǵan «Básekeniń bir sharty otandyq ǵylymdy damytý» men «Sapaly jemshóp - mol ónim kepili» jáne «Aqıqat» jornalynda berilgen «Otandyq ǵalymdar zamanaýı tehnologıalarǵa ilese alýda ma?» maqalalarynda qaıtalanbas oılar aıtylyp, batyl usynystar jasalady.

Osy oraıda, Aıbyndy ǵalym retinde tanytqan ǵylymı jańa zertteýleri men izdenisterindegi teorıalyq tolyqtyrýlar ǵana emes, kópshilikke arnalǵan pýblısısıkalyq maqalalary desek aqıqattan alystamaımyn. Mysaly, «Ata-babalarymyz qoldan suryptaýdy saýatty júrgizgen», «Tektilik - mal ósirýdiń alǵy sharty», «Jylqy - tórt túliktiń tóresi»,  «Qutty maldyń» quty ketpesin»,  «Mal sharýashylyǵyn qalaı damytamyz?» atty tanymdyq maqalalarynda baıyrǵy qazaq halqynyń dástúr-daǵdysyna súıene otyryp, zamanaýı mal ósirýdiń qyry men syryn asha túsedi.  Aıbyn qaı taqyrypta másele kótermesin, nyq senimmen problema bolmysyna tereń boılap, zamanaýı aǵym aýanyn eskerip, jan-jaqty tujyrym jasaıdy. Fragmentarly oılardy bir júıege tutastyryp, keshendi sheshim qabyldaýǵa umtylady. Bul ǵalymǵa tán erekshe qabiletteriniń biri.

Sonymen birge, ǵylymı zertteýlerin ana tilinde jarıalaý barysynda kóptegen termınderdi qoldanysqa engizdi. «Mal ósirý jáne seleksıa», «Shalǵyndyq-jaıylymdyq mal azyǵy óndirisi», «Aýyl sharýashylyq ónimderiniń sapasyn saraptaý jáne baqylaý» jáne  «İri qara sharýashylyǵy» oqýlyqtarynda júzden asa jańa termınder qoldanysqa usynyldy. Oqytýshylar men oqýshylar tarapynan tosyrqamaı aınalymǵa engen osy termınder aýyl sharýashylyq salasynda, ásirese mal sharýashylyǵynda  keńinen qoldanylady.

«Sózi joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalady» degen Ahmet Baıtursynovtyń ustanymyna súıengen Aıbyn, mal sharýashylyǵyndaǵy ǵylymı termınderdiń durys qalyptasýyna pármen berip kele jatqan ǵalymdardyń biri. Qaǵazǵa túsken ár termınniń ǵylymı astary qazaqy uǵymmen úılesimdi bolýyna mán berip, sózdiń qattalyp túsýine deıin nazarda ustaıdy. Mysaly, áýke - podgrýdok, bolbyr - ryhlyı, jabaǵy jún - rýnnaıa sherst máýiti jún - kamvolnaıa sherst jetilmeı qalý - nedorazvıtıe, júıkesi juqa - nervnyı tıp, kúıgelek - neýrovnoveshennyı tıp, kúıtteýshi qoshqar - baran-probnık, ónip-ósý - vosproızvodstvo, sarqa saýý – razdoı, sýalǵan sıyr – sýhostoınaıa korova, tuqymnyń azǵyndaýy – vyrojdenıe porody, atalyqiz – lınıa. Osy termınderdiń  qazaqsha atalýy kóńilge qonymdy, tilge jatyq ári qazaqy uǵymǵa saı órilýi kózge uryp tur.

Aıbyn eńbek jolyndaǵy barlyq bıikterge óziniń bilimdiligi, biliktiligi, talapshyldyǵy, talǵampazdyǵy jáne adamgershilik qasıetteri arqyly jetti. Ómir jolynda talaı qıyndyq pen ádiletsizdikterdi bastan keshirdi. Alaıda, eshbirine moıyǵan emes. Aqyl-oıynyń tuńǵıyǵyna boılap, rýhynyń qýatyna súıenip, aınaladaǵy bolyp jatqan jaǵdaılarǵa barynsha sabyrlyqpen qarap, ýaqytsha týyndaǵan qıyndyqtardy jeńe bildi.

Ózine tán tabandylyǵymen mal sharýashylyǵy salasyndaǵy ǵylymı ustanymdaryna senimdilikpen qarap, búgingi tańda sol baǵyttardy qaıta jańǵyrtyp, iske asyrýǵa bar kúsh-jigerin arnaýda. Úlgi bolar jaqsy qasıetteriniń biri ǵylymı maqalalardyń mazmuny men sapasyna erekshe kóńil bólýi. Ǵylymı jarıalanymdar bolsyn, ǵylymı izdenister bolsyn, taptaýyryn bolǵan eski sarynnan bas tartyp, zamanaýı úlgidegi ozyq materıaldardy daıyndaýǵa erekshe mán beretin talapshyldyǵy. Búgingi bıikke jetkizgen de osy talapshyldyǵy bolar.

Aıbynnyń jaqsy jaqtary kóp, degenmen úlgi tutatyn qasıetiniń biregeıi – izdenimpazdyǵy. Únemi izdenis ústinde. Kitap, gazet-jýrnaldardy úzbeı oqý kúndelikti daǵdyǵa aınalǵan. Oqyǵan materıaldarynyń kerekti tustaryn túrtip, qaǵazǵa túsirýden jalyqpaıtyn ádeti taǵy bar. Sóıleskende suhbattasyn áńgimeniń ıirimine baýrap alý da Aıbynǵa tán erekshelik. Sonymen birge, taban astynda sóz tabýǵa, utqyr sheshim qabyldaýǵa, qısynyn keltirip jyldam jaýap berýge sheber. Osy qasıetter bilimi mol, izdenimpaz adamnyń oılaý qabiletin aıǵaqtap turǵandaı.

Bilimmen qatar biliktiligin de elge moıyndatqan azamat. Ǵylymı jıyndarda talas-tartys týyndaǵan pikirlerdi bir arnaǵa toǵystyryp, bári moıyndaıtyn kesimdi sheshim aıta alatyn ádildigi de ǵylymı ortaǵa málim. Ǵylymǵa degen adaldyǵynyń kýási ǵylymı-tanymdyq maqalalarynda ǵylymı boljamdardy tanymdyq turǵydan kórkem sýrettep, eskerilmegen elge tanys dúnıelerdi /qubylystardy/ jańa qyrynan sıpattap, ǵalymdardy da, oqýshylardy da oıǵa jeteleıdi. Jınaǵan bilimi men biliktiligin, atqarar isiniń máıegine aınaldyra alǵan osy qabileti kelbetine kórik berip, kisilik mártebesin asqaqtata túskendeı.

Osy oraıda, qazaq agrarlyq ǵylymynyń tynysyna dem bergenimen qatar, basqa elderdiń ǵylymı ortasyna ultymyzdyń úzdik jetistikterin tanytý barysynda Reseı, AQSH, Fransıa jáne Almanıa memleketteriniń ǵylymı jarıalanymdarynda maqalalar jarıalap, qazaqstandyq ǵylymnyń aýqymyn keńeıtýge zor úles qosyp kele jatyr.

Eńbek súıgishtigi óz aldyna, jalqaýlyq pen kertartpalyqqa jany qas. Jan qýaty mol bolǵandyqtan, qazaqshylyqqa salynbaıtyn táýekelshil azamattyǵy bar. Kóp ǵalymdarǵa tán «arbany syndyrmaı, ógizdi óltirmeı», bastaǵan isterin aıaqsyz qaldyrý degen Aıbynǵa jat qasıet. «Táýekel túbi – jel qaıyqtyń» eskegin qoryqpaı esetin batyldyǵy bar. Osy batyldyǵy bolar, el ekonomıkasy shatqaıaqtap turǵan 2000 jyldary, materıaldyq bazasy kúırep jatqan Aqmola oblystyq mal asyldandyrý stansıasynyń negizinde respýblıkalyq mal asyldandyrý Ortalyǵy «Asyl túlik» qoǵamyn quryp, jumysyn halyqaralyq deńgeıge kóterdi.

2010 jyldary «keń aýqymdy seleksıa» baǵdarlamasyn usynyp, respýblıkamyzdaǵy asyl tuqymdy mal ósirýdiń jańa baǵytyn jasaqtap, mal sharýashylyǵy salasyna sıfrlandyrý júıesin /IAS/ endirdi. Qazirgi ýaqytta, kezinde 2012 jyldary bastaǵan mal tuqymyn baǵalaýdyń zamanaýı júıesin tolyq óndiriske engizýge bar kúsh-jigerin salýda. Eń bastysy, genomdyq saralaý arqyly asyl tuqymdy maldyń qundylyǵyn erte anyqtaýdyń utymdy ádisterin óndiriske usynýǵa bar bilimi men biliktiligin jumyldyrýda.

Adamı jaqsy qasıetteriniń bir parasy – qoly ashyq, kópshildigi. Kýrstastaryna, janynda júrgen jaqyn azamattarǵa jyly yqylas tanytyp, árdaıym kómek kórsetip, demep jiberýge daıyn turady. Úıinde bolsyn, is saparda bolaıyq, árdaıym dám-tuzyn usynatyn qazaqy qonaqjaıly minezine razy bolasyń. Qyzmetin buldamaı, úlkendi qurmettep, kishige izetpen qarap, adam kóńilin jyǵa bermeıtin kishipeıildiligi basym.  Degenmen, betińe aıtatyn týrashyl, birbetkeı minezine saı keıde, ashý qysqanda býradaı býyrqanýy da múmkin.

Joǵary oqý ornynda birge oqyǵan, ári úzeńgiles dosym Aıbynnyń qyr-syryna úńile otyryp, «ustazy jaqsynyń, ustamy jaqsy» degen naqyl kókeıge qonaqtady. Aıbynnyń árdaıym aýzynan tastamaıtyn, erekshe qurmet tutatyn ustazynyń biri akademık Lev Konstantınovıch Ernst. Akademık L.K. Ernst Keńestik Odaqtyń belgili ǵalymdarynyń biregeıi, VASHNIL-diń otyz jyldan asa vıse-prezıdenti bolǵan memlekettik qaıratker, ári ǵulama ǵalym. Keńes Odaǵynda mal sharýashylyǵyn damytýdyń alǵysharttaryn ǵylymı negizde qalyptastyrýǵa erekshe eńbek sińirgen ǵalym-uıymdastyrýshy. Keńes Odaǵynyń asyl tuqymdy mal sharýashylyǵyn ilgeriletý baǵytyndaǵy keshendi baǵdarlamasy «SELEKS» - tiń basty avtory.

Ómiriniń jaýapty kezeńderinde ustaz bolǵan adamdar da Keńes Odaǵynyń ǵylymı ortasyna tanymal jandar. Mal dárigerlik akademıasynda dıplomdyq jumysyna jetekshi bolǵan akademık Krasota Vladımır Fılıppovıch edi, genetıka úıirmesinde ǵylymı jetekshisi profesor Gen Nıkıfırovıch Shangın-Berezovskıı boldy. Doktorlyq dısertasıasyna L.K. Erstpen qatar qazaqstandyq ǵalym - akademık, Sosıalısik Eńbek Eri Qasym Ábýuly Asanov jetekshilik etti. Sovet Odaǵyna tanymal ǵalymdar - akademıkter Q.Ú. Medeýbekov, I.N. Nechaev, R.A. Orazalıev sıaqty tulǵalarmen ıyqtasyp birge qyzmet atqardy. Aıbynnyń ǵylymǵa adal azamat bolyp qalyptasqanyna osyndaı ustazdarynan bilim alyp, úlgi-ónege úırengeni bolar. Bilim jolynda da, ǵylymı izdenisterde aqyl-bilimi asqan adamdardyń qarymynda shyńdalyp, ǵalymdyǵyn jalǵastyrýdan tanbaı keledi.

Úzeńgiles dosym Aıbyn osylaısha óziniń tabıǵı qalpymen azamattyq kelbetin somdap, qazaqstannyń agrarlyq ǵylymynyń ilgerileýine jan-tánimen at salysyp júrgen ǵalym. Ónegesin aıta bersem, úlgi alýǵa turarlyq qasıetteri kóp azamat.

Men biletin Aıbynnyń bolmysy jaıly paıym men qysqasha baıanymnyń bir úzik nusqasyn osymen aıaqtap, Aıbyn dosyma aldaǵy kele jatqan alpystyń asqar asýyna abyroımen kóterilýine tilektespin.

 

Jóken Turmýhametov, aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń kandıdaty, «Aýyl sharýashylyǵy salasynyń úzdigi» tósbelgisiniń ıegeri.