Sońǵy jyldary álem kóptegen aýqymdy kóshi-qon prosesteriniń kýási bolyp jatyr. Qazaqstan Ortalyq Azıadaǵy iri memleket retinde bul úrdisten tys qalyp jatqan joq. Áýelden kóshpeli halqymyz ejelden el ishinde de, onyń syrtynda da belsendi kóship-qonyp keledi. Al qazirgi qazaqstandyqtar qaıda kóship júr? Býynyp-túıinip qaıda ketip jatyr? Qaı aımaqtarda kóshi-qon belsendiligi joǵary?
Muny da eskergen jón.
Qazaqstandaǵy ishki kóshi-qon qala halqynyń ósýi men ekonomıkanyń damýyna baılanysty belsendi túrde ilgerilep keledi. Ulttyq statısıka búrosynyń 2023 jyldyń shilde aıyndaǵy sońǵy málimeti boıynsha, 116 008 qazaqstandyq el ishinde turǵylyqty jerin aýystyrǵan.
Onyń ishinde qala halqy – 81 695 adam bolsa, aýyl halqy – 34 313 adam. Statısıka búrosy bul málimetterdi azamattardyń turǵylyqty jeri boıynsha tirkeý sanyn qadaǵalaıtyn İshki ister mınıstrliginen alady. Sondyqtan ishki kóshi-qon týraly naqty derekter resmı derekterden sál ózgeshe bolýy múmkin.
El ishinde kóshi-qonnyń eń tanymal baǵyty – Astana qalasy, elordaǵa 20 560 Qazaqstan turǵyny kóship barǵan. Bul – elordaǵa 11 745 qazaqstandyq qonys aýdarǵan arǵy jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda eki esege jýyq kóp.
Al ekinshi orynda Almaty qalasy tur. Ońtústik astanamyzǵa qonys aýdaryp 17 477 jańa turǵyn barǵan.
9800 qazaqstandyq qonys aýdarǵan Túrkistan oblysy kóshi-qon sany boıynsha úshinshi orynda turaqtaıdy. Óńirlerdegi halyqtyń kelip-ketýine qatysty jaǵdaı dál osylaı kórinis tabady.
Alaıda, jańadan qurylǵan Ulytaý óńirine qonys aýdarǵysy keletinder sany tym az bolyp tur. Bul – ishki kóshi-qon kórsetkishi statısıka boıynsha myńǵa jetpeıtin jalǵyz oblys. Barlyǵy – 745 adam.
TMD elderinen kelýshiler kóp
Ótken jyldyń shilde aıynda Qazaqstanǵa alys-jaqyn shet memleketterden kelgenderdiń sany 1708 adamdy qurapty. Onyń ishinde 1343 adam qala halqynyń, 365-i aýyl halqynyń sanyn tolyqtyrdy.
Sheteldikterdiń kópshiligi jańa turǵylyqty jeri retinde Almaty qalasyn tańdaǵany baıqalady, onda 447 adam qonystanǵan. Eń az kórsetkish Qyzylorda oblysynda – shilde aıynda oblysqa shetelden eshkim kelmegen, al aǵymdaǵy jyly bar bolǵany 7 adam kóship barǵan. Buǵan aımaqtyń aýa raıy da áser etýi múmkin.
Resmı derekterge sáıkes, elimizdiń negizgi kóshi-qon almasýy TMD elderimen júzege asady. 2022 jyly Qazaqstanǵa kóship kelgender sany 17 425 adamdy qurady. Jańadan kelgenderdiń eń kóp sany Ózbekstannan – 6 631. Odan keıin Reseı – 5 891 adam, Qyrǵyzstan – 709, Túrkimenstan – 633. Qytaı tizimdi jabady, aspan asty elinen 416 adam kóship kelgen.
Qazaqstandyqtar shet elderge ártúrli sebeptermen qonys aýdarady. Olardyń deni eńbek mıgrasıasy, bilim, otbasylyq jaǵdaı. 2022 jylǵy sońǵy málimetter boıynsha emıgranttar qatary 24 147 adamdy quraǵan.
Tańqalarlyq jaıt
Reseıdegi kúrdeli geosaıası ahýalǵa qaramastan, qazaqstandyqtardyń basym bóligi sol jaqqa kóshýdi tańdaǵany tań qaldyrady. 19 383 adam teriskeıge jol tartqan. Ekinshi orynda 2518 adammen Germanıa tur. Aldyńǵy úshtikti 394 qazaqstandyq qonys aýdarǵan Polsha aıaqtaıdy.
Aıtpaqshy, AQSH kórsetkishteri Polshadan sál ǵana erekshelenedi. Amerıkalyq armanǵa jetý úshin 339 adam ketken. Sońǵy oryndy Ózbekstan ıelenedi, ol memleket óz kezeginde Qazaqstanǵa kóship kelýshiler sany boıynsha kósh bastap tur – 266 adam.
Jalpy, ýrbanızasıa áleýmettik saladaǵy qýatty jahandyq tendensıa jáne Qazaqstan osy turaqty tendensıadan shet qalmaq emes. Jahandanýdyń jazylmaǵan zańy sondaı. Al Memleket tarıhy ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Denıs Chernıenkonyń sózinshe, qazirgi ýaqytta ýrbanızasıa máselelerine ǵylymı jáne sarapshylyq qaýymdastyq tarapynan da, bılik tarapynan da kóbirek nazar aýdarylýda.
– Memleket basshysynyń jyl saıynǵy Qazaqstan halqyna Joldaýlarynda bul máselege qaıta-qaıta toqtalatyny beker emes. Máselen, 2019 jyly «basqarylatyn ýrbanızasıa» uǵymyn engizý qajettiligi jarıalandy; 2020 jyly – ýrbanızasıa prosesin basqarýǵa, «kóshi-qon tolqyndarynyń» kezeń-kezeńin qamtamasyz etýge, iri qalalarda tolyp ketý men áleýmettik shıelenisti boldyrmaýǵa múmkindik beretin óńirlik damýdyń jańa tásilin ázirleý sóz boldy jáne iske de asyrylyp jatyr. 2021 jyly mıllıonnan astam turǵyny bar qalalardy Qazaqstannyń jahandyq básekege qabilettiliginiń tiregine, al oblys ortalyqtaryn óńirlik ósý núktesine aınaldyrý mindeti qoıyldy, – deıdi Denıs Chernıenko.
Rasynda, sońǵy jyldary óńirlik (aýmaqtyq) saıasat salasyndaǵy zańnama belsendi túrde jetildirildi. Jańa «Qazaqstan Respýblıkasynyń 2023-2027 jyldarǵa arnalǵan kóshi-qon saıasatynyń tujyrymdamasynda» ýrbanızasıa memlekettiń turaqty ekonomıkalyq damýynyń jáne jalpy áleýmettik-ekonomıkalyq saýyqtyrýdyń katalızatory jáne mańyzdy sharty ekendigi atap ótilgen. İri qalalar ózderiniń ınfraqurylymy men múmkindikteri moldyǵymen mıgranttarǵa tartymdy. Kóshi-qon qozǵalysy nátıjesinde halyq sanynyń kóp baǵytty dınamıkasy jáne halyqtyń el boıynsha taralýynyń ózgerýi oryn alady.
Qazirgi ýaqytta qala turǵyndarynyń qarqyndy ósý tendensıasyn baıqaımyz. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, ótken jyldyń shilde aıyndaǵy jaǵdaı boıynsha eldegi ýrbandalý deńgeıi 61,9 paıyzdy qurady, al boljamdar boıynsha 2025 jylǵa qaraı ol 63 paıyzǵa jaqyndaýy tıis. Sonymen birge ǵalym bir-birimen baılanysty áleýmettik-ekonomıkalyq problemalardyń tutas keshenin atap ótti. Onyń ishinde halyqtyń jalpy ósýi, eńbek naryǵy, ınfraqurylymnyń damýy, qyzmet kórsetý sapasy, turǵyndardyń ekologıalyq qaýipsizdigi jáne taǵy basqalar bar.
