Bizdiń elimizde statısıka boıynsha baspanaǵa muqtaj 2 mln 300 myń adam resmı túrde tirkelgen eken (tirkelmegen bóligi de bar). Sonyń 1 mln 300 myńy jer kezeginde turǵandar kórinedi. Olardyń Astanadaǵy sany da 100 myńǵa jýyqtap qalypty. Al turǵyn úı kezeginde bas qalamyzda 40 myń otbasy tur desedi. Oǵan tirkelmeı júrgenderdi qossaq, odan da kóp bolady.
«Kazjılstroı-Kooperasıa» kooperatıvi mektepter men aýrýhanalarda ótkizgen áleýmettik zertteý boıynsha qyzmetkerlerdiń 65-70% paıyzy jaldamaly páterlerde turatyny anyqtaldy. Bul urpaǵymyzdyń bilimi men densaýlyǵyna jaýap beretin muǵalimder men dárigerlerdiń úshten ekisi úısiz-kúısiz júr degen sóz. Olardyń kúıi jumys sapasyn tómendetetini aıdan anyq. Úısiz júrgen jas otaýlardyń jaǵdaılary tipti aýyr. Ádette bular eriniń bir jalaqysyna ómir súredi. Ol tabystyń jartysyn «balasynyń aýzynan jyryp» páter jalyna tóleıdi. Endeshe jas januıa balalarymen mólsheri 40-75 myń bolatyn jarty aılyqqa ómir súrip, balalaryn tárbıelep oqytýy kerek. Sonda olar úıge aqsha jınaý úshin tamaq ishpeýi kerek pe?! Al balasyn aǵylshynǵa, mýzykaǵa, sportqa jáne t.b. damytatyn oryndarǵa qaıdan aparady?! Onyń bári aqsha emes pe? Jaldamaly páterde turǵan jastardyń aqshalary el qatarly ómir súrýine jetpeı qınalady. Árıne, osydan bir talaı jastar jetispeı qınalyp, araqqa da salynyp, qylmysqa da salynyp, aıyrylysyp ta jatyr. Qus ekesh qustar da uıa salmaı jumyrtqa salmaıdy. Al tapqan aqshasy azyǵyna jetpeıtin balalardy kim tabady?
Jalpy aıta ketetin úlken másele, jaǵdaıy bar adamdar páterdi jaǵdaıy joq adamdarǵa jalǵa berýi – kapıtalızm dáýirindegi adamdy qanaýdyń bir túri. Bul áleýmettik teńsizdikke ákeletin órkenıetti qoǵamǵa qaıshy negatıvti qubylys. Óıtkeni, órkenıetti qoǵamda adamdy qanaý faktorlary túbegeıli bolmaý kerek. Áıgili aǵylshyn premer-mınıstri Margaret Techer «Memlekettiń birinshi baılyǵy halyq. Úkimet tek onyń potensıalyn ashýǵa kómek berýi kerek» degen parasatty sózi Ábý-Nasyr Ál-Farabı babamyzdyń joǵaryda keltirilgen sózimen ushtasady. Urpaq ónbese, óspese ulan-ǵaıyr jerge ıe bolatyn, memlekettiń qazynasyn salyqpen toltyratyn, ásker bop qorǵaıtyn ulttyń sany qaıdan ósedi? Demografıalyq ósim keń baıtaq Qazaqstannyń damýy úshin basty strategıalyq másele ekeni aıdan anyq. Úısizdiktiń saldary ult damýyna óte qymbatqa túsedi. Úısizdiktiń saldary kúısizdik, kúısizdik saldary nadandyq. Kúnin kóre almaı júrgen jastardy qalaı rýhanı jańǵyrtyp, órkenıetti elderge jetemiz? Endeshe, jastary úısiz-kúısiz halyq oba tıgendeı sany da, sapasy da ónbeıdi.
Sondyqtan jas otaýlardy úımen qamtamasyz etý ulttyq qaýipsizdikke tikeleı áseri bar, búkil qoǵam bop jabylyp sheshetin, kókeıkesti áleýmettik másele!
Búgingi tańda Astanada qurylys júrmeı tur deýge áste bolmas. Alaıda, josparlanǵan kórsetkishter úıge muqtaj adamdardyń suranystaryn qamtamasyz etýge múldem jetkiliksiz. Búginde qalalyq jerlerde páterlerdi jaldap baspanasyz júrgenderdiń basym kópshiligi jastar. Al jastar eldiń keleshegi, demografıalyq ósimniń kepili emes pe? Ókinishke qaraı, olardyń basybaıly páter alýǵa nıetteri bolǵanymen múmkinshilikteri joq.
Qazirde halyqtyń úıli bolýynyń 2-3 qana joly bar eken: biri – turǵyn úı qurylysyn damytý jónindegi memlekettik baǵdarlamalar, kooperasıa, ekinshisi - ákimdikte páterdiń nemese jerdiń kezeginde turý, úshinshisi - bastapqy jarna jınap, sodan keıin ǵana ekinshi deńgeıdegi bankterden nesıe rásimdeý.
Qarjy Mınıstri Baqyt Sultanovtyń aıtýynsha: «Qazaqstandaǵy ıpotekalyq nesıeleýdiń qazirgi jaǵdaıy mynadaı: nesıe alý úshin, páter qunynyń 30 paıyz mólsherinde bastapqy jarna jınaý qajet, al nesıeniń jyldyq stavkasy 16-18 paıyz. Osyny eskersek, Qazaqstandyqtardyń basym kópshiligi úshin qazirgi jaǵdaıda ıpotekamen baspana alý is júzinde qıyn bolyp tur» deıdi.
Bizdiń elde jaǵdaıy joq jáne tabysy tómen adamdarǵa arnalǵan memleket tarapynan arnaıy baǵdarlamalar bar, biraq jetkiliksiz. Sol úshin de Elbasy men Parlament bekitken halyq kooperasıasyn qoldaý jaıly tamasha zańdar oılastyrylǵan. Búgingi tańda, halyq kooperasıasy arqyly birigip salynatyn úıler, jastar men jaǵdaılary joqtarǵa eń qoljetimdi amal men sheshim bolyp tabylady.
SHASH AL DESE, BAS ALATYN SHENDİLERDİŃ HALYQ KOOPERASIASYMEN KÚRESİ
Kooperasıa degenimiz, jáı sózben aıtqanda, qolda bardy biriktirip, birlesip belgili bir is tyndyrý degen sóz.
Iá, rasynda da, múddeles-nıettes adamdardyń basyn qosyp, baspana máselesin sheshý – saýapty da, jaýapty is! Biraq aýyzben aıtý bir de, ony oı men boıǵa sińirip, júzege asyrý bir! Meniń maqalamnyń asyl ózegi de – osynda!
Áńgime fızıka-matematıka muǵalimi bolǵan, ómirde matematıkalyq analız ben rasıonaldy oılaýdy jıi qoldanatyn Ashat Bazarhanulynyń uıytqy bolýymen kooperasıa amalymen salynǵan eki úıi jaıynda. Ol elordamyzda baspanasyz júrgen bir qaýym jurtty azamattyq-quqyqtyq kelisimshart negizinde bastaryn biriktirip, ortaq qarajatqa úı salyp berýdi uıymdastyrdy. Bul úıler jekemenshiktegi jer men úıge ortaq ıelik jaıly zańdarǵa súıenip salynady. Bul zańdar men qarym-qatynastar «turǵyn úı týraly» jáne jer qatynastary kodeksinde kórsetilgen. Ol zańdar boıynsha QR azamattary ortaq ıelikke jer alyp, oǵan ortaq ıelikte bolatyn úı salyp, belgili bir bóligine, ne bólmelerge ıe bola alady. Árkim bir bóliktiń ıesi bolǵandyqtan, óz bóligin erkinshe paıdalanyp, ony sata alady. Jáne bul jeke tulǵalardyń kooperasıasy kooperatıvti tirkemeı-aq atqara alatyn quqyqtary.
Ashat Bazarhanulynyń aıtýynsha, birigip úı salý ıdeıasyna túrtki bolǵan Astanaǵa bolashaq úshin jumys izdep kelgen birtalaı tanys jastardyń pátárden páterge kóship, bar tapqanyn jalǵa tólep, úısiz-kúısiz júrgenderi boldy. Sonyń ishinde óziniń de týǵan inisiniń kelin men tórt balamen Seıfýllın kóshesindegi «programma úıleriniń» jertólede 18 sh.m. tar bólmege syımaı, kúıleri ketip otyrǵany da bar. Onyń ústine óziniń de úıi búgingi tańda bankte kredıtte tur. Úısiz adamnyń kúıi de joq, kóńili de joq. Astanaǵa kóshken túgel jurttyń ýaıymdaıtyn kókeıtesti máselesi – baspanaly bolý.
Osy oı-tolǵanystardyń bári tyǵyryqtan shyǵý amalyn izdeýge áser boldy.
Oı túıini bylaı bopty: «Qolyndaǵy qarajaty jerdiń jarty qunyna da jetpeıdi. Jurttyń da jaǵdaıy solaı bolar. Jerdiń ózin kópshilik adam satyp ala almaıdy. Amal bar ma?». Osy oılarmen tapqan sheshimi – «onda adamdardyń azyn-aýlaq qarajattaryn biriktirý kerek!». Kooperasıanyń basty prınsıpi de osy.
Ol «Jumyla kótergen júk jeńil» degen atam qazaqtyń dana sózine saıady.
Sóıtip, osy oımen Asekeń qaryzǵa jer izdep, Astanadan on shaqyrym jerdegi Esil aýdanyna kiretin Ilınka turǵyn mekeninde Seksek ata kóshesi 11-shi jeke menshik jer teliminiń ıesimen jeti aı ishinde bólip tóleýge kelisimshart jasaıdy. Astananyń bas arhıtektory qol qoıǵan proekti boıynsha bastapqy jospar eki etajdy 24 bólmeli úı salý edi. Alaıda áp degende, jarnamamen kelip, nıet bildirgen jastardyń jartysynyń qarajaty bir bólmeniń qunyn tolyq tóleýge jetpedi. Senim bildirgen adamdardyń jaǵdaıy osy. Barmen bazar degendeı, olarǵa jaǵdaıyna qaraı jetpegen bóligin bólip tóleýge múmkindik berildi. Biraq, sol sebepten eki etajdy úıdi tolyq bitirýge qarajat jetpeı qaldy. Taǵy bir tyǵyryqtan shyǵatyn sheshim izdeý kerek boldy. Ol sheshim - aqshasyn tolyq tóleı alatyndarǵa taǵy bir etaj ben mansardty etaj salý. Odan basqa amal bolmady. Zańda «bólmelerdiń úlkendigi men sanyna shekteý joq» dep jazylǵan. Odan basqa SNıP boıynsha IJS-ke tolyq 3 qabatty jáne shatyr astyna qosymsha mansardty etajy bar úı salýǵa bolady. Proektige qurylys byrysynda SNıPten aýytqymaıtyn ózgeris jasaýǵa bolady.
Sóıtip, tolyq úsh etaj jáne mansardty etajy bar 45 bólmeli, paıdaly aýdany - 1200 sharshy metr ortaq úı salyndy. Qurylysqa aqsha salǵan qatysýshylardyń kelisimshart boıynsha bólmeleriniń baǵasy qaladaǵy naryq baǵasynan 2.5-3 ese arzanǵa tústi. Sońynda bul úıden ala almaı qalǵan adamdarǵa ekinshi úıge birigý is-sharasy uıymdastyryldy. Ol jer de Ilınkanyń ishinde Batyr Baıan kóshesi 95-shi jer telimi jeti aıǵa qaryzǵa alyndy. Ekinshi úı bas arhıtektordyń bekitken proektisine sáıkes salyndy. Ol eki etajdy jáne mansarty etajyn qosqanda paıdaly aýdany - 906 sharshy metr, 37 bólmede 37 januıa turady. Ashat Bazarhanuly osy qurylysty júrgizý barysynda kezdesken keıbir keleńsizdikter men qıynshylyqtarǵa qaramastan alǵa qoıǵan maqsatyna qol jetkizdi. Aqshasy jetpeı qınalyp, mardymsyz qarajatpen úlken is tyndyryldy. Eki úı salynyp, 82 otbasy bólmelerdiń kiltin aldy. Uıymdastyrýshynyń sózi ispen bekidi. Nátıjeli bitken istiń óz salmaǵy bar degen osy emes pe?
Osy úılerge adamdar bar shamasyn saldy. Biri azyn-aýlaq jıǵan-tergenin berip, biri bankten ústeme nesıe aldy. Bulardyń kooperasıaǵa birigýi sebebi kishigirim bolsa da óz bólmesi, óz baspanasy bolsynshy degen bir maqsat. Aı saıyn tapqan tabysynyń jartysyn jutatyn, tóleı almasań kóshege qýatyn, arendadan qutylý báriniń armany edi. Bul adamdardyń osydan basqa úıleri joq. Barlyǵy da qarapaıym eńbek adamdary, ishinde 90 paıyzy bala-shaǵasy bar jas otbasylar, zeınetker qarttar men múgedek jandar bar. Osyndaı jaqsy amal taýyp, bárine qoljetimdi baǵa oılastyryp, ıgilikti is uıymdastyrǵan Asekeń bul adamdardy jaldamaly páter quldyǵynan qutylýyna sebepker boldy deýge bolady.
Biraq jańa ǵana úıli bolǵan adamdardyń bul qýanyshy men úmitine jergilikti basshylar balta shapty. Onyń sebebi mynada: bul eki jer qaryzǵa alynǵandyqtan Ashat Bazarhanuly jerdi óz atyna jeti aı boıy aýdara almady. Sol sebepten qurylysqa ruqsat qaǵazdary bógelip, keshirek bastaldy.
Birinshi úıge qosylǵan úshinshi etaj ben mansardtyń ózgertilgen proektige arhıtektor qol qoımady. Sodan ákimdik te ruqsat qaǵaz bermedi. Al Batyr Baıan kóshesindegi ekinshi úı bas arhıtektor bekitken proektige tolyq sáıkes salynsa da, kooperasıamen salynǵan kóp januıa turatyn úı ekenin estigen ákimdik oǵan da ruqsatyn bermedi.
Salynyp bitken eki úıde de qujattardan proekt, ekspertıza, tehnadzor, avtorskıı nadzor, qurylys kompanıasymen kelisimshart, BTIdan tehpasport, MCHS-tiń órtqaýipsizdigi jaıly ońdy sheshimi sıaqty zańdy qujattary bar. Tek ákimdik qana ruqsatyn bermedi. Ol azdaı ákimdikte ótken vedomstvo aralyq jınalysta ákim orynbasary Horoshýn myrza bar qujattardy joqqa shyǵaryp, eki úıdegi 82 otbasynyń múddesi men zańdyq qaqylary týraly sózderdi tyńdamaı, «Ondaı úılerge tyıym salý kerek!» dep, GASK qyzmetkerlerine eki úıdi de buzý jaıly sotqa aryz berýge tikeleı tapsyrma beredi. Tyıý saıasaty osy jerden bastaldy. Osyndaı da ákim basshy bolady eken-aý! Jaǵdaıy joq, úısiz adamdardyń jekemenshik jerdegi birigip salǵan jeke menshigin qurtpaq! Bala-shaǵasy bar jas januıalardyń turyp jatqan jalǵyz kishkene (20 kv.m.) bólmesin kópsinip, buzýdan asqan qıanat bar ma?! Bul naǵyz halyqqa qarsy, memleketke qarsy áleýmettik qylmys emes pe?!
Mysaly, daıyn úıdi buzbaı proekti boıynsha úılerdi jónge keltirý, ıa bolmasa jerdiń taǵaıyndalǵan maqsatyn ózgertý jaıly sheshim qabyldaýǵa da bolar edi ǵoı! Jer Zańdary boıynsha jer ıesiniń ondaı quqyǵy bar.
Bulaısha birigip úı salýdyń halyq pen Úkimetke ekonomıkalyq, ásirese áleýmettik turǵydan paıdasy shash-etekten. Bir jaǵynan halyqqa jeńil, ekinshiden Úkimetke de kómegi tıedi. Óıtkeni el Úkimetke qol jaımaıdy, memleket búdjetine kúsh túsirmeıdi, óz máselesin ózi sheship jatady. Osyǵan jergilikti bılik bóget jasamasa, onda talaı jas otaý birlesip qoljetimdi úı salyp alar edi. Basqasha aıtqanda: joqtan bar jasalynar edi. Qalaı desek te, kooperasıa Úkimetke úlken demeý! Iaǵnı, kooperasıamen salǵan úılerge ruqsat berý arqyly úı kezeginde turǵan úısizderdiń qataryn azaıtýǵa bolar edi.
Endi, mine, osyndaı ıgilikti jolmen salynǵan «halyqtyq» úılerden aıyrylý qaýpi tónip tur. Jergilikti bılik ákim qaýlysy berilmegenin syltaýratyp, aırandaı uıyp otyrǵan 82 shańyraqty ortasyna túsirmekke jantalasyp júr. Ondaǵy qanshama adamnyń taǵdyryna qalaı bolsa, solaı atústi qaraı salǵandary sonshalyq, tipti, úıdi buzý týraly sheshimdi bir aýyzdan sot pen ákimdik jáne prokýratýra kóp oılanbaı-aq 15-20 mınýttyń ishinde ǵana shyǵara saldy. Ekinshi apelásıalyq sot otyrysy da úılerdi buzý sheshimin 15-20 mınýtta qabyldady.
Negizi, sot zańǵa tolyq ádil júginse, zań normalary boıynsha ata zańdaǵy azamattardyń baspanaǵa quqyǵy, jer men úı jaıly kodeksterdegi birlesip ıe bolý jaıly zańdar, jekemenshiktiń múlkin qorǵaý zańdary jergilikti ákim qaýlysynan joǵary sanalady. Bul kóp zańdarmen qorǵalǵan, jeke menshikke satyp alynǵan jerdegi ortaq ıeliktegi menshik úı. Jekemenshiktegi úıdi syndyrý konstıtýsıa men kóp zańdy attaıtyn óreskel qatelik. Odan basqa sotta advokat bul úılerde 82 otbasynyń múddesi bar, olardy sotqa shaqyrtyp quqyqtaryn eskerýin talap etipti. Sot aıtylǵan bar ótinishti aıaqasty qaldyrady. Demek, bul sottarda azamattardyń birneshe zańdy quqyqtary men zańdar buzyldy. Bul sottardyń zańdy jumysyn tekseretin joǵarǵy laýazymdy adamdardyń qulaqtaryna altyn syrǵa! Sóıtip, 82 otbasy áleýmettik jáne zańdyq-quqyqtyq qysymǵa ushyrady. Olarǵa el aman, jurt tynyshta qıanat jasaldy. Odan bola, Esil aýdanynyń prokýratýra qyzmetkeri Baıdaýletov Eljan tarapynan bolǵan mynandaı óreskel zań buzýshylyq boldy. Ol sottyń úılerdi buzý týraly sheshimin alyp, eki úıge baryp turǵyndardy sheshimmen qorqytyp, Ashat Bazarhanuly «bizdi aldap soqqan alaıaq» dep aryz jazyńdar dep úgit nasıhat júrgizip ketti. Jas prokýrordyń bul qylyǵy qylmysqa jatady. Ol QR Qylmys kodeksiniń 361 jáne 362 babyna keletin qyzmetkerdiń ókilettik sheginen shyǵý jaıly zańdy buzdy. Bul qylyqtan eki suraq týady: 1) Quqyq qorǵaýshymyz nege mundaı zańsyz áreket jasaýǵa qoryqpaıdy? Onyń da basy ekeý emes qoı. Endeshe ony Esil prokýratýrasynyń basshylary jiberip otyr degen sóz; 2) Nege olar Ashat Bazarhanulyn qýdalap, jantalasyp júr? Advokat osy suraq boıynsha kezekshi prokýror telefonyna qońyraý soǵyp, telefonmen aryzdanady. Alaıda Baıdaýletov Eljan bul is-áreketin moıyndamaıdy. Sonda suraq týady: Eki úıde ol bólmelerdi qaǵyp, otyz shaqty kýáger adamǵa úgit nasıhat júrgizdi. Qalaı ótirik aıtýǵa beti shydap tur? Ne degen ar?! Ne degen bet?! Qudaı saqtasyn bundaı quqyq qorǵaýshylardan!
Demek, Baıdaýletovke tapsyrma berip otyrǵan Esil prokýratýrasy basshylarynyń oıy zańdy burmalap úıdi syndyrý ǵana emes, ıgilikti is bastap júrgen halyqtyń azamatyn túrmege jabý ǵoı!
Halyqtyń taǵdyryn osylaısha asyqsha ıirip, Elordamyzda oıran sap júrgen osyndaı sot pen prokýrorlardan qalaı shoshymaısyń?! Mundaı basshylar júrgen jerde, qandaı damý bolmaqshy? Eger, uıymdastyrǵysh azamattarymyzdy úkimet qorǵaı bilmese, onda halyq potensıaly ashylmaıdy, el men jer kógermeıdi.
Qýǵyndaýdyń syry
Ashat Bazarhanulynyń aıtýynsha, ony qýǵyndaýdyń basty tabıǵı sebebi báseke men teris oıda jatyr. Bul bir qyzyq áńgime. Asekeń adamdardy biriktirý úshin ınternetke jarnama salyp kózge túsedi. Ondaǵy baǵa qaladan 2.5-3 ese tómen. Bul jerde eriksiz konkýrensıa jaıly oı keledi. Qoldary uzyn myqtylardyń astyrtyn múddesi bar ekeni aıdan anyq. Áıtpese, Astanada statısıka boıynsha jekemenshik jerge salynǵan 800 shaqty jataqhana tárizdi (obshejıtıe) jalǵa beriletin úı bar eken. Qalanyń orta tórinde salynǵandary da bar. Biraq qala syrtynda on shaqyrym shette salynǵan dál osy eki úı myqtylardyń kózine bóget bop tur. Sondyqtan ákimdik, prokýror men sot jabylyp, jeke menshiktiń bul qoljetimdi usynysyn jer-kókke syıdyrmaı tur. Asekeń bizdiń úı olarǵa bóget emes, kerisinshe kómek bolady deıdi. Bul oı baılamy mynadaı:
- Maǵan jarnamany oqyp kelgenderdiń eki toby bar. Biri – úı alýǵa jaǵdaıy barlar. Olar ortaq ıeliktegi kóp bólmeli úı ekenin kórip, mensinbeı burylyp ketedi. Ekinshileri – úı alýǵa jaǵdaıy joq nemese shamasy azdar. Bizge qosylýǵa nıet bildiretin adamdarymyz osyndaı. Kóbinese 20-30 jas arasyndaǵy jastar. Alatyndary 20 kv.m. kishkene bólmeler. Qaıtsin, shamasy jetkenderi sol. Biraq qaısysynan surasań da «Biz arendadan qashyp, eki úsh jyl aqsha jıyp, esimizdi jıǵansha turý úshin keldik» deıdi. «Es jıǵansha, aqsha jıǵansha» degen sózdiń ózi aıtyp tur. Árıne, arenda úıinde turyp jınaǵan aqsha tesik shelekke quıǵan sýmen teń. Endeshe, bizdiń úıden ýaqytsha bólme alǵan adam páter alýǵa aqshany tezirek jınaıdy. Bul durys amal men zańdy qubylys. Olaı bolsa, bizdiń ýaqytsha «komýnalkamyz» qurylys salasyndaǵy kompanıalarǵa tikeleı kómegi bar degen sóz. Sondyqtan ol «myqtylarǵa» halyq atynan aıtarym, bundaı kishigirim kooperasıaǵa tımeńder! Olardan búkil qoǵamǵa paıdadan basqa zıany joq. Úkimetke de, sizderge de kóp kómek. «Kóp túkirse, kól bolady» degen. Halyqqa jer berse, osy jolmen birigip, úılerin ózderi-aq salyp alar edi,- deıdi.
Prezıdentimiz N.Nazarbaev jergilikti basshylarǵa: «Halyqtyń taǵdyryn áleýmettik jaýapkershilikpen sheshińder, halyqtyq kooperasıalardy qoldańdar» dep udaıy aıtyp keledi. Al «toq bala ash balamen oınamaıdy» degendeı, mynalardyń qulaǵyna «qystyń kózi qyraýda» dalada qalǵaly turǵan balalardyń jylaǵan úni jetpeıtin bolǵany ma, sonda? Aý, sheneýnik myrzalar! Abaı atamyz: «Eldiń paıdasyn oıla, óz paıdań sonyń ishinde ǵoı» dep aıtqan. Ózderiń de sol halyq pen úkimetti panalap júrsińder ǵoı! Prezıdentimiz bıyl ǵana «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasyn jazyp, ulttyq kod týraly másele kóterdi. Sol sizderdiń ulttyq kodtaryńyz qaıda, myrzalar?
Osyndaı keıbir eline jany ashymaıtyn tasbaýyr sheneýnikterdi mynadaı laýazymdy oryndarǵa otyrǵyzbas buryn, qatań súzgiden ótkizýimiz qajet shyǵar. Olardyń adamgershilik qasıeti men aqyl parasatyna, oı-órisiniń keńdigine qaraı saılasa, manaǵy úı buzý jaıly óreskel sheshim qabyldanar ma edi?
Adamnyń sotyna emes, ar-namysyńnyń sotyna júginip, shamań kelse, bılik pen halyqtyń arasyndaǵy altyn kópir bolmaısyń ba, sheneýnik baýyrym-aý! (Men de 20 jyl sheneýnik atyna mingenmin, ol attyń dúleıligin de bilemin).
Uıymdastyrýshynyń daty
Qazir bul úılerdegi «shyqpa janym, shyqpalap» júrip, baspanaǵa ázer qol jetkizgen halyq: «ana sheneýnik bir kúni kelip, búldozermen súrip tastaıdy-aý» degen qorqynysh turǵyndarǵa kúndiz-túni maza berer emes.
Ashat Bazarhanuly osy maqala arqyly úıdi buzýǵa sheshim qabyldaǵan Astananyń ákimdigi, prokýratýra, sot jáne basqa da qatysy bar bıliktegi shendi azamattarǵa aıtar datyn usyndy:
Qurmetti bı-myrzalar!
Qazaqtyń «elim» demegen er jetim, «erim» demegen el jetim degen dana sózi bar. Sizderge Elbasy baǵdar berip, eldik saıasatty ustanyńdar, halyqqa qamqor bolyp qyzmet jasańdar dep, senim artty. Al sizder jeke menshikterdiń óz jerine birigip salǵan daıyn úıdi buzýǵa úkim shyǵardyńyzdar. Sonda úıdegi halyqtyń múddesin qaıtpeksizder? Úıge salynǵan aqshalarynyń ornyn toltyra alasyzdar ma? Joq. Álde turyp jatqan 82 otbasyna daıyn úı beresizder me? Joq! Endeshe bul halyqtyń múddesi qorǵalǵan ádil sheshim be? Joq. Halyqqa qarsy ádiletsiz sheshim!
Qarap tursam, sizder bulardy bala-shaǵasymen jylatyp, dalaǵa qýýǵa daıynsyzdar. Aıtyńyzdarshy, kimniń kózine bógetpiz? Sonshama jer-kókke syıdyrmaıtyndaı ne jazdyq?! Adamnan qoryqpasańyzdar, qudaıdan qoryqsańyzdarshy! Qazaǵymnyń jeri tar ma, álde ózi tar ma? Túsinbeımin, ne paıda tabasyzdar mundaı qıanattan? Adamǵa jasaǵan jaqsylyǵyń da, qıanatyń da ózińe qaıtyp kelmeýshi me edi?! Qarapaıym halyqty jylatqan qaı adam ońyp edi?! Adamǵa jaqsylyq jasaǵylaryńyz kelmese, eń bolmaǵanda zıan keltirmeseńizdershi!
Búkil dúnıe júzi neshe krızısti basynan keshirip, kórpe tarylǵan zamanda, ókimetimiz úısizderdiń bárine úı bere almaı jetispeı jatqan shaqta bir jaǵynan shyǵysýdyń ornyna, sizder Elbasynyń saıasatyn aıaqtan shalyp otyrsyzdar! Daıyn úıdi syndyrýda ekonomıkalyq aqyl joq, áleýmettik jaýapkershilik te joq, zań deseńizder zańdylyq ta joq. Qansha adamnyń múddesi bar ıgilikti iske balta shaptyńyzdar! Sizderde meıirimdilik pen adamgershilik joq degen sóz. Halyqqa jany ashymaıtyn adamdar halyqqa bılik júrgizbegen jón. Ondaı sot bılerdi jumystan bosatý kerek. Elbasy bul sumdyqtaryńyzdy estimeı júr. «İshten týǵan qyńyrdy tezge salsań túzelmes» degen bar. Nar Prezıdentimiz úlken ambısıaly josparlarmen sizderge «halyqqa qyzmet jasa» dep, otqa tartsa, abyroıly iske tartsa, sizder saıasatty túsinbeı, «shash al» dese, «bas alyp», boqqa tartyp jatyrsyzdar. Tegi, sizderdiń ambısıalaryńyz qazaqstandyqtardyń kóshinen bólek bolsa kerek. Saıasat ta, ambısıa da bir – eldi, jerdi kógertý.
Meıirimdi nıet qylsańyzdar, halyqqa talaı jaqsylyq jasap, abyroıǵa bólenesizder. Ómirlerińizde adamdarǵa qansha jaqsylyq istedińizder? Osy suraqtarǵa naqty jaýap bere alasyzdar ma?
Joǵarǵy sot tóraǵasyna
Qurmetti Joǵarǵy sot tóraǵalary! Degenmen, apelásıa sheshimi 82 shańyraqqa balta shapqaly tur. Qazir bul úıde baspana ala almaı júrgen qanshama otbasy turyp jatyr. Aldymyzda aqyrǵy úmitimiz – Joǵarǵy sot tur. Sot tóreshilerinen bala-shaǵaly 82 shańyraqtyń janaıqaıyn estip, olardyń arman taǵdyryna aıaqasty qaramaýlaryn suraımyn. Biz «bastan sıraq shyǵaryp», jańalyq ashqan joqpyz. Bizdiń sharýa sondaı qıyn da sharýa emes. Jalpy bundaı ortaq aqshaǵa salynǵan ortaq ıelikte sol ákimderden ruqsat berilgen úıler Astanada da, Almatyda da kóp kezdesedi. Syndyrýdan basqa zańdy amal sheshimderi de bar. Biri: Azamattyq kodekstiń 244 baby boıynsha ıelik quqyǵyn berý. Ekinshisi: Jer kodeksiniń 49-1 baby boıynsha jer teliminiń arnaýly maqsatyn az páterli úıge arnalǵan dep aýystyratyn úkimet qarastyrǵan zańdy joly bar. Ony ákimdik komısıa sheshýi tıisti. Zańnyń talaby boıynsha komýnıkasıalyq múmkinshilikter bar bolsa, oǵan aýystyrýǵa negiz bolsa, komısıa aýystyrýǵa mindetti.
Elimiz de, Astanamyz da osyndaı jaǵdaıy joq qarapaıym halyqtyń mańdaı terimen salynyp jatyr. Olar da adam, olar da ózderińiz sıaqty baspanaǵa quqyǵy bar Qazaqstan azamattary. Jaǵdaıy joq halyq múddesi eskerýsiz qalyp otyr. Olardy óz jerine syıdyrmasaq, qalaı ómir súrmek?! Sizderdiń de qol ushtaryńdy beretin jaǵdaısyz týystaryńyz bar shyǵar. Bóten men jaqynǵa bólip jaratyny joq. Bári de óz baýyrlarymyz, bárine de baspana kerek.
Tóreshilerden surarym: Ne sheshseńizder de, 82 otbasynyń múddesin eskerip sheshińizder! Bılik te, ádilet te, 82 otbasynyń taǵdyry da sizderdiń qoldaryńyzda, qurmetti aǵaıyn!
Jaqsylyq júrgen jerde tapshylyq bolmaıdy
Osyǵan oraı, halyq taǵdyryna jaýapty atqaminerlerge aıtarym mynaý: Seksek ata-11 men Batyr baıan-95 úıiniń turǵyndarynyń bul baspanasy sizderdiki sıaqty olardyń da «janǵa jaıly jumaq mekeni» emes pe? Endi kelip, bári daıyn bolǵanda olardyń altyn uıalaryn buzyp, turmystaryna qolaısyzdyq týdyratyn bolsaq, elordamyzda onsyz da qańǵyp qalýdyń az-aq aldynda turǵan úısiz-kúısiz adamdardyń qataryn kóbeıtip almaımyz ba? Erteńgi kúni olardyń kópshiligi mundaı qysastyqqa shydaı almaı, mort synyp, kúrt opyrylsa ne isteımiz? Ákeleri sharasyzdyqtan shaıtan sýdyń jeteginde ketip: «Eńbegim esh, tuzym sor boldy ǵoı» dep myna zaıyrly qoǵamǵa zyǵyrdany qaınap, nalysa, analary: «qaıda baryp kún kóremiz» dep qamyqsa, kóz ottary óship, ne zańǵa senbeıtin, ne óz bolashaqtaryna senbeıtin (qudaı odan saqtasyn) Qazaqstan azamattary paıda bolsa, qaıtpekpiz?
Onda órkenıetten qalyp, qalǵyp-múlgigen, rýhy janshylǵan, tek memleketten kómek kútip, soǵan ǵana mólıe qarap otyratyn, jeteleseń de júrmeıtin jetesizder men masyldardyń qarasyn kóbeıtemiz. Olar qoıdaı jýasyp, birden qorqaqtyq, jaltaqtyq psıhologıaǵa ene bastaıdy. Ondaılar ultynyń namysyn qorǵaıtyn tulǵalar emes, aıtqanǵa kónip, aıdaǵanǵa júretin qarańǵy halyqqa aınalady. Bárine senimsizdikpen úrke qaraıtyn, bara-bara óz kóleńkesinen ózi qorqatyn boıkúıez qul deńgeıine túsedi. Halyqty qoısha ári-beri aıdaǵan Sovet ókimetiniń ekonomıkasy nemen bitkenin bilemiz. Halyqtyń eńbektegi izdený talanty sóndirilip, jappaı defısıtpen bitti emes pe! Halyqtyń izdengeni damyǵany, eldiń damýy degen osy!
Prezıdentimizdiń jyl saıynǵy Joldaýlary halyqtyń ashylyp damýyna baǵyttalǵan taqyryptardy qamtıdy. Sonyń biri halyq kooperasıasyn damytý. Men de bireýdiń taban aqy, mańdaı terimen zorǵa alǵan baspanasyn ekinshi bireý súrip tastaǵaly jatqanda, aýzyma sý toltyryp alyp, ún joq, tún joq, mylqıyp otyrýymdy jón kórmedim. Áıtpese, ózgege jany ashymaıtyn, jaqsylyqty júregi súımegen keıbireýlerdiń «men - patrıotpyn» dep qur daýryqqan sáýlesiz sanasy qaıda aparyp soǵar deısiń?
Ókinishke qaraı, osy bir «patrıot» degen sózdi qazaqsha BAQ «ultjandy» degen sózben almastyryp júr. Alaıda, «ultjandy» degen sóz qulaqqa sonsha jaǵymdy estilgenmen «patrıottyń» maǵynasyn tolyq bere almaıdy. Máselen, kez-kelgen adam, eger ol óz Otanyn, týǵan halqyn jaqsy kórse, «ultjandy» dep aıtýǵa bolady. Al «patrıot» ataný úshin eń aldymen sen sol óz Otanyńa, halqyńa ıgilikti naqty ispen paıda keltirip, el kóshiniń bir júgin ózińe artyp, «Nar» bolýyń shart. Mine, men kórgen Ashat Bazarhanuly «patrıot» dep aıtýǵa laıyqty, ıgi isteri bar azamat. Sondyqtan da «patrıot» degen qasterli sózdiń aýdarmasyn jasap shataspaı-aq qoıaıyq, ol – halyqaralyq termın retinde óz mártebesin saqtap qala bergeni jón.
Al baspana máselesi - ultyńnyń taǵdyry jaıly uly másele. Óıtkeni bizdiń Qazaqstan qoǵamy baspana dertine áldeqashan shaldyqqan. Al ony emdeýdiń eń ońtaıly joly - kooperasıalardyń jumysyn jandandyrý, olarǵa bóget bolmaý.
Bolashaq urpaqtyń deni saý, kókiregi oıaý, sanasy bıik, sapasy joǵary bolýy úshin el tizginin ustaǵan ár basshy ýyqtaı el shańyraǵyna tireý bolyp, jastarǵa qol ushyn berip, halyqqa jan jaqty qamqorlyq jasap kómektesýi kerek.
KOOPERASIANY QOLDAÝ SAIASATY
2015 jylǵy 29 qazanda QR Prezıdenti N.Á. Nazarbaev «Kooperatıvter týraly» QR Zańyna qol qoıdy. Bul zań ókimet tarapynan halyqtyń hal-ahýalyn túbegeıli jaqsartý jóninde jasalǵan keshendi shara. Jalpy Elbasymyz jergilikti basshylarǵa halyqtyq kooperasıalardy qoldaýdyń ekonomıkalyq jáne áleýmettik mańyzyn únemi aıtyp, tapsyryp júredi.
Qazirgi tańda QR Úkimeti kooperasıany qoldaýǵa barynsha zańdy jaǵdaı jasady. Ony damytýǵa memlekettik búdjetten qyrýar qarjylar bólinip, osy ýaqytqa deıin birshama sátti baǵdarlamalar qabyldandy.
RESPÝBLIKALYQ «JAS OTAÝ» QOǴAMDYQ QORY QURYLDY
Qazaq «tómengi aıyldyń batqanyn aıdaýshy emes at biledi» degen. Elimizde úı ala almaı júrgen qarapaıym halyqtyń jan daýysyn boıyna sińirgen Ashat Bazarhanuly osy ulttyq máselege óziniń ómirin arnamaq. Sol úshin ol «Jas otaý» atty respýblıkalyq qoǵamdyq qoryn tirkedi. Qordyń maqsaty: jastar men tabysy az otbasylaryn baspanamen qamtamasyz etý. Qordyń qysqasha jospary:
- Úkimetten qala syrtynan kooperatıvti úıler salatyn tegin jer telimderin suraý;
- Zamanýı tehnologıalardyń jetistigin paıdalana otyryp, shaǵyn jáne ortasha kólemdi 2-3 qabatty úıler salý;
- Qaltaly kompanıalardan qaıtarymdy jáne qaıtarymsyz qaryz alýǵa qol jetkizý (qaıtarymdy qaryz mólsheri 90% jumys isteıtin jastarǵa kirisine qaraı, usteme paıyzsyz 1-5 jylǵa beriledi, al 10% qaıtarymsyz qarajat jetim men múgedekterge arnalady);
Odan basqa Ashat Bazarhanulynyń fızık-ınjener retinde ózi oılastyrǵan jańa proektisi bar. Ol «Jasyl ekonomıka» baǵdarlamasyna saı, Qazaqstanda buryn-sońdy bolmaǵan tyń joba – ınovasıalyq tolyq avtonomdy termos-úıler salý. Bul úıler jaryq pen jylýdy kún men jelden alatyndyqtan, energıasy men sýy tolyq avtonomdy bolady. Qazirgi statısıka kórsetkendeı, aıyna ár otbasynyń komýnaldyq qyzmetterge ǵana 15-30% qarajaty ketedi eken.
Termos-úılerdi jastarǵa ár sharshy metrin 60-80 myń teńgeden asyrmaı berý kózdelýde. Sonda 20-30 sharshy metr bólmelerdiń quny - 1,2 mıllıonnan bastap, 2 mıllıon shamasynda ǵana bolady. Iaǵnı, jas otbasylar aı saıyn 50-100 myń teńgeden tólep, úıdi 1-2-aq jylda qaryzǵa ala alady degen sóz. Tamasha emes pe?!
Qadirli oqyrman! Qazaqstan qoǵamynda qordalanyp jatqan áleýmettik máselelerdiń biri – baspana máselesin sheshýge qomaqty kómegin tıgizý úshin qurylǵan «Jas Otaý» qoǵamdyq qory jaqyn arada QR Úkimetine atalmysh máselege qatysty úlken usynystarmen shyǵyp, birlestikte jumys jasaýdy maqsat tutady.
EPILOG
Ana bir jyly poıyzda janyna eki balasyn ertken júkti áıelmen birge keldim. Óziniń óńi synyqtaý, balalarynyń júzi júdeýleý eken. Sóz arasynda baıqaǵanym: Astanadaǵy úılerin «ruqsat berilmegen jerge saldyńdar» dep, buzdyryp tastapty. Kúıeýi sonda jumys isteýge qalyp, ózi bar baılyǵy - eki balasy men qytaıdyń eki-úsh ala sómkesine salynǵan usaq-túıek dúnıesin alyp, aýylyna qaıtyp bara jatqan beti kórinedi.
İshine syımady bilem, maǵan birdeme aıtqysy kelgendeı aýyq-aýyq ár nárseniń basyn shala berdi. Syrt qaraǵanda da sherli adamǵa uqsaıdy: «Qaı jaqtyń týmalarysyńdar, qaryndasym?» dep jorta saýal tastadym. Ol bir sát únsiz qaldy da, aqyryn ǵana jótkirinip, júıkesi sharshaǵan, qajyǵan keıipte uzaq-sonar bir áńgimeniń tıegin aqyryndap aǵyta bastady:«Úıimizden aıyrylǵannan keıin, páter jaǵalap kettik, aǵa» - dedi, tamaǵyna tirelip qalǵan óksigin áreń tejep. «Sodan ózimizdiki bolmaǵan soń, kóringenge kóztúrtki bola bastadyq. Bul jalǵanda tapqanynyńdy ıt jep, arqańdy bıt jep, bireýge kiriptar bolǵannan qudaı saqtasyn. Ábden sharshadyq (Kúrsindi).
Joq, aldynda da páterde turyp keldik qoı. Biraq «kooperasıalar týraly» zań shyqqannan beri dostarymyz ben tanystarymyzdyń basyn qosyp, qalanyń alys túkpirinen jer telimin satyp aldyq ta, shaǵyn otbasylaryna arnalǵan jataqhana salǵan bolatynbyz. Jıyny – 50 otbasy. «Áıteýir, jaldamaly páterdi saǵalaǵannan qutyldyq qoı» dep, qonys toıyn da jasap tastadyq. Sóıtip óz jyrtyǵymyzdy ózimiz jamap, alańsyz kúı keshe bastaǵan edik. Biraq ol dáýrenimiz de uzaqqa barmady» - dedi, kókiregi qars aıyryla.
«Kúıeýim táp-táýir azamat, qoly sheber, jaqsy kisi, dos-týystyń arasynda da abyroıly. Mebel shyǵaratyn fabrıkada jumys isteıtin. Taıaýda qysqartýǵa ilinip, jumyssyz bolyp qaldy. Turaqty tabysy bolmaǵandyqtan, qatty qınalyp ta júrdi. Ara-arasynda ashshy sýdan urttap keletin qylyq shyǵara bastady. (Bizben turǵandardyń kópshiliginiń kúıeýleri ishkilikke salynyp ta ketti. Áneýkúni, bir qurbymnyń kúıeýi asylyp qaldy). Men shoshı bastadym, balalarymyz bolsa, mektep jasyna jetip qaldy, bul túrimizben olardy oqýǵa da jibere almaımyz ǵoı dep, aýyldaǵy áke-sheshemniń qolyna apara jatyrmyn. Sol jaqtan oqytpaqshymyz.
Reti kelse, qaıtadan kooperasıaǵa birigip, Astanadan taǵy bir úı salyp alýǵa áreket jasap kórmekpiz» dedi solyǵy basylmaǵan qalpy...
Men de shyn kóńilimmen rýhanı demeý jasap jibereıinshi dep, onyń sońǵy aıtqan sózin apyl-ǵupyl qoldap: «Iá, qaryndasym. Jańadan kooperasıaǵa birigip, jańa jerden, jańa úı salasyńdar, áli. Saspa, azamatyń men balalaryń aman bolsyn!» dedim. «Iá, aǵa. Aıtqanyńyz Alla Taǵalanyń qulaǵyna shalynsyn. Sizge kóp-kóp rahmet!» dep, álsiz ǵana demin ishine aldy da, eki balasyn qushaqtaı bere, búk túsip, jatyp qaldy.
Únsizdik ornady. Oı, Alla-aı, buryn qalaı baıqamaǵanmyn: qoryqsań, demin ishine alǵan únsizdikten qorqý kerek eken-aý...
Aıdyn Yrysbekuly, QR Mádenıet jáne sport mınıstrligi Saraptamalyq Keńesiniń geraldıst-sarapshysy, alashtanýshy
