Ras, synnyń durys-burystyǵyn ártúrli kózqarastar men jeke baǵalaýlarǵa baılanysty anyqtaý kerek. Ártúrli múddeli taraptardyń UQSHU músheliginiń artyqshylyqtary men kemshilikteri jaıyndaǵy jan-jaqty pikirleriniń bolýy múmkin ekenin moıyndaý mańyzdy. Al synnyń negizdiligin Qazaqstannyń ulttyq múddelerine, onyń qaýipsizdik qajettilikterine, uıymnyń jalpy tıimdiligi men jaýapkershiligine qanshalyqty sáıkes keletinine qaraı baǵalaýymyz kerek.
Rasynda, UQSHU-ǵa músheligimiz ujymdyq qorǵanys, aımaqtyq qaýipsizdik salasyndaǵy yntymaqtastyq jáne birlesken áskerı jattyǵýlar men jıyndarǵa qol jetkizý sıaqty áleýetti artyqshylyqtar beredi. Bul kórshi eldermen yntymaqtastyq alańyn usyna otyryp, Qazaqstannyń qaýipsizdigin jaqsarta túsedi. Dese de, uıym ishindegi neǵurlym kúshti memleketterdiń yqpal etý dárejesine, ulttyq egemendiktiń yqtımal shekteýlerine jáne uıymnyń paıda bolǵan qaýipsizdik problemalaryn tıimdi sheshýge qabilettiligine qatysty alańdaýshylyqty da joqqa shyǵarmaý kerek.
Halyqaralyq quqyq turǵysynan alǵanda, UQSHU-nyń quryltaı qujattarynda, onyń ishinde Ujymdyq qaýipsizdik týraly shartta kórsetilgen qaǵıdattardy túsinýdiń mańyzy zor. Bul prınsıpter ulttyq egemendikti qurmetteýge, múshe memleketterdiń ishki isterine aralaspaýǵa jáne syrtqy agresıaǵa ujymdyq jaýap berýge basa nazar aýdarady. Uıymnyń egemendikke áseri nemese ishki isterge aralasýy týraly kez kelgen alańdaýshylyq osy prınsıpterge sáıkes baǵalanýy tıis. Sondaı-aq halyqaralyq quqyq uıymǵa múshe memleketterge óz mindettemelerin, quqyqtaryn jáne kópjaqty uıymdarǵa qatysýynyń yqtımal saldaryn baǵalaý úshin negiz beretinin atap ótken jón.
Saıasattanýshy Rýstam Býrnashevtyń de paıymy osyǵan saıady. «Qazaqstannyń UQSHU-ǵa músheligine qatysty alańdaýshylyqtar» degen tujyrym taldaýǵa kelmeıtin nárse. Osy taqyrypqa kelgende qoǵamda tym kóp alańdaýshylyq bar, biraq olar júıelene bermeıdi jáne kóbinese jaı ǵana ıdeologıalyq sıpatta bolyp keledi... Men ózime jıi pikir bildirýdi suraıtyn eki negizgi máseleni atap óteıin. Birinshisi – UQSHU – Reseıdiń tóńireginde qurylǵan uıym jáne sáıkesinshe, Reseıdiń múddesin kóbirek kórsetedi. Ekinshisi – uıymǵa múshe elder Reseı bastaǵan qaqtyǵystarǵa tartylýy múmkin. Ras, bul ekeýi de qorqynyshty. Alaıda, men bul ekeýi de, ádette, UQSHU-nyń qalyptasý tarıhyn, uıymnyń jarǵylyq qujattaryn jáne olardy qoldaný tájirıbesin tolyq túsinbegenderdiń aıtyp júrgeni der edim», - deıdi ol.
Shyndyǵynda, bul - óte úlken suraq, dese de oǵan múmkindiginshe qysqasha jaýap berýge tyrysyp kórsek. Eń aldymen, Ujymdyq qaýipsizdik týraly shartqa 1992 jyly qatysýshy elderdiń qaýipsizdigine syrtqy agresıadan da, osy shart aıasyndaǵy qaqtyǵystardan qorǵaýǵa da kepildik beretin qujat retinde qol qoıylǵanyn este ustaǵan jón.
Máselen, qujattyń 1-babynda «Qatysýshy memleketter memleketaralyq qatynastarda kúsh qoldanýdan nemese kúsh qoldaný qaýpinen bas tartýǵa mindetteledi» delingen. Iaǵnı, múshe-memleketter ózara jáne basqa memleketter arasyndaǵy barlyq kelispeýshilikterdi beıbit jolmen sheshýge kúsh salady. Qatysýshy memleketter áskerı odaqtarǵa kirmeıdi jáne memleketterdiń kez kelgen toptaryna qatyspaıdy, sondaı-aq basqa qatysýshy memleketke qarsy baǵyttalǵan árekettermen teń bolady. Osy tusta, baıqasaq, barlyq qatysýshy elderdiń múddeleri teńdeı kórinis tapqan.
Dál osyndaı jaǵdaı 2002 jyly shartty UQSHU-ǵa aınaldyrǵannan keıin de jalǵasty. 1993 jylǵy shartqa qol qoıǵan, biraq odan eshbir mán-maǵyna tappaǵan elder – Ázerbaıjan, Grýzıa jáne Ózbekstan respýblıkalary ony uzartýdan bas tartty. Basqa elder, eń aldymen, Aýǵanstandaǵy jaǵdaıdy eskere otyryp, UQSHU-ny qoldady jáne negizgi qujatyn qabyldady. Sonymen birge uıym ishindegi memleketter basqa da artyqshylyqtarǵa ıe boldy, mysaly, reseılik qarý-jaraq pen áskerı tehnıkaǵa qol jetkizý máselesinde. Osylaısha, uıym bastapqydaǵydaı Reseıdiń ǵana emes, onyń basqa músheleriniń de múddelerin kórsetti.
Ekinshi suraqtyń da jaýaby ońaı. UQSHU múshe elderdi belgili bir mindettemelerdi oryndaýǵa májbúrleıtin tetikterdi qarastyrmaıdy. Ujymdyq qaýipsizdik týraly sharttyń 2-babyna sáıkes, «bir nemese birneshe múshe memleketterdiń qaýipsizdigine, turaqtylyǵyna, aýmaqtyq tutastyǵy men egemendigine qaýip tóngen jaǵdaıda» UQSHU tek «birlesken konsýltasıalar tetigin» iske qosady. Iá, árıne, Sharttyń 4-babynda uıymǵa qatysýshylardyń birine qarsy agresıa barlyq qatysýshylarǵa qarsy agresıa retinde qarastyrylady.
Sonymen qatar, bul jaǵdaıda uıymnyń qatysýshylary óz seriktesine «qajetti kómekti, onyń ishinde áskerı kómekti kórsetýge mindetti». Alaıda, qaıtalaı ketetin nárse, elderdi bul mindettemeni oryndaýǵa májbúrleıtin jáne ony júzege asyrý formatyn aıqyndaıtyn tetikter joq. Sondyqtan, eger Qazaqstan UQSHU aıasynda júzege asyrylatyn belgili bir operasıaǵa nemese aksıaǵa qatysýdy qajet dep sanamasa, olaı bolmaýy ábden múmkin.
Al jaqynda, dálirek aıtsaq, qyrkúıek aıynda Qazaqstan Senaty UQSHU-nyń róli óńirlik qaýipsizdikti qamtamasyz etýde irgeli bolyp qala beredi degen sheshim shyǵardy. Joǵary zań shyǵarýshy organnyń otyrysy barysynda depýtattar Májilis ratıfıkasıalaǵan uıymnyń qyzmetin tıimdi etýge baǵyttalǵan qujattardy maquldady. Onyń bir jańalyǵy, UQSHU-ǵa kirmeıtin aýmaqtardaǵy BUU bitimgershilik mısıalaryna qatysý úshin úılestirýshi memleket paıda bolady. Onyń qamqorlyǵymen BUU bitimgershilik operasıalarynda paıdalaný úshin Ujymdyq bitimgershilik kúshteri bolady. Úılestirýshi memleket basqa máselelermen qatar logıstıkalyq, qarjylyq jáne kólik problemalaryn da sheshedi.
Bul rette senatorlar úılestirýshi memleketti tańdaýdyń sharttary men krıterıılerin naqtylaýdy surady. Buǵan Qorǵanys mınıstriniń orynbasary Sultan Kamaletdınov mindetter, fýnksıalar jáne úılestirýshi memlekettiń tańdaýy týraly sheshimdi uıymǵa qatysýshy elderdiń memleket basshylary kiretin UQSHU Ujymdyq qaýipsizdik keńesi qabyldaıtynyn aıtty. Al Senat spıkeri Máýlen Áshimbaev UQSHU-ǵa múshe kez kelgen memlekettiń saılanýǵa quqyǵy bar-joǵy, rotasıa prınsıpi sıaqty saýaldar qujattyń tıisti baptarynda qarastyrylatynyn jetkizdi. Osylaısha, Senat ta Májilis ratıfıkasıalaǵan UQSHU-ǵa múshe memleketter arasyndaǵy UQSHU kúshteriniń múshe memleketterdiń aýmaqtarynda ýaqytsha bolýyna baılanysty ister boıynsha ıýrısdıksıa men quqyqtyq kómek kórsetý máselelerin aıqyndaıtyn kelisimdi maquldady.
«Bul kelisim bir eldiń áskerı qyzmetkeri UQSHU-nyń basqa elinde qyzmettik mindetterin atqarý kezinde qylmystyq, ákimshilik nemese tártiptik quqyq buzýshylyq jasaǵan jaǵdaılardy sheshýdi retteıdi», - dep túsindirdi senator Sergeı Ershov. Demek, qujatta quzyrly organdardyń ózara is-qımyl mehanızmi, quqyq buzýshylyq jasaǵan kezde qabyldaýshy jáne jiberýshi taraptardyń quzyretin shekteý, quqyq buzýshylyqtardy tergeýge qatysatyn qorǵaýshylardyń, sarapshylar men mamandardyń qatysý tártibi, sondaı-aq quqyq buzýshylyqtardy ózara taný tártibi qarastyrylǵan.
«Mysaly, Qyrǵyzstanda ornalasqan bizdiń áskerı qyzmetshimiz ózimizdiń áskerı qyzmetshimizge qarsy qylmys jasasa, ol bizdiń zańdar men bizdiń bılik tarapynan jaýapqa tartylady. Eger ol qabyldaýshy taraptyń áskerı qyzmetshisine qarsy áreket jasasa, onda onyń zańdary boıynsha jaýap beredi. Qylmys izderin anyqtaý, qylmys jasaǵan adamdardy tabý jáne ustaý úshin birlesken jedel-izdestirý toptary qurylady. Sonymen birge, egemendik pen qaýipsizdikke nuqsan keltirý qaýpi bar bolsa, sondaı-aq ol suraý salynǵan taraptyń ulttyq zańnamasyna qaıshy kelse, zań kómegin kórsetý týraly ótinish qabyldanbaýy múmkin», - dedi senator.
UQSHU-nyń áýelden áskerlerdi úılesimdi qarý-jaraqpen qamtamasyz etý, sondaı-aq medısınalyq qamtamasyz etý boıynsha kelisilgen saıasaty bar. Tıisti qujatty kezekti ret ratıfıkasıalaýdy da Senat maquldady. Osy tutsa «UQSHU-ǵa qatysy joq elderdiń nemese uıymdardyń standarttary boıynsha jańa tehnologıalar men óndiristi engizý josparda bar ma?» degen saýaldyń týatyny taǵy zańdylyq. Sultan Kamaletdınov atap ótkendeı, elimizdiń áskerı qaýipsizdigin qamtamasyz etýde áskerı-ónerkásip keshenin ártaraptandyrý mańyzdy oryn alady. Qazirgi ýaqytta Qorǵanys mınıstrligi ýákiletti memlekettik organdarmen birlesip, satyp alýdy ártaraptandyrý boıynsha jumys júrgizýde.
«Árıne, UQSHU qarýlarynyń ózara árekettesýine qoıylatyn talaptar oryndalady. Sonymen qatar, biz qarapaıym qarý-jaraq pen tehnologıalardy satyp alý máselesi boıynsha UQSHU-ǵa kirmeıtin basqa memlekettermen de jumys istep jatyrmyz. Mysaly, Qazaqstan ushqyshsyz ushatyn apparattardy túrik kompanıalarynan, Izraılden jáne Qytaıdan satyp alady. Biz sondaı-aq ıspandyq avıasıalyq kompanıalardan áskerı-kólik ushaqtaryn satyp alamyz, al Batys elderi men AQSH-tan atys qarýyn satyp alamyz», - dedi Qorǵanys mınıstrligi basshylyǵynyń ókili.
Demek, UQSHU-dan Qazaqstanǵa zıan joq, eshqandaı múshe memleket Reseıdiń yqpalyna nemese múddesine qyzmet etpeıdi. Barlyǵy teń quqyly. Joǵaryda saraptaǵanymyzdaı, paıdaly jaǵy barshylyq.
