Djeıms Djoıs 1902 jyly Irlandıany tastap, Parıjde qýǵynda ómir súre júrip, suńǵyla kemeńgerligimen óz zamandastarynan áldeqaıda aýqymdy ári kúrdeli maqsattardy aldyna qoıa bildi. Katolıktik tárbıe alǵan ol, óz zamanynyń jalǵandyǵyn jete túsinip, gýmanısik qalypta, XX ǵasyrǵa beıimdele bastaǵan zorlyq pen zulymdyqtyń aldyn alýǵa tyrysty. Onyń alǵashqy eńbekteri sheber áńgimeshildigimen tanylyp qana qoımaı, álemdik óredegi Chehov, Mopassan syndy alyptarmen aty qatar atalady. Djoıs shyǵarmalarynda Irlandıanyń astanasy Dýblındi adamı qasıetten aıyrylyp, rýhanı quldyraýǵa ushyraǵan jansyzdar qalasy retinde beınelep, ondaǵy qoǵamnyń jıirkenishti, usqynsyz tustaryn asqan sheberlikpen ózindik jazý mánerine salyp sýrettep beredi. Degenmen, bastapqy shyǵarmashylyǵynda Djoıs shynaıy realısik dástúrdiń aıaqtaýshysy retinde kórinse, kemeline kelgen tusta onyń basty qarsylasyna aınaldy.
Onyń shyǵarmashylyq jolyndaǵy asa mańyzdy eńbeginiń biri «Ýlıss» romany 1914 jyl men 1921 jyldar aralyǵynda ózi turǵan Trıes pen Súrıh qalasynda jazylyp, 1922 jyly jaryqqa shyqty. «Ýlıss» ataýymen «Odısseıdiń» baılanysy baryn kitaptyń basyndaǵy Djoıstyń emeýrininen anyq ańǵara alamyz. («Ýlıss» ataýy «Odısseı» keıipkeriniń atymen atalǵan). Gomerdiń «Odısseıi» men para-par epos jazýǵa bel býǵan ol zamandastarynyń batyly baryp jaza almaıtyn taqyrypqa qalam tartýǵa bekinedi. Jazýshy Shekspır, Gomer, Dantelermen jarysa júrip, solar salǵan soqpaqty baǵdar etip alady. Álbette, mundaı ózindik zamana eposy ádebıette ústemdik eter roman janryna aınalatyny anyq edi.
Djoıstyń atalmysh romanynyń mańyzdy bóligi, ıakı jetpis betke jýyǵy gomerlik shytyrman oqıǵalarǵa baılanysty órbigendikten, romannyń ár bóliminde «Odısseıdiń» ártúrli saıahattaryna paralel uqsastyqtardyń tabylýy «Odısseımen» baılanystyrýdyń taǵy bir sebebin ańǵarýǵa bolady. Bul romanda oqyrman avtordyń túpki oıyn ańǵarmaýy da múmkin, sondyqtan, avtor oıyn bilý – romandy oqýdan da áldeqaıda qundy bolary anyq.
Romanda kezdesetin basty úsh tulǵa – «Odısseı» ańyzyndaǵy keıipkerleriniń prototıpi. Baǵzy zamannyń Odısseıin Djoıs álemdik ádebıettiń tıanaqtalǵan obrazy retinde qabyldaıdy. Anyǵynda Odısseı – alǵashqy antıkalyq keıipker. Tek qana qara kúshimen emes, aqyl-aılasymen de jan-jaqty ebin taýyp qorǵana bilgen azamat bolsa, Gomer Odısseıdi ómirde kezdesetin barlyq er adamǵa tán róldermen kemeldendire otyryp, oǵan balanyń, kúıeýdiń, ǵashyqtyń, ákeniń, kósemniń, kedeıdiń, dıplomat pen dańǵoıdyń barlyq qasıetterin toptasyrady. Bul oraıda Gomer Odısseıaǵa ómirdiń barlyq tásilin jınaqtaı otyryp, jan-jaqty adamdy beınelep berse, Djoıs óz romanynda ırlandyq evreı Lepold Blýmdy osyǵan uqsas etip sýretteıdi. Blýmnyń áıeli Merıon nemese Mollı – zamanaýı Penelopa bolsa, al avtorǵa eń jaqyn, romannyń eń jas keıipkeri Stıven Dedlaýs – Odısseıdiń uly Telemakpen paraleldi sáıkestik tabady.
Roman 1904 jylǵy 16 maýsymdaǵy bir kúndik oqıǵamen órbıdi (Bul kez Djoıstyń bolashaq áıelimen tanysý sáti retinde esinde qalǵan). Naqtylaı aıtar bolsaq, árqandaı iste, árqandaı oı men sezimde barlyq úsh keıipkerdiń ómiri kórgen túsinen oıanýynan keıin áńgimelenedi. Kúndelikti kúıbeńmen Leopold Blýmnyń bir kúnin jarnama agenttiginde ótkizgenin; al onyń áıeli ánshi Mollı sol kúni óziniń kóńildesimen kezdeskenin; óziniń jaısyz qylyqtaryna qarsy turý barysynda ózin-ózi tárbıelep, metafızıkaǵa degen beıimdiligin arttyrǵysy keletin, tań atysymen mektepte tálim berip, odan keıingi ýaqytyn kitaphanada ótkizetin oqymysty aqyn Dedalýstyń Blýmmen ashanada tanysýy, ekeýara suhbat Mollı uıyqtap jatqanda Tomnyń úıinde jalǵasatyn oqıǵamen óriledi. Blým kitaptyń orta tusyn qamtysa, Mollı men Stıven oqıǵanyń shetinen kórinis tabady. Roman Stıvennen bastalyp Merıonmen aıaqtalady. Oqıǵanyń negizgi sújetteri osylaı birtindep baıaý baıandalady.
Aınaladaǵynyń bárin baqylaýda ustap baıandaý Djoıstyń «Ýlısstegi» basty ıdeıasy deýge bolady. Jaı bir ádettegi kúnderde Eýropanyń eń kóne astanasy – Dýblınniń ótkeni jaıly áńgime qozǵaı otyryp, evreı men ırlandyq eki ulttyń arasyndaǵy tarıhı áńgimeleri arqyly, bir mezgilde búkil adamzattyń tarıhyna qozǵaý salady. Jáne ózindik paıymymen aǵylshyn ádebıetiniń tarıhyn zerdelep, adam aqyl-oıynyń ensıklopedıasyn jasaıdy. Keıipkerleriniń is-áreketteriniń negizi is júzinde olardyń sanasynda júzege asyrylǵandyqtan, roman ýaqyt pen ǵaryshtyń adam arasyndaǵy ámbebap sıpatyna ıe bolady. Sondyqtan, oqıǵa bir mezette oryn alyp, bir-birimen qabattasa baılanysyp otyrady. Osy maqsatta Djoıs mıfte modernısik sıpat taýyp, óz zamanynyń tolymsyz zańdylyqtarynyń synyna tótep beredi jáne mıfologıalyq sanada adam tabıǵatyndaǵy barlyq qasıetterdi toptastyryp, romanǵa tutastyq berip, mıfologıanyń ádebı modernızmin qalyptastyrady.
Djoıs «Ýlıss» jaıynda mıfti zamanaýı qalypqa beıimdep jazǵysy keletinin aıtyp, «Odısseıdiń» shynaıy mıfke negizdelmegenin alǵa tartady. Sondyqtan, romandaǵy jekelengen epızodtarda negizgi keıipker Blýmǵa birde Vergılıdiń, birde Hrıstostyń jáne Shekspırdiń kózimen qaraýǵa týra kelse, dál osylaı Stıvenge – Foma Akvınskıdiń jáne Gamlettiń kózimen qarap, oqyrmanǵa álem tarıhynyń mádenıetterin ajyratý úshin joǵarǵy talǵamdaǵy óreniń bıigin qalyptastyrýdy talap etedi. Sol úshinde «Ýlıss» mıftik roman ekeni túsinikti bolyp shyǵatyny daýsyz. Djoıs romanda tek qana túrli órkenıetterdiń mıfterin qoldanyp qana qoımaı, ózindik jazý mánerindegi jeke mıfin qalyptastyrǵan jazýshy. Sonymen birge, «Ýlısstiń» rasıonalızmge negizdelgen, ár sózi naqty qatal tártipke baǵynǵan, shıfrlyq jumbaq roman ekendigin de ańǵaramyz. 1930 jyly kitaptyń jaryqqa shyǵýyna baılanysty pikir bildirýshiler jekelegen obrazdar men epızodtarǵa azdaǵan túsiniktemeler berip, maǵynasyn ashýda túrli paıymdar jasaǵan. Jáne árbir oqyrman úshin «Ýlısstiń» túpki oıy kómeski, kózqarastary qupıa qalpynda qalyp, oqyrmanǵa sońy joq boljam sekildi áser etedi.
Birshama oqyrmandar úshin Djoıs esimi ishki monolog tásilin alǵashqy qoldanýshy bolyp kórinýi múmkin. Biraq, muny Djoıstyń ashqan jańalyǵy dep aıta almaımyz. Máselen, XIX ǵasyrdyń realısik ádebıetiniń alyby Lev Tolstoıdyń shyǵarmasynda kórinis tapqan ózine ózi qol jumsar aldyndaǵy Anna Karenınanyń sapardaǵy oqıǵasy osy tásildi eske túsiredi. Djoıstan buryn da modernıser bolǵanymen, ol modernızmge jańa masshtab alyp keldi. Ol keıipkerlerdiń ishki monologtaryn negiz ete otyryp, romanda áńgimeleý tásilin sheber qoldana bildi. Jáne romanda álemdik ádebıet keıipkerlerin tereń meńgerip, olarmen syrlas bolýy sana aǵynyna qozǵaý saldy.
Djoıstyń jazý máneri de kóp sóılemdermen adamdy jalyqtyryp jibermeıtindeı óte qarapaıym. Biraq, mátinniń ornalasýy men keıipkerlerdiń keıbir is-áreketteri oqyrmandy shatastyryp, logıkalyq jaqtan aýyrlyq týǵyzary anyq. Mysaly, romannyń aıaqtalar tusyndaǵy Mollıdiń uıyqtar aldynda mińgirleıtin qyryq bes bettik ishki monologyn aıtýǵa bolady.
1922 jyly Anglıada bul kitapty oqýǵa tyıym salynady. Onyń negizgi sebebi, synshylardyń pikirinshe, keıipkerlerdiń ishki monology oqyrmandar sanasyna keri áserin tıgizedi dep kiná taǵýynda edi. Biraq, Djoıs «Ýlısste», psıhologızmdi qosa alǵanda, janr damýynda jańa dáýir ákelip, realızm men natýralızm dástúrin eńserip, ádetki baıandaý erejelerin keńeıtip, kóne ańyzdy jańa zamanǵa sabaqtastyra bildi. Modernızmde qalyptasqan dástúrden bas tartý arqyly, eshkimge uqsamaıtyn ózgeshe jazý tásilin qalyptastyrdy.
Orys tilinen aýdarǵan Tilek YRYSBEK,
«Solaqaılar» ádebı klýby
