Ult bolashaǵy: 10 tujyrym

Dalanews 18 mam. 2016 01:08 649

"Á. Bókeıhan atyndaǵy syılyqqa" usynylǵan saraptamalyq maqala

Qazaqstan KSRO-ǵa (Reseıge) otar kezinde ult mektebi qalyptasty, jasyratyny joq biraz jetistikterge jettik. [1] Aıtalyq, búgingi kúni álemde saýatsyzdyqty áli de jeńe almaı kele jatqan elder bar. Máselenkı, Indıada, Pákistanda, kóptegen arab elderinde áli saýatsyz, ne shala saýatty adamdar kóp. Indıada saýatsyzdar úlesi - 30%, Pákistanda - 45%, Bangaladeshte - 42%.

Kóptegen arab elderinde saýatsyzdyq bıik deńgeıde jáne saýatsyzdyq qaıtadan ósip keledi. Al Djıbýtı, Iemen, Irak jáne Marokkoda saýattylyq arab memleketteriniń orta dengeıinen de tómen. Qazaq zıaly qataryna dindarlyq ıntellıgensıa, din salasynyń ıntellektýaldary, sondaı-aq eldiń rýhanıatynyń saqtalýyna kóp septigin tıgizip kele jatqan azamattardy aıtsa bolady.Olardyń ishinde ardager, buryńǵa partıa jáne Keńes úkimti qyzmetkerleri barshylyq. Bireýi shejire jınasa, ekinshisi resmı nasıhatshylardyń qoly jetpeı júrgen taqyryptardy qozǵap, jaqsy nátıjege jetetkenin baıandaýǵa bolady.

Ulttyq mektepte oqýshylar dınamıkasy (myń adam esebimen) [2]

Ulttyq mektepte oqýshylar dınamıkasy (myń adam esebimen)
Oqý jyldary	1985/86	1987/88	1990/91	1995/96	2003/04	2006/07	2007/08
Qazaq tilinde	936.5	908.9	1008.1	1358.4	1662.5	1567.3	1553.5
Orys tilinde	2047.1	2009	2027.2	1584.9	1207.3	1029.1	957.3
Uıǵyr tilinde	13.5	11.0	13.8	20.7	20.3	16.4	15.4
Ózbek tilinde	60.4	58.0	64.8	69.1	86.5	81.8	80.3

Ulttyq mektepte oqýshylar dınamıkasy (myń adam esebimen)
Oqý jyldary	2008/09	2009/10	2010/11	2011/12	2012/13	2013/14	2014/15
Qazaq tilinde	1542.8	1551.0	1573.7	1590.7	1617.6	1649.1	1716.1
Orys tilinde	903.9	868.5	843.4	819.5	805.4	779.7	802.1
Uıǵyr tilinde	15.4	14.7	14.4	...	...	14.4	14.7
Ózbek tilinde	79.2	79.1	78.9	...	...	77.9	79.0

Birinshi tujyrym, 1985/86 - 2014/2015 oqý jyldary arasynda orys tilinde oqýshylar sany azaıdy: 2047.1 myńnan 802.1 myńǵa deıin. Iaǵnı orys tilinde oqýshylar sany mólsheri 2.5 ese kemidi. Bul ózgeristerdiń bas sebebi – elimizdiń egemendik alýy. Totalıtaralyq KSRO qulaǵannan keıin elimizdiń árbir ult ókilderi qalaǵanynsha tól mektebine balalaryn beretin boldy. Sonymen birge orys mektebinen basqa qazaq mektep joq jerler barshylyq. Bul qalalarǵa jáne soltústik ólkelerge qatysty jaǵdaılar. Áli 10% qazaq balasy orys mektebinde oqyp júr. Al orys mektebinde qazaqsha úırený qıyn ekenin esepke alsaq, olar bolashaqta qazaqsha bilmegendikten mektep bitirisimen jumysqa turý olarǵa qıyndaıdy degen sóz.Tipti dúbára urpaq subetnos qurýy yqtımal. Olardyń orystanýy, orysshyl bolýy , orystarmen nekelesýi tań emes. Tatarlarda shoqynǵan tatarlar ózderin kráshen dep eseptep, keıbir sanaqtarda ózderin tatardan bólek sanaıdy.

Ekinshi tujyrym, Egemen Qazaq respýblıkasy basqa ult tilinde oqýshylar sanynyń ósýine múmkindik berdi. Sol sebepti túrli ult mektepterindegi oqýshylar sany ósti. Aıtalyq, qazaq tilinde oqıtyndar sany: 1985/86 oqý jylynda - 936.5 myń bolsa 2014/15 jyly - 1716.1 myńǵa deıin ósti, ózbek tilindegi oqýshylar: 1985/86 oqý jyly - 60.4 myń oqýshy bolsa, al 2014/15 - 79.0 myń oqýshyǵa jetti, uıǵyr tilinde oqýshylar sany: 1985/86 oqý jylynda - 13.5 myń oqýshy bolsa, 2014/15- 14.7 myń oqýshydan asty. Sol sıaqty tájik mektepteri paıda boldy.Sońǵy eki sanaqta uıǵyr sanynyń ósimi 7% jetpedi.Asımılásıalyq úrdister baýyrlas uıǵyrda kóp tarap keledi. Tipti ákesi de, sheshesi de uıǵyr azamattar qazaq bolyp óz erkimen jazylyp keledi. Qysastyq joq jerde toqtaý da joq ekenin aıtamyz. Iaǵnı, uıǵyr mektebi men klastar sany, sol sıaqty oqýshylar sany bolashaqta azaımaq.

Úshinshi tujyrym, ult mektep taǵdyry demografıalyq ósim men mıgrasıalarǵa táýeldi boldy. Orys tilinde oqýshylardyń sanynyń azaıýy sebebteriniń biri orys, ýkraın, nemis emıgrasıasy. Orys – Reseıge, nemis – Germanıaǵa, ýkraınder – Reseı men Ýkraınaǵa attana bastady. Máselenkı, 1990 jyly KSRO áli de bar kezde respýblıkanyń 16 mln. 300 myń jurtshylyǵy boldy. Sol jyly tabıǵı ósim 233.5 myń, respýblıkaǵa kóship kelgender sany - 180 myń, respýblıkadan kóship ketkender sany - 272.4 myń adam boldy. Sonda 1990 jyly mıgrasıalyq saldo mınýs 92.4 myń adam. Qazaqtyń basqa respýblıkalardan jáne memleketterden qaıtýy 1934 jyldan keıin (asharshylyq aıaqtalaǵannan keıin) bastalyp búgingi kúnge deıin jalǵasyp keledi. Al orys, ýkraın, belorýstardyń Qazaqstannan kóshýi 1970 jyldan bastalyp, ári de toqtamaı tur. Sondyqtan «jergilikti qazaqtar slaván tektilerdi syıdyrmaı qýyp jatyr» degen sóz beker. KSRO-nyń otarlardy kolonızasıalaý saıasaty 1970 jyldan bastap óz pármenin kórsetti. Kelesi faktor slaván halyqtary men tatarlardyń týý deńgeıi tym tómen boldy, al 1992 jyldan bastap búgingi kúnge deıin orys, ýkraın, belorýs, tatarlar ishinde depopýlásıa úrdisi baıqaldy. Iaǵnı ólgenderdiń sany bul etnostarda týǵandardyń sanynan artyq. Atalǵan ult ókilderiniń sany kún sanap azaıyp jatyr. 1994 jyly elimizden 477 myń adam kóship ketti de, 70 myńdaı adam kóship keldi. 1990 jyldan bastap kelgenderdiń basym kópshiligi oralmen edi. Mólsherlep alaǵanda oralmandardyń 60% - Ózbekstannan,12% - Qytaıdan, 10% - Mońǵolıadan, 8% - Túrkmenstannan, 4% - Reseıden eken. Jalpy, Qazaqstanda 1 mıllıon oralman aǵaıyn qonystanypty. Oralmandar negizinen balalaryn qazaq mektebine berdi. Sońǵy jyldary oralmandardy qabyldaý tym kúrt azaıtyldy. Sonymen birge orys, ýkraın, nemisterdiń ketýi de azaıdy. Reseıdiń federalyq baǵdarlamalary óz otandastaryn shaqyrý jumysyn istep jatyr. Máselenkı, arnaıy shaqyrýdy Reseıdiń ólkesi - Tatarstan da taratyp jatyr.

Tórtinshi tujyrym, buryn qalada qazaq mektebin, tipti klasyn ashý qıyn boldy. Biz KSRO kezindegi Shona Smahanuly, Muhtar Qazybekulynyń erligi men belsendiligin aıtyp otyrmyz. Búgingi tańda qazaqtyń jartysynan kóbi, 57% qalada turady. Qazaq mektebi qala mektebine aınaldy. Árıne bul basqa sapalyq kórsetkish. Bolashaqta aýyl oqýshylary úlesi tómendeı bermek.

Besinshi tujyrym, búginde elimizdegi mektepterdiń oqýshylarynyń 73% - qazaqtar, 14% - orystar, 4% - ózbekter, 1.5% - uıǵyrlar, 1.3% - ýkraınder. Qazaq balalarynyń 90% -ǵa jýyǵy qazaq mektebine barady jáne bul kórsetkish ósip keledi. Bolashaqta 120% , ıaǵnı qazaq mektebiniń oqýshylarynyń 20% basqa etnos ókilderi bolmaq.

Altynshy tujyrym, sońǵy jyldary Soltústik Qazaqstan oblysynda qazaq oqýshylar sany qysqarýda: 2013 jyly - 21116 oqýshy (139 mektepte) qazaq tilinde oqysa, 2014 jyly 20813 oqýshy (136 mektepte) qazaq tilinde oqydy. QR Bilim Mınıstrligi, Prezıdent Ákimshiligi biz kórsetken osy keleńsizdikti saralap, durys shara qoldanady dep esepteımiz. Jańa mınıstr osy máselege nazar aýdarýǵa tıis.

Jetinshi tujyrym, qazaqtyń úlesi 70% jaqyndady. Qazaq jyldam qarqynmen ósip keledi. Egerde 1989 jyly qazaqtyń sany - 6 mln. 534 myń, 1999 jyly – 7 mln. 985 myń, 2009 jyly - 10 mln. 096 myń, al 2015 jyldyń 1 qańtaryna eseptelgen memstat agenttiginiń boljamy boıynsha - 11 mln. 497 myńǵa jetippiz. 1989-2015 jyldary qazaqtyń jalpy ósimi - 5 mln. (naqtyraq aıtsaq 4 mln. 963 myń) bolypty. Bizge ulttyq biregeılik kerek. [3] Ol – qazaqstandyq ult emes, Úlken qazaq ulty. Basqa ult ókilderine ákimshilik kedergisiz qazaq bolyp jazylýǵa múmkindik berý (qazaqsha bilgen jaǵdaıda). Eger oralman baýyrymyz: «Meni jat jerde ózbek, qaraqalpaq, qyrǵyz, t.b. ult ókili retinde ákimshilik jolmen jazyp jiberdi, biraq men qazaqpyn» degenge azamattyqty da, qazaqtyqty da berý kerek. Sol sıaqty ıdentıfıkasıany ózgertý quqyǵy jeke ult ókilderine de berilý kerek. Bul bizdiń elimizdiń KSRO totalıtarlyq júıesiniń ozbyrlyǵynan bas tartqanymyz bolady. Qazaqstannyń egemendigi basqa ult ókilderine de óz jaqsylyǵyn tıgizý kerek deımin. Olaı desek, orys bolyp jazylyp ketken ýkraınder, evreıler, tatarlar tól ulttylyǵyna oralady.

Segizinshi tujyrym, máselenkı, ózbek, uıǵyr, tájik mektebin bitirip, odan keıin ne iske, ne oqýyn jalǵastyrýǵa jaramaı, jaǵdaıy jaısyz júrgen azamattardy qaıtemiz. Sol sıaqty orys mektebin bitirgen orys balalary tipti ýnıversıtettiń orys bólimin bitirip, qazaqsha bilmegendikten ofıs qyzmetine de jaramaı jatyr. Ózbek,tájik mektebiniń túlegi shetinen ketpenshi men dúkenshiden asa almaı júr. Orta mektep pen ýnıversıtet áleýmettik ósýge, karera jasaýǵa jol ashýy kerek emes pe? Sondyqtan az ulttar (orys mektebi sonyń ishinde) mektebin jappaý kerek shyǵar, biraq ol mektepterde 80% sabaq qazaq tilinde ótý kerek, sonda ǵana ulttyq azshylyqtar mektebin bitirgender óz talaby men talantyna sáıkes Qazaqstannan óz ornyn tabady, tipti táýir qyzmettik karera jasaıdy.

Toǵyzynshy tujyrym, Jalpy, tilder lokaldyq tilder, ólkelik tilder jáne dúnıejúzilik tilder bolyp birneshege bólinedi. Tildik konúktýra jáne tildik dıversıfıkasıa. Ispan, arab, orys, fransýz tilderi ólkelik tilder. Nemis tili men japon tili lokaldyq til qatarynda. Biraq bul tilder ozyq tehnologıa men ǵylym tili. Hındı, ýrdý, sýahılı, bahasa – pálendeı damymaǵan elderdiń tili ólkelik tilder sapyna jatady. İJÓ kólemi boıynasha Indıa álemde tórtinshi orynda, biraq ol mańyzdy emes. Tildik konúnktýra jáne tildik dıversıfıkasıa talaby bizge bir-eki tildi ǵana tańdaýdy durystaıdy. Solardyń ishinde eń mańyzdysy aǵylshyn tili men qytaı tili. Bizdiń Prezıdent progresıst, ozyq adam, zaman talaby men jańalyqtyń lebin ýaqytynda sezedi. Mektep pen Joǵary oqý júıesine aǵylshyn tilin engizý negizinen orys tili esebinen bolý kerek. Egerde orys tiline qaıtadan ústemdik bersek, qazaq tili taǵy da sheginýge májbúr bolady. Egerde biz aǵylshyn tiline erik berip qazaq tilin qorǵasaq, aǵylshyn tili orys tilin ózi yǵystyrady. Men ózim Ýnıversıtette aǵylshyn tilinde tarıh páninen sabaq beremin, meniń biraz stýdentterimniń orysshasynan aǵylshynshasy táýir. Reseı ekonomıkalyq, tehnologıalyq baǵytta kenjelep keledi, bizge orys tilin qoldaý saıasaty qajet emes.

Bizdiń Ǵylym, Mektep pen Joǵary oqý orny júıesiniń bir eleýli kemshiligi – ol aǵylshyn tiliniń jetispeýshiligi. Myqty dep júrgen ǵalymdarymyz aǵylshynsha til qatpaıdy, ıaǵnı oqymaıdy. Egerde álemdegi Ǵylym men Bilim júıesi aǵylshyn tilinde desek, onda kóp ǵalymdarymyz álemdik úrdisten tys júrgen «qaraǵymdar». Bizge shet tilder dıversıfıkasıasy kerek. Biz orys tilimen ońasha qaldyq. Qytaıdyń álemdegi ekonomıkalyq qýatyn esepke alyp otyryp biz qytaı tehologıalaryn jersindirý jáne ıgerý mamandyǵyn ıgergenimiz abzal. Sol sıaqty Qytaı qazaqtary atamekenge jetýden buryn sol memleketterdegi tehnologıalyq mamandyqtardy ıgergeni jón. Buryn fransýz, nemis fakúltetteri bar bolatyn, olar ǵaıyp boldy. Endi qytaı tilin oqytýdy da memleket shyndap qolǵa alý kerek. Bul mańyzdy baǵytty ózimen ózin jiberýge bolmaıdy.

Onynshy tujyrym, postkolonıaldyq kezeńde biz úsh modernızasıa jasaýymyz kerek: ol ekonomıkalyq modernızasıa, áleýmettik modernızasıa jáne rýhanı modernızasıa.Modernızasıa refomalar arqyly júredi. Ekonomıkalyq modernızasıa naryqtyq reformalar júzege asyrdy. Qazaqstannyń sátti reformalarynyń biri. Ol úkimettik páterlerdi jekeshelendirý, usaq orta jáne iri kásioryndardy jeke menshikke jáne ınvestorlarǵa berý. 2002 jylǵa taman bul is sátti aıaqtalyp, biz AQSH-tan qoldaý taptyq. Biraq biz fermerlerge jerdi jekeshelendirip bermeppiz, olar sol jerdi bankterge kepildikke berip kredıt alýy kerek-ti. Sonymen birge biz iri latıfýndıalardyń paıda bolýyna jol berdik – óreskel úlen jer menshigi qalyptasty.Olar sý tegin sol jerdi alyp qymbatqa satpaq.Úshinshi modernızasıa - ulttyq keıipke qaıtyp kelý amaldaryn júzege asyrý. Ol qazaq mektebiniń ústemdigin ornatý. Orys tiline táýeldilikti joıý. Intellektýaldyq sferada qazaq jáne aǵylshyn tilderi júrý kerek. Ulttyq ıdentıfıkasıany (pereıdentıfıkasıa) qaıta júzege asyrý ýaqyt talaby.

Ázimbaı ǴALI, tarıh ǵylymdarynyń doktory, dosent.

Álem tarıhy kafedrasynyń profesory.

Abaı atyndaǵy QAZUPÝ. Almaty. Qazaqstan

Ádebıetter pen nusqalar:

1.ÁZİMBAI ǴALI: ULT MEKTEPTERİNİŃ HAL-KÚIİ QANDAI? 19.01.16 abai.kz Atalǵan maqala burynǵy nusqanyń óńdelgen túri.

Azımbaı Galı Arabica-kofe bez kofeına.2015; https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_literacy_rate