Q.I. Sátbaev atyndaǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq zertteý ýnıversıtetiniń Rektory apparaty basshysynyń orynbasary, Qazaqstannyń Eńbek sińirgen qaıratkeri, fılosofıa ǵylymynyń doktory, profesor, eń bastysy áıgili «Dos-Muqasan» tobynyń beldi múshesi Ulyqpan Sydyqov aǵamyzben suhbattasyp, oı-bólisýdiń sáti tústi.
Tabıǵat pen ǵylym egiz uǵym
– Ulyqpan Esilhanuly, sizben suhbattyń álqıssasyn qazaq ǵylymynyń damýynan bastaǵandy jón sanap otyrmyz. Óıtkeni siz sanaly ǵumyryńyzdy shákirt tárbıeleýge, ǵylymdy damytýǵa arnaǵan jansyz ǵoı. Qazaq ǵylymynyń shyqqan bıigi men baǵyndyrǵan asýy jaıynda ne aıta alasyz?
– «Ónerge árkimniń-aq bar talasy» demekshi, ǵylymǵa qatysty da osy áńgimeni aıtýǵa bolady. Iá, qoǵamdyq ómirimizde qazaqtyń ǵylymǵa qyry joq degen áńgimeni estip qalyp jatamyz. Óz basym bul pikirmen kelispeımin. Ǵylym men bilim salasynda uzaq jyl eńbek etken adam retinde óz oıymdy aıtsam, dúnıejúzindegi 3 myńnan astam etnostyń ishinde oıy zerek, ilim-bilimge jany qumar qazaqtaı halyq kemde-kem.
Óıtkeni kóshpendi ata-babalarymyzdyń turmysy, salt-dástúri, mádenıeti tikeleı tabıǵatpen baılanysty bolǵan. Al qaı halyq tabıǵatpen úılesimdi jaǵdaıda ómir súrse, sol ult ǵylymǵa basqalarǵa qaraǵanda bir taban jaqyn turady.
Qazaq halqy tabıǵatpen etene ómir súrgendikten jańalyqqa qumarlyǵy, izdengishtigi, logıkalyq oılaýy, oı tarazylaýy jaǵynan eshqandaı ultqa des bermeıtinine senimdimin.
Aspandaǵy juldyzdar arqyly aýa-raıyn boljaýy, jyl mezgiline saı kóship qonýy nátıjesinde tabıǵatpen etene ómir súrdi. Al sol tabıǵatta zańdylyq úlken mánge ıe. Bizdiń ata-babalarymyz erte bastan tabıǵattyń zańdylyǵynyń qupıasyn túsinip, bilýge umtyldy. Osylaısha qazaqtyń teginde ǵylymǵa degen qushtarlyq baǵzy zamandardan bastap qalyptasty dep nyq senimmen aıta alamyn.
Ǵylymnyń basty qyzmeti zertteý nysany retinde alynǵan salanyń turaqty zańdylyqqa negizdelgen obektıvti qupıasyn ashý bolyp tabylady. Sondyqtan tabıǵattyń tylsym qupıasyn ashýǵa erte bastan umtylǵan qazaq halqynyń ǵylymǵa qatysty oı-paıymy tabıǵı túrde qalyptasyp, tanyp, bilsem degen qumarlyq erte bastan súıegimizge sińdi.
Aıtalyq, Asan Qaıǵynyń sonaý kóne zamandarda aıtqan oı-túıinderi búginde bireýdiń jyldar boıy zertteıtin dısertasıalyq jumystarynyń negizine aınalyp otyrǵanyn ózderiń de bilesińder.
Sondyqtan qazaqtardyń (qazirgi zamanda aıtyp júrgendeı) zıatker ult bolýǵa umtylýy bizdiń tabıǵatpen etene, úılesimdi jaǵdaıda ómir súrýimizge tikeleı baılanysty dep esepteımin.
– Qazaq halqynyń ilim men bilimge qumarlyǵy tabıǵı túrde jan-jaqty damyǵanyn tamasha aıttyńyz. Al tutastaı ulttyń ǵylymǵa shyndap den qoıý, ony zertteý obektisine aınaldyrýy qaı ýaqytta bastaldy?
– Menińshe, qazaqtyń ǵylymdy kásibı túrde zertteı bastaýyn Abaı jáne Shoqanmen baılanystyryp aıtqan jón.
Osy eki tulǵanyń eńbekterine nazar aýdarǵan adam – olardyń tabıǵattyń tylsym qupıasyn tanyp bilýge qatty qumartqanyn anyq baıqaımyz. Osylaısha Abaı men Shoqannyń eńbekteri keń saharaǵa jaryq shashyp, talaı qazaqtyń balasyn ilim, bilimdi ıgerýge yqpal etti.
Budan keıin Alash ardaqtylarynyń jaratylystaný salalaryn kásibı turǵydan zerttep, árqaısysy ár sala boıynsha oqý quraldaryn jazyp, qazaqty zıatker ultqa aınaldyrýǵa kúsh salǵanyn bárimiz bilemiz. Biraq sol kezdegi ozbyr saıasat Alash ardaqtylarynyń arman-maqsatyn tolyqtaı iske asyrýyna múmkindik bermedi.
Al bertindegi Keńes zamanynda qazaqtar óziniń basqa halyqtarmen salystyrǵanda ǵylymǵa bir taban jaqyn turǵanyn naqty is-áreketpen dáleldep berdi.
Bir áttegen-aıy, bizder osy kezeńde bodandyqta bolyp, sol dáýirdiń tilimen aıtsaq, kolonıalyq rejımde ómir súrdik.
Al kolonıalyq rejımde ómir súrgen eldiń basty ereksheligi ekonomıkalyq ınfraqurylymy shıkizat óndirisine negizdeldi.
Sonyń kesirinen elimizde óńdeýshi ónerkásip, mashınaqurastyrý isi múlde damymady.
Aıtalyq, Keńes zamanynda bir mıronos qoıynyń júnin 14-15 somǵa Baltyq jaǵalaýy elderine ótkizetinbiz. Arada bir jyl ótkennen keıin álgi júnińiz ádemi kostúm-shalbar bolyp qazirgi Qonaev pen Shevchenko kóshesiniń qıylysyndaǵy dúkende 170 somǵa satylatyn.
Bizde monoqurylymdyq ekonomıka qalyptaspaǵandyqtan Keńes zamanynda quldyq psıhologıa men bodandyqtyń shylaýynda ómir súrýge májbúr boldyq.
Shıkizat óndirýshi el boldyq
– Ulyqpan aǵa, aıyp etpeńiz sózińizdi bóleıin. Jalpy Keńes dáýirinde halyqtyń kóptegen turmystyq máseleleri oń sheshimin tapqandyqtan kópshilik qaýym – ózderiniń siz aıtqandaı kolonıalyq rejımde ómir súrip jatqanyn sezinbedi.
Al siz jalpy jaǵdaıdy saraptap, oı tarazysyna salatyn zıaly adam retinde quldyq psıhologıa men bodandyqtyń ezgisinde bolǵandaryńyzdy sezindińiz be?
– Sezindim. Qazaqstannyń Keńester Odaǵy úshin negizgi shıkizat óndirýshi emes, óńdeýshi ónerkásibi damyǵan elge aınalýy kerek ekenin árbir leksıamda jastarǵa aıtyp, qulaǵyna quıýmen boldym.
Ras, aıtý bir basqa, al bul baǵyttaǵy oıyńdy júzege asyrý múlde basqa dúnıe. Meniń negizgi mamandyǵym elektrondy-esepteý tehnıkasy. Sol kezde Qyrǵyzstannyń Polıtehnıkalyq ınstıtýtymen baılanys ornatyp, jumys istedik. Keıinnen Qyrǵyzstannyń prezıdenti bolǵan Asqar Aqaev sol ýaqytta ınstıtýttyń elektrondy-esepteý kafedrasynyń jetekshisi-tuǵyn. Osylaısha aıyrqalpaqty aǵaıyndarmen birlesip, elektrondy-esepteý mashınalarynyń ózegi bolyp sanalatyn mıkroshemalardy jınaıtyn platalardy qurastyrýdy qolǵa alyp, elektronıka salasyn damytýǵa alǵashqy qadam jasaǵan edik.
Qyrǵyzdarmen áriptestik qarym-qatynas ornatýdyń ózindik jóni boldy. Bizdiń Almatyda ylǵal mólsheri joǵary bolǵandyqtan óte sezimtal elektrondy platalar jasaý qıyn edi. Tek qana arnaıy jabdyqtalǵan ǵımarattarda jasaýǵa bolatyn-dy.
Ondaı ǵımarattar salyp, oǵan qajetti kútim jasaýǵa úlken shyǵyn ketetin bolǵan soń, oıymyzdy aýa-raıy qolaıly Ystyqkól jaǵalaýynda júzege asyrǵandy jón sanadyq.
Bul baǵytta biraz jumystar atqarylǵanmen keıinnen Keńes ókimeti qulap, ekonomıkalyq qıynshylyqtardyń saldarynan isimiz aıaqsyz qaldy.
Keńes zamanynda Pavlodarda traktor qurastyratyn zaýyt pen alúmını zaýyty jumys istedi. Osy eki zaýytqa baryp jumysymen tanysqanymda traktor qurastyryp jatyrmyz degenimiz jaı áńgime ekenine kózim jetti. Traktorǵa qajetti myń san bólshekter Odaqtas respýblıkalarda jınalyp, traktor qurastyrdyq. Muny endi mashına jasaý dep aıtýǵa kele me? Árıne kelmeıdi.
Sol sıaqty aty dardaı Pavlodar alúmını zaýyty Arqalyqtyń boksıt degen aq topyraǵan qazyp alyp, shaımalap ishki Reseıge jiberip jatty. Alúmını zaýytynyń dırektorynyń ózi sol kezde alúmınıdiń ne ekenin durystap bilmeýshi edi. Pavlodardyń alúmını zaýyty keıinnen elimiz Táýelsizdike ıe bolǵan soń, atyna zaty saı alúmını quımalaryn shyǵara bastady ǵoı.
Mine, osyndaı jaıttardy kórip, bilgennen keıin únsiz qala almadyq, Jınalystarda Máskeýdiń Qazaqstanǵa qatysty ekonomıkalyq saıasatyn ózgertý kerek ekenin aıtýmen boldyq.
Jalpy Keńes zamanynda kóptegen azamattar Qazaqstannyń ónerkásibi órkendegen ekonomıkalyq turǵydan táýelsiz memleketke aınalýyn jan-tánimen qalap, bul baǵytta bar kúsh-jigerin jumsap eńbek etkenin bilemin.
Endi ǵylymǵa qatysty áńgimeni túıindesem. Jalpy alǵanda Keńes zamanynda Qazaqstanda kıbernetıka, genetıka jáne saıasattaný ǵylymdarynyń damýyna tosqaýyl qoıyldy, esik jabyq boldy. Sebebi olar býrjýazıalyq dep esepteldi. Al qalǵan jaratylys jáne tehnıkalyq baǵyttaǵy ǵylymdar kenje qaldy.
Joǵaryda atap kórsetken ǵylymnyń úsh baǵyty nege damymady degen zańdy suraq týyndaıdy. Aıtaıyn. Sol kezdegi ákimshil-ámirshil júıe qazaqtardyń genetıka salasymen tereńdep aınalysýyna múmkindik bergen joq. Máskeý qazaqtardyń genetıka salasynda zertteýler júrgizip, tegin tanyǵanyn qalamady.
Sol sıaqty saıasattaný ǵylymyn da tejep, elimizde erkin oıly saıasattanýshylardyń qalyptasýyna múmkindik bergen joq. Osyny erte bastan sezip, men 1989 jyldyń aıaǵynan bastap Qazaqstanda birinshi bolyp ózimizdiń ulttyq erekshiligimizge saı saıasattaný ǵylymyn zertteı bastadym. Sońǵy ýaqyttaǵy saıasattaný ǵylymynyń betalysyna kóńilim tolmaıdy.
2011 jyl qolǵa alynǵan reforma ǵylymnyń kósegesin kógertip jiberdi dep aıta almaımyn. Barsha halyqty tańdaı qaqtyrǵan, elimizge orasan zor ıgilik ákelgen qandaı da bir ǵylymı jańalyq týraly eshkim estigen de, kórgen de emes.
Menińshe, ǵylym halyq pen memleketke qandaı da bir materıaldyq ıgilik ákelgen kezde ǵana kópshilik ǵylymǵa senim artady. Ókinishke oraı, dál qazir ondaı shoqtyǵy bıik dúnıelerdi kórip otyrǵan joqpyn. Sondyqtan ǵylym keremetteı damyp ketti dep aıta almaımyn. Bizde ǵylym óndiristik deńgeıde komersıalanbaı jatyr. Óz kezeginde bul da halyqtyń senimine selkeý túsirip otyr.
Jastar Jumadildaev pen Bjezınskııden úlgi alýy kerek
– Naryqtyq qıynshylyqtar ǵylymǵa ońaı tımegenin ózińiz de bilesiz. Dál osy ólara kezeńde kóptegen ǵalymdar bızneske, usaq saýdaǵa ketti. Birli-jarymy shetelge ketkenin bilemiz.
Bir qyzyǵy – qazir de óz baǵasyn biletin ǵalymdar shetke ketip jatyr. Keıde shetel asqan ǵalymdardy kópshilik qaýym túsinbeı jatady. Bul durys pa?
– Iá, qazir burynǵydaı ǵylymnan bazarǵa ketip jatqan jurt joq. Qaıta ǵylymǵa kelip jatqan adamdar bar. Osy bir úrdisten Qazaqstanda ǵylym áli kúnge deıin qalyptasý kezeńin bastan ótkerip jatqanyn ańǵarýǵa bolady.
Endi shetelge ketip jatqan ǵalymdar jaıynda aıtsam. Óz basym bul máseleden qandaıda bir tragedıa jasaýǵa qarsymyn. Búginde bizder ǵalamdasý dáýirinde ómir súrip jatqanymyzdy umytpaýmyz kerek. Ǵalymdardyń dúnıejúziniń túkpir-túkpirinde ǵylymı-zertteý jumystarymen aınalysýy trendke aınaldy.
Kerek deseńiz, ǵylym salasy joǵary deńgeıde damyǵan AQSH-tyń ǵalymdary ózge elderge baryp, ǵylymmen aınalysady. Amerıkandyqtar buǵan qarap eldiń ǵylymı-tehnıkalyq damýy tómendep ketti nemese ǵalymdarymyz patrıot emes dep áńgime aıtyp jatqan joq qoı.
Osy rette aıtpasqa bolmaıtyn bir másele bar. Shetelge ketken árbir ǵalym óziniń ǵylymı jańalyǵy týǵan eline, ultyna paıdasyn tıgizýin eshqashan esten shyǵarmaýy kerek.
Bul rette shetelde júrgen, ketkeli jatqan ǵalymdar Asqar Jumadildaevtan úlgi-ónege alýǵa bolady. Qazirgi tańda Asqar aǵalaryń shetelden alǵan ǵylymı tájirıbesin elge ákelip, shákirt tárbıelep júrgenin ózderiń de bilesińder.
Álmege tanymal Zbıgnev Bjezınskıı AQSH-ta úlken tabysqa jetkennen keıin tarıhı otany Polshanyń komýnıstik qoǵamnan irgesin aýlaq salýyna bar kúsh-jigerin jumsady. Sonyń arqasynda qazir Polsha demokratıasy órkendegen Shyǵys Eýropadaǵy irgeli eldiń birine aınalyp otyr. Shette júrgen kez kelgen adamnyń júregi qashanda el dep soǵýy mańyzdy. Óz eliniń jaqsy isine tileýles bola almaǵan adam, ózge eldi ushpaqqa shyǵara almasy anyq.
Aıtpaqshy, Táýelsizdik jyldary qazaq ǵalymdarynyń qatary syrttan kelgen áriptesterimen tolyǵa túskenin de umytpaýmyz kerek.
Oralmandardyń áleýetin qashan paıdalanamyz?
– Syrt elderde ǵylym salasynda eńbek etip, elge kelgen soń ǵylymı jumystaryn jalǵastyrǵan qandastarymyz jaıynda aıtyp otyrsyz ba?
– Iá. Syrttan kelgen ǵalymdarymyz qazaq ǵylymynyń aıaqqa turýyna kóp yqpal etti. Óz basym muny úlken tarıhı kezeń dep baǵalaımyn.
Aıtalyq, toqsanynshy jyldary tarıhshy, qoǵam qaıratkeri Zardyhan Qınaıatuly Mońǵolıa Úkimeti tóraǵasynyń orynbasary syndy úlken mansabyn tastap, elge kelip, Tarıh jáne etnologıa ınstıtýynda ǵylymı qyzmetker bolyp jumys isteýin úlken erlikke baǵalaýǵa bolady. Bul – úlken azamattyq qoı.
Sol sıaqty belgili etnograf Jaǵda Babalyqulynyń mol murasy bizge qanshama kúsh-qýat berdi deseńizshi. Osydan birshama ýaqyt buryn shákirtim, tanymal aqyn Qasymhan Begmanov Jaǵda Babalyqulynyń 100 jyldyq mereıtoıyna arnap óziniń san jylǵy zertteý eńbekterin qorytyndylap, tórt tomdyq "Dástúr: keshe, búgin jáne erteń" degen úlken kópshilik nazaryna usyndy. Qazaqtyń salt-dástúrin, mádenıetin bir kisideı biletin adam retin aıtsam, Jaǵda Babalyqulyndaı kemeńger etnografty kórgen de, estigen de emespin. Mundaı adamdar myń jylda bir-aq ret týatyny anyq. Budan basqa qazirgi tańda jaratylystaný salasynda shetten kelgen qazaq ǵalymdary jemisti eńbek etip jatyr.
Dúnıejúzinde tarydaı shashylǵan qazaqtar óziniń qajyrly eńbegimen óz isiniń bilikti mamany ekenin naqty ispen dáleldep berdi. Elge kelgen qandastarymyzdyń arasynda túrli salanyń mamandary bar.
Olardyń arasynda memlekettik qyzmette zor tabysqa jetken azamattar da boldy. Biraq solardy el basqarý isine tartyp, áleýetin paıdalanbaı júrgenimizdi túsinbeımin.
Ǵylym men ádebıet salasynda eńbek etken azamattar ǵana elge kelgen soń, óziniń tól kásibin jalǵastyrý múmkindigine ıe boldy. Al qarjy, ekonomıka, memlekettik basqarý salasynda mol tájirıbe jınaǵan qandastarymyz saýda-sattyqtyń aınalasynda áli júr. Bizder syrttaǵy qazaqty elge kóshirip ákelgende tek qana sanymyzdy kóbeıtýdi ǵana oılamadyq qoı?!
– Ulyqpan aǵa, óte ózekti máseleni qozǵap otyrsyz. Rasymen de, qazir oralmandardy jergilikti ómirge beıimdeý, olardyń áleýetin paıdalaný isi aqsap tur.
– Oralmandardy jergilikti jerdiń jaǵdaıyna beıimdeý, olardyń múmkinshiligin memleketimizdiń múddesine paıdalaný elimizdegi negizgi saıasattyń birine aınalýy tıis.
Qazirgi tańda máseleniń baıybyna bara almaıtyn, jaıdaq oılaıtyn keıbir jastar áleýmettik jelide «oralmandar el basyna kún týǵanda syrtqa qashyp ketti» dep eldi ekige jaryp, áńgime aıtatynyn baıqap qaldym.
Eger elimizde oralmandarǵa qatysty qandaı da bir aıqyn saıasat bolsa, mundaı áńgime aıtylmas edi. Búginde bizder sonyń zardabyn tartyp otyrmyz.
Qazir ýnıversıtette syrttan kelgen kóptegen jastarymyz bilim alýda. Bári shetinen bilimge qushtar. Olardyń boıynan eshqandaı jaman ádetti baıqaǵan emespin.
Almaǵaıyp zamanda ózge elge ketýge májbúr bolǵan qandastarymyz elge oralǵaly beri tilimiz, mádenıetimiz qaıta jańǵyrdy. Muny kópshiligimiz qý tirshiliktiń sońynda júrip baıqamaı kelemiz. Bolashaq urpaq keleshekte Nazarbaevtyń bul bastamasyna óz baǵasyn beretinine senimdimin.
Ustazdarǵa myń alǵys
– Ulyqpan Esilhanuly, sizder bir orysy joq aýylda erjetip, at jalyn tartyp mindińizder. Sizdiń, ózińiz aıtyp otyrǵan Asqar Jumadildaev aǵamyzdyń da ómirbaıanyn oqysaq, oryssha bilmeıtin aýyl balasynyń orys tili ústemdik qurǵan Almaty, kerek deseńiz Máskeýge deıin baryp az ǵana ýaqyttyń ishinde tildi de meńgerip, qatarlaryńyzdyń aldy bolǵandaryńyzdy bilemiz. Sonda sizder qýat-jigerdi qaıdan aldyńyzdar?
– Ras aıtasyń, bizder aýylda tek qana qazaq tilinde bilim aldyq. Orys tilin jetik bilmedik. Ata-anamyz da baǵyt-baǵdar bere qoıatyndaı bilimdar adam bolmady. Óz basym bizdiń býyndy bıikke kótergen eńbek dep oılaımyn. Jastaıymyzdan bel jazbaı eńbek ettik. Eńbekke tóselgen adamnyń almaıtyn qamaly joq.
Sonymen qatar kitap oqýǵa degen qumarlyq orasan zor boldy. Tórtinshi synyptyń ózinde Sábıt Muqanovtyń «Botagóz» romany syndy biraz shyǵarmalardy oqyp tastadym.
Al qazir tórtinshi synypta oqıtyn balanyń roman oqyp otyrǵanyn eshkim de kórgen de, estigen de emes. 8 klasqa aıaq basqanda oqyǵan kitabymnyń sany 720 jetti.
Sonymen qatar ata-ájelerimizge túrli kitaptardy mánerlep oqyp berý, bolmasa, oqyǵan dúnıemizdi sońymyzdan ergen ini-qaryndastarymyzǵa áńgimelep berý bizdiń ilim men bilimge degen qushtarlyǵymyzdy oıata tústi.
Mektepti óte jaqsy oqyp, altyn medalmen bitirdim. Sodan oqýǵa baraıyn desem, Almatyǵa jetip jyǵylatyn aqsha joq. Ýaqyt bolsa ótip barady. Oqýdan úmiti barlardyń bári Almatyǵa ketip qalǵan.
Sol kezde mektep dırektorymyz muǵalimderge jaǵdaıymdy aıtqannan keıin ustazdarym óz aralarynan 30 som aqsha jınapty, maǵan jandary ashyp. Sol aqshany meni shaqyryp berse de bolar edi.
Biraq ustazdarym jas balanyń saǵyn syndyrmaıyq degen uıǵarymǵa kelip, jınalǵan aqshany oqý bóliminiń meńgerýshisinen berip jiberipti. Kúni búginge deıin qandaıda bir jetistikke jetsem, sonyń bári ustazdarymnyń taǵylymy men janashyrlyǵy, ata-anamnyń úmitinen bastaý aldy dep esepteımin.
– Ustazdaryńyzdyń jol-pulyńyzǵa aqsha jınap berýi naǵyz izgilikti is eken. Qazir Qazaqstannan mundaı oqıǵany múlde kezdestire almaısyz ǵoı...
– Meniń ómirimde jaqsy ustazdar kezdesti. Aýylda oqyp júrgenimde bizderge Ózmahan Ótelbaev degen fızıkany jetik meńgergen muǵalim sabaq berdi. Sol kisiniń arqasynda men fızıkaǵa ańsarym aýdy.
Eseıgennen keıin Ózmahan aǵamyzdyń sol kezde qazirgi Qyzdar memlekettik ýnıversıtetinde sabaq bergen fızıka salasynyń tanymal ǵalymy ekenin bildim. Úsh áriptiń kárine ushyrap, qaladan qýylǵan aǵamyz aýylǵa kelip shákirt tárbıelepti.
Bir qyzyǵy sol kezderi aýyldarda ózgeshe oılaıtyn azamattar shákirt tárbıelep, talaı jastyń shyraǵyn jaqty.
Keıde, bizder sondaı dıssıdent ustazdarymyzdan qýat alǵan shyǵarmyz degen oıǵa qalamyn.
Oqýǵa túsken jyly sabaq oqyp jatqanymyzda nıstıtýttaǵy Irına esimdi ustazymyz bizden sol kezde ǵylymı aınalymǵa endi ǵana engen úshinshi ǵaryshtyq jyldamdyq jaıynda surady. Qalada mektep bitirip, altyn medal alyp kelgen balalardyń eshqaısysy bilmeıtin bolyp shyqty.
Sodan keıin ustazym Ózmahan aıtqan úshinshi ǵaryshtyq jyldamdyq jaıynda bilgenimdi aıtyp bergenimde Irına apaıym tańqaldy.
«Muny qaıdan bilesiń?» dep suraǵanda aýyldaǵy fızıka pániniń muǵalimi Ózmahan aǵaıymyz túsindirip bergenin aıtyp berdim.
Keıinnen qysqy kanıkýlda aýylǵa barǵanymda mektep ujymy meni shaqyryp alyp, sol jerde Ózmahan aǵaımyzǵa úlgili shákirt tárbıelegen úshin alǵys aıtty. Sóıtse, ınstıtýttaǵy Irına apaımyz ben kafedra meńgerýshisi qarapaıym aýyl balasyna úshinshi ǵaryshtyq jyldamdyq jaıynda uǵym-túsinikti sanasyna quıyp bergen Ózmahan aǵaımyzǵa arnaıy hat jazyp, alǵys aıtypty.
Mine, bizdiń kezimizde ustazdar balalarǵa tálim-tárbıe berýde osylaısha bar kúsh-jigerin jumsady. Búginde dál Ózmahan aǵamyzdaı ustazdy keziktire almaısyń...
«Dos-Muqasan» bilim men shyǵarmashylyqty qatar alyp júrdi
– Ulyqpan aǵa, sizben suhbat qurǵanda «Dos-Muqasan» toby jaıynda aıtpaı ketpeý múmkin emes. Óz dáýirinde «Dos-Muqasan» toby úlken qubylys boldy. 1973 jyly Berlınde ótken Dúnıejúzilik stýdentterdiń festıvalinde Altyn medaldi aldyńyzdar, keıin Qazaqstannyń Lenın komsomol syılyǵyn ıe boldyńyzdar, Amerıka sapary... osynyń bári sizderge qalaı áser etti? Qazir bir oblysta toıdyń arqasynda tanymal bolǵan ánshiler teńizdiń sýy sıraǵynan kelmeıtindeı kúı keshedi... .
– «Biz ol kezde ataq-dańqqa boı aldyrmadyq» desem qazirgi jastar kúlýi múmkin. Iá, «Dos-Muqasan» Qazaqstandy bylaı qoıyp, odaq kóleminde tanymal top boldy.
Tutas bir býynnyń ómirine áser etti desek artyq aıtqandyq bolmas edi. Ol kezde on jerden ataqty ánshi, ártis bolsań da mıllıondaǵan aqsha tappaıtynsyń. Múmkin, bizdiń aptyǵymyzdy basýymyzǵa sonyń da áseri bolǵan shyǵar.
– Shynyńyzdy aıtyńyzshy, sol kezderde sizder «Dos-Muqasannyń» shyǵarmashylyǵyn ózderińizdiń bilim alýlaryńyzdan bıik qoıdyńyzdar ma?
– Joq."Dos-Muqasan" – bilim alýǵa, bilim alý – "Dos-Muqasanǵa" kóp septigin tıgizdi. Bilim men ónerdi qatar alyp júrdik.
Aıtalyq, eger bizder ónerdi birinshi orynǵa qoısaq, «Dos-Muqasannyń» quramynan 7 ǵylym kandıdaty, 5 ǵylym doktory, 4 akademık shyqpas edi. Keıinnen bizdiń jigitter mınıstr, ákim syndy joǵary laýazymdy qyzmetterdi atqaryp, úlken tabystarǵa qol jetkizdi.
Stýdent kezimizde Meıirbek ekeýmiz Lenındik stependıanyń ıegeri boldyq. Eger biz kúni boıy án salyp, qazirgi tilmen aıtsaq «juldyz» aýyrýyna shaldyqqan bolsaq, mundaı bıikke kóterilmes edik. Bizdiń jigitterdiń eshqaısysy sabaǵyna úlgere almaı qınalǵanyn kórgen emespin.
Sol kezde bizdiń jigitterdiń birazy qazaq tilin jetik bilmeıtin-di. «Dos-Muqasannyń» quramynda óner kórsetip elimizdiń túkpir-túkpirin aralaı bastaǵanda joldastaryma: «Jigitter bárimiz búkil eldi aralaımyz, kóptegen adamdarmen kezdesemiz. Bizdiń qazaq tilin bilmeýimiz uıat bolady. Qazaq tilin úıreneıik», – degende eshqaısysy bir qarsy sóz aıtpastan oıymdy quptap qazaqsha úırendi. Osylaısha jigitter keshke eki saǵatyn qazaq tilin úırenýge arnady. Mine, bizdiń jigitter kishipeıil, betegeden bıik, jýsannan alasa boldy.
– Ulyqpan aǵa, áserli áńgimeńizge rahmet. Jetpistiń mereıine jetken mereıtoıyńyz qutty bolsyn! Júz jasańyz!
Suhbattasqandar
Nurlan JUMAHAN,
Dýman BYQAI
