– Ótken jıyrma jyl Qazaqstan úshin ne berdi? Tarıhqa aınalǵan táýelsizdiktiń jıyrma jylyna tarıhshynyń kózimen qandaı baǵa berer edińiz? Neni durys istedik, sonymen birge qaı tustan qatelik jiberdik?
– Jıyrma jyl tarıh úshin az ýaqyt qoı. Sóz joq, osydan jıyrma jyl buryn qazaqtyń memlekettik táýelsizdigin alýy – halqymyzdyń basyna qonǵan baqyt dep bilemiz. Álemdik qaýymdastyqqa tanyldyq, memleketimizdiń irgetasy qaıtadan, jańasha qalandy.
Qalandy degende 1991 jyldan buryn qazaqta memleket bolǵan joq degen sóz emes.
Qazaq memlekettiliginiń tym áriden bastalatyn tarıhy bar. Al, táýelsizdiktiń jıyrma jyldyq tarıhy – óz aldyna bólek tarıh.
– Qazaq memlekettiliginiń tarıhy tym aryda ekenin aıttyńyz. Qaı kezden bastalady?
– Bizdiń zamanymyzdan burynǵy V ǵasyrdan, Saq dáýirinen bastalady. Odan keıin tek memleketterdiń aty ózgergeni bolmasa, aýmaq tutastyǵy, mundaǵy mádenıet, salt-dástúr únemi jalǵasyn taýyp otyrǵan.
Bizdiń jerimizde birinen keıin biri sabaqtasqan otyzǵa jýyq memlekettik qurylym bolǵan.
Biraq olardyń aty ártúrli. Biz Orys han qurǵan Aq Ordadan bastap qazaq memleketi dep esepteımiz. Odan keıin Qazaq handyǵy 300 jyldaı ómir súrdi. Odan bergi memlekettiń jańasha túri osy – táýelsiz Qazaqstan. Iá, táýelsizdiktiń barysynda bizdiń tapqan tabysymyz, kýá bolǵan jańalyqtarymyz da jeterlik. Sonymen birge jibergen qateligimiz de kóp dep oılaımyn.
Jaqsylyǵymyz: ekonomıkamyzdyń negizin qaladyq, sheteldegi qazaqtar kóship keldi, halyqtyń sany ósti. Mádenıetimizge kóptegen jańalyqtar ákeldi. Qazaqtyń tili óziniń bıik dárejesine jetpese de, birshama kemeldendi.
Aıyrylǵanymyz: taǵy da ekonomıkaǵa baılanysty.
Bizdiń baılyǵymyz jeke adamdardyń qolyna túsip ketti.
Olar qazaq bolsa bir sári, kóbi basqa ult pen memleketterdiń ókilderi. Kapıtalymyz sheteldikterdiń qolynda ketti. Jerimiz satyldy. Bul másele túbinde bizdi óte qıyn jaǵdaıǵa ákelýi múmkin. Qaryz alý kóbeıdi, syrqty qaryz jaǵynan elimiz álem boıynsha joǵarǵy satyda tur. Ár qazaqstandyqtyń basynda jeti myń dollar qaryzy bar. Buny keleshekte óteýge týra keletini sózsiz. Iaǵnı, bul kelesi urpaqqa jaqsylyq ákelmeıdi. Osy jaıt meni jıi tolǵandyrady.
Sosyn, biz egemendigimizdi alyp, orystyń shekpeninen bólinip shyqpaı jatyp, qaıtadan solardyń qoltyǵyna kirip bara jatyrmyz. Máselen, «EýrAzEQ», Keden odaǵy, Eýrazıalyq odaq t.b. Jalpy, aımaqtyq deńgeıde ekonomıkalyq odaq qurý quptaýǵa bolatyn jaǵdaı. Biraq, bul biz úshin óte asyǵys jasalǵan qadam boldy.
Osy asyǵystyqtyń qıynshylyǵyn keler urpaq bastan keshedi.
Bul – Reseıdiń yqpalyna túsýdiń eń tıimdi joly.
– Eýrazıa uǵymy qaıdan shyqty, tereńdete túsindirip ótseńiz?
– Eýropa men Azıany bólip jatqan syzyq bar. Onyń boıynda Kaspıı, Oral taýy, Oral ózeni jatyr. Mine osy bólinisten Úndi túbegine deıingi uly dalany Eýrazıa dalasy dep atap keldi. Buryn bul dalada tórt ımperıa bolǵan.
Birinshisi, Attılanyń ımperıasy, ekinshisi, Batys túrik qaǵanaty, úshinshi, Mońǵol ımperıasy, tórtinshisi, Reseı ımperıasy.
Aldyńǵy úsh ımperıa qazir memleket retinde joq. Tórtinshi ımperıanyń aty ózgergeni bolmasa qazir tiri. Eger,
Eýrazıanyń ıesi kim degen suraqqa jaýap tabylmaı júrse, onyń ıesi – Reseı. Qazaqstan emes, biz oǵan ıe bola almaımyz.
Sondyqtan bul da asyǵys jasalǵan qadam. Eýrazıalyq odaq bastap quryldy, ol ári qaraı tereńge tamyr tartatyn bolsa, mańaıyndaǵy elderdi Reseıdiń yqpalyna baılap beredi. Árıne, Keńes Odaǵynyń túrimen emes, otarlaýdyń basqa tásilimen burynǵy Reseı ımperıasynyń quramyna kiredi.
– Biz qazir Reseımen qatysy bar túrli odaqtardyń quramyna kirýge umtylyp otyrmyz. Eger olardyń bári Qazaqtsan úshin tıimsiz, tipti, qaýipti bolatyn bolsa, ondaı qadamǵa nege baramyz? Álde, májbúrlilik, bolmasa strategıalyq turǵyda durys oılastyrmaýdyń saldary ma?
– Men muny májbúrlilikten dep oılamaımyn. Orystar jaǵynan eptep qysym bolýy múmkin. Biraq, keıingi jıyrma jyldyń ishindegi osyndaı odaqqa, túrli salada birigýge qatysty 16-17 bastamanyń bári bizdiń tarapymyzdan boldy.
Jýyqta Pýtın "EýraZES-tiń" de, odaqtyń da avtory sizsiz" degen sóz aıtty ǵoı bizdiń basshylyqqa. Al bul másele bizdiń durys oılastyrmaýymyzdan ba, joq álde basqa sebebi bar ma, ol belgisiz. Qysqasy, "nege orysqa jaqyndaı beredi?" degen saıasattyń syry áli ashylǵan joq, jumbaq.
– Eýrazıa ımperıasynyń sońǵy ıesi – Reseı dedińiz. Al, bılikke qaıta kelgen Pýtın osy Eýrazıaǵa ıelikti kúsheıtip, aınalasyna yqpalyn tipti arttyra túsetini anyq. Negizi, Pýtınniń Reseı prezıdenttigine qaıta kelýi jaıly óz tolǵamyńyz qandaı?
– Pýtın – uly ımperıalyq, shovınısik kózqarastaǵy adam. Onyń "Keńes odaǵynyń ydyraýy joıqyn apatpen birdeı" degeni bar edi. Sondyqtan Pýtınniń saıasaty Reseıdiń uly derjavalyq deńgeıin kóterýge negizdeledi. Biraq, tapqa bólinetin, jumysshy-sharýa deıtin qyzyl komýnıstik baǵytpen emes. Pýtın bastaǵan Reseıdiń saıası elıtasy, zıaly qaýymy ımperıalyq nıetke qulash urýda jáne bizdi eptep soǵan tartyp bara jatyr. Olar kúshpen de tartyp jatqan joq, biz ózimiz jetekke erip baramyz.
– Eýrazıalyq aýmaqta konservatızm baǵyty ornaýy múmkin degen joramaldardyń qanshalyqty jany bar?
– Pýtın – konservator emes. Ol – orystyq, uly derjavalyq kózqarastaǵy adam. Konservatızm degenimiz – úlken fılosofıalyq uǵym. Negizinde turaqty, baıypty, aspaı-saspaı jasalatyn saıasatty konservatızm baǵytyna jatqyzady. Pýtın bolsa Reseıdiń burynǵy aıyrylǵan yqpalyn qaıtaryp alý úshin birshama asyǵys ketip bara jatqan saıasatker.
– Búginde álemniń damý betalysy jańasha, zymyraǵan ýaqyt qoǵamnyń bet-beınesin de sát saıyn ózgeriske túsirýde. Al, osy talaby qatal, synaǵy mol jańalyqshyl qoǵamdaǵy qazaqtyń ómir súrý formýlasy qalaı bolmaqshy?
– Dúnıejúzilik deńgeıden alyp qaraǵanda qazaqtyń dál búgingi hali, ishki tynys-tirshiligi, ásirese, basqa ulttarmen salystyrǵanda óte kúshti dep sanamaımyn. Biz birshama ulttyq qundylyqtardan buryn-aq aıyrylyp qaldyq. Dál qazir aıyrylyp jatyr dep aıta almaımyn. Qansha degenmen jetilý bar. Biraq, álemdik jahandanýdan qorǵaný óte qıyn. Óıtkeni, qazir búkil dúnıe ınformatıkalyq bir keńistikte ómir súrýde. Áskerdiń strategıalyq turǵysy da, ǵylymı-tehnıkalyq sala da, mádenıet jaǵynan da bir keńistikte, bir aýamen tynystap otyr.
Mundaı jaǵdaıda tek qazaqtyń óziniń "mynaý meniki" dep alyp shyǵatyn qundylyqtary bolý kerek. Sol qundylyqtarymyzdy jańasha órkendetýimiz tıis. Mádenıetimizdi, eldiń bolashaǵy jastardy dúnıejúzilik úrdisterge beıimdep, olardy kimmen bolsa da teń sóılese alatyn, dúnıe júzinde qazaq degen halyqtyń osyndaı qýaty, múmkindigi bar ekenin sezindiretin deńgeıge jetkizýimiz shart.
Bizde ulttyq potensıal asa kúshti emes. Syrttaı qaraǵanda ózimiz qoldan jasaǵan "myqtylyǵymyz" ǵana bar.
Eger, shyn máninde ishimizge úńiletin bolsa, qazaqta osaldyq óte kóp.
– Al, osy osaldyqtarymyzdy kim túzetedi, istelýi kerek dúnıelerimiz kóp eken. "İselýi kerek, jasalýy tıis" dep az aıtylyp jatqan joq ekenin bilesiz. Osynyń bári qashan iske asady? Memleketti basqarýshy elıta, ulttyń, eldiń jaýapkershiligin arqalaýshy bılik qashan iske kirisedi?
– Táýelsiz jıyrma jyldyń ishinde týǵan jańa zamannyń jastary áli kemeline kele qoıǵan joq. Tájirıbesi jetkiliksiz. Endi-endi býyny qataıyp kele jatyr. Al, úlken býynnan jańalyq kútý qıyn. Mysaly, meniń jasym jetpisten asty. Bizdiń potensıalymyz azaıdy. Qoǵamǵa degen kózqarasymyz, dúnıetanymymyz keńestik kezeńde qalyptasqan, jáne ol tolyq ózgergen joq. Sondyqtan, jaqsylyqty tek jastardan kútý kerek.
Dál qazir komýnıstik júıeden shyqqan el basqarýshy qurylym ult pen memleketke qatysty tyń bastama, ómirsheń reforma jasaı almaıdy.
– Sizdiń Mońǵolıa memleketinde Úkimet basshysynyń orynbasary, Parlamenttegi Uly hýral spıkeriniń orynbasary sekildi laýazymdy qyzmette bolǵanyńyzdy el biledi. Tipti, sol eldegi saıası-ekonomıkalyq reformalardyń negizin qalasyp, demokratıalyq úrdisti engizýshi tulǵalardyń biri retinde tanıdy. Dál qazirgi Mońǵolıa men Qazaqstandy salystyra otyryp, eki jaqtaǵy demokratıanyń damý baǵytyna qandaı pikir aıtar edińiz?
– Árıne, ekonomıkalyq áleýeti jaǵynan Mońǵolıa Qazaqstanmen qara talastyra almaıdy. Biraq,
qazirgi saıası júıe, demokratıalyq betalys turǵysynan Qazaqstan Mońǵolıadan kóp artta.
Mońǵolıada parlamenttik basqarý júıesi 1991 jyly zańmen bekitildi. Sodan beri konstıtýsıaǵa eshqandaı ózgeris kirgen joq. Zańdy jasaqtaıtyn komısıanyń tóraǵasy Mońǵolıanyń prezıdenti, men orynbasary boldym. Sol negizgi zańnyń jasalǵanyna jýyqta ǵana jıyrma jyl toldy. Soǵan oraı Mońǵolıa memleketi jibergen tósbelgini, mine, búgin alyp otyrmyn. Aıtpaǵym, Mońǵolıada demokratıalyq túzim jaqsy qalyptasyp úlgerdi. Parlamentte eki partıa otyr. Iaǵnı, Uly hýraldaǵy jetpis úsh depýtattyń otyz segizi burynǵy komýnıstik negizdegi partıadan, al qalǵany jastardan quralǵan demokratıalyq partıanyń ókilderi. Saılaý kezinde árbir saılaý komısıasynda toǵyz adam bolsa, eki partıanyń adamy tórt-tórtten teń otyrady. Bir adamdy Parlament usynady.
Máselen, bizdegi Konstıtýsıalyq keńes olarda Konstıtýsıalyq sot dep atalady. Ol da solaı, toǵyz adam tepe-teń dárejede eki partıadan jınalady. Sosyn, ishinen ózderi jasyryn daýys berý arqyly basshylaryn saılap alady.
Saılaý kezinde halyqtyń baqylaýy da óte kúshti. Onshaqty kúnnen keıin Mońǵolıada parlamenttik saılaý bastalady. Sál ǵana aıyrmashylyq bolǵanymen, eki partıanyń adamdary birdeı deńgeıde Parlamentke ótedi. Tóraǵa qaı partıadan bolsa da meıli, ony da demokratıalyq jolmen óz ishterinde ótetin jasyryn daýys berý arqyly saılaıdy. Saılaý kezinde daý-damaı týyndaı bermeıdi. Saılaýshylar adal bolǵandyqtan qatelik ketse daý qatty týyndaıdy. Osydan úsh jyl buryn bir okrýgta saılaýdan qate ketkeni úshin burynǵy partıanyń ordasyn órtep jibergenin bilesizder.
– Mońǵolıaǵa qaraǵanda bizdiń demokratıamyz alda sekildi ǵoı. Parlamentte eki emes, úsh birdeı partıanyń ókilderi otyr?
– Onyń aty ǵana úsheý ǵoı. Bir aýyzdan daýys beredi, bir qulaqpen tyńdaıdy, sóıleıtin aýyzdary bireý. Bizdiń Parlamentte memlekettiń taǵdyryn sheshetindeı úlken másele qaralmaıdy. Tek zań shyǵarady, jáne ony álsin-álsin ózgertedi.
"Myna Parlament eshqandaı jańalyq ákelmedi" desip qaıta saılaý júrgizdi de alpys-jetpis paıyzy báribir qaıtyp óz oryndaryna qaıta jaıǵasty. Sondyqtan, bul Parlamentten men óz basym eshqandaı jańalyq kúte almaımyn.
– Memleketti quraýshy ult retinde, aınalamyzǵa toptasqan basqa etnıkalyq toptardyń ókilderin ózimizge sińirýdiń qandaı joldary bar? Osy baǵytta qandaı da bir is-qımyl júrip jatyr ma?
– Dál búgin olardyń bárin sińirip, qazaq qylyp alaıyq dep aıta almaımyn. Áıtse de, olardy memleket qurýshy ultqa jaqyndata túsý kerek. Ol úshin bizdiń qazirgi júrip jatqan saıasatta ózgeris bolýy tıis. Mysaly, bizde 130 ulttyń ókili bar deımiz. Tórt-bes adamnyń basyn qosyp, "sen cheshensiń, sen uıǵyrsyń, sen anaýsyń, sen mynaýsyń" dep mańdaıyna uryp kórsetemiz. Olardy jaqyndatý bylaı tursyn, kerisinshe jat qylyp, bir-birinen alystatyp baramyz.
Bulaı aıta bergennen keıin árıne, olardyń da ishki jan-dúnıesinde túısikter paıda bolady, psıhologıasynda ózgeris týylady. Men mynalardan bólek ekenmin ǵoı degen ishki táýelsizdigi ulǵaıa túsedi. Bul bizdi ydyratýǵa aparatyn jol.
– Múmkin, Qazaqstandyq ult ıdeıasynyń tóńireginde toptasqanymyz jón shyǵar?
– Ol da túkke turmaıtyn saıasat. Ol bárin bir jerge biriktirý, biraq, qazaqtyń atyn ataýsyz qaldyrý degen sóz.
– Qazaqtyń tili men salt-dástúrin negiz etken Qazaqstandyq ultty biriktirýge bolmaı ma?
– Basynda aıtqanymdaı, ol úshin bizdiń ult qýatty bolýy kerek. Ekonomıkalyq deńgeıi bıik, rýhy myǵym, ulttyq qundylyq ornyqqan jaǵdaı qalyptasýy qajet. Máselen, Amerıkadaǵy amerıkalyq ulttyń ekonomıkasy álemge, álemdik strategıalyq saıasatqa yqpal jasap otyr. Adamdardyń ómir súrý deńgeıi óte joǵary.
Mysaly, ıtter nege súıekke talasady. Árqaısysynda óz mújýiri bolmaǵandyqtan. Bizde árkimge óz úlesi jetpegendikten ortaq úleske talasady. Adamnyń da, ıttiń de izdegeni tamaq. Sol sekildi, bizdiń jan basyna shaqqandaǵy kirisimiz az, zıalylyq, bilimdilik, mádenı-saıası saýattylyq deńgeıimiz ósip-jetilgen joq. Bireý toq, bireý ash, bireýi toıyp kekiredi, bireýi ash qarynǵa tamaq taba almaı otyr.
Qazir Qazaqstandaǵy mańdaıaldy mıllıarderiniń denin ózbek, káris, evreı quraıdy.
Al Qazaqstanda kim kedeı? Qazaq kedeı! Kóshede júrgen on kezbeniń (BOMJ) bir-ekeýinen basqasy qazaq.
– Bizde Mońǵolıadaǵydaı emes, Prezıdenttik basqarý júıesi ornyqty. Qazirgi jaǵdaı úshin osy basqarý tásiliniń qandaı artyqshylyqtary bar?
– Iá, bizde prezıdenttik basqarý zańmen bekitildi. Máselen, Mońǵolıada prezıdenttiń zańda belgilengen erekshe quqyǵy on tórt bolsa, bizde ol jıyrma bir-jıyrma ekiniń aınalasynda. Negizi, parlamenttik basqarý júıesindegi elderde ol on tórtten, on bes, on altynyń mańynda bolady.
Bizde parlament óz betinshe eshteńe sheshe almaıdy. Áıtse de, basqa jaǵynan syn kózben qaraǵanymyzben, dál qazir Qazaqstan úshin óz deńgeıindegi, álemdik klasıkalyq formadan aýytqymaǵan prezıdenttik bılik kerek.
Óıtkeni, Qazaqstan halqy – óte buratana halyq.
Eger, parlamenttik bılik júzege asatyn bolsa, parlamentte basqa ulttardyń sanynyń basymdyǵy artyp, memleket quraýshy ult óz yqpalynan aıyrylyp qalý múmkin.
– Buǵan rý-júz, jershildik sekildi traıbalızm daǵdysyn súıretip, ózimizdiń qazaqy faktor da aralasýy múmkin ǵoı?
– Árıne, bizde tek qazaq birligi turǵysynan ǵana oılaıtyn bıik deńgeıli sana áli qalyptasqan joq. Sondyqtan, bul faktordy da esten shyǵarmaǵan durys.
– Ondaı deńgeıge qashan jetemiz?
– Onyń bári eldiń myǵym órkendeýine ǵana baılanysty. Áleýmettik jaǵdaı jaqsarǵan kezde usaq-túıek nárseler umyt qalady. Demokratıalyq damý da kerek. Demokratıasy ornyqqan, turmys jaǵdaıy jaqsy qoǵamda ondaı keleńsizdikter ekinshi orynǵa ysyrylady. Jurt basqa bıik deńgeılerge jetýge tyrysady. Alǵa qoıylatyn maqsat ta basqasha bolady. Biraq, oǵan jetý úshin áli birshama ýaqyt kerek shyǵar...
– Ózińiz aıtyp otyrǵan áleýmettik jaǵdaıdyń tómendigi, órt tutandyratyn jaǵdaıǵa jeteleıtinin Jańaózen oqıǵasy ashyp berdi. Múmkin, sodan alǵan sabaǵymyz ult deńgeıin kóterýdiń joly - áleýmettik jaǵdaıdy jaqsartýda óz jemisin beretin bolar?
– Men Jańaózennen sabaq ala qoıdyq dep aıta almaımyn. Álemdik tájirıbede jumysshy, qarapaıym adamdar eń iri quqyq qorǵaýshy ujym - kásipodaqtarǵa súıený arqyly óz quqyn qorǵaı alady. Al, Qazaqstanda kapıtalızm deńgeıindegi kásipodaqtardy kórip otyrǵanym joq.
– Bizde bar ǵoı.
– Iá, aty bar ǵoı. Kapıtalızm men sosıalısik kezeńdegi kásipodaqtardyń aıyrmashylyǵy jer men kókteı. Búgingi bizdiń kásipodaqtyń basshylyǵynda sol keńestik kásipodaqtyń jetekshisi bolyp jumys istegen adamdar otyr.
Máselen, Jańaózenniń jumysshylary kúnge qaqtalyp jeti aı jatty.
Sol ýaqytta kásipodaqtan adam barǵandy qoıyp, jumysshy qaýymnyń talabyn alǵa ustaǵan jergilikti kásipodaqtyń belsendi basshysy Sokolovany sottaýǵa deıin bardy ǵoı. Kásipodaqtar quqyǵyn qorǵamasa halyq qaıda barady?
Áleýmettik jaǵdaı jaqsarmaıynsha Jańaózen oqıǵasy budan da kólemdi jaǵdaıda qaıtalanýy múmkin.
Onyń aldyn alý úshin halyqtyń muqtajyna qulaq asý kerek. Halyq nege mıtıńige shyǵady, nege ashtyq jarıalaıdy degenniń astaryna úńilgen kim bar? Halyq bunyń bárine amaldary taýsylyp, úmitteri úzilgen soń baryp otyr.
– Bizdiń bılikte komýnıstik júıede qyzmet istegen adamdar otyr dedik, Al, komýnıser eń bastysy qarapaıym halyqty jarylqaýdy uran etti emes pe?
– Olardyń kezinde barlyq bılik Úkimettiń qolynda boldy. Mádenı-rýhanı sala, ekonomıkalyq resýrstardyń bárin óz qolynda ustady. Kez-kelgen taýarǵa qandaı baǵa qoıý kerektigin ózderi sheshti. Al, qazir Úkimettiń qolynda salyqtan jınalǵan aqshadan basqa eshteńe joq. Baıyp alǵan jeke adamdar tek salyǵyǵyn tóleıdi, al halyqtyń tynys-tirligimen isi joq. Bizdiń baılar aqshany óz eńbegimen ter tógip tappaǵandyqtan áli de ashkóz, ala bergisi keledi, ala bergisi keledi.
– Bizdegi klandyq júıe týraly ne aıtýǵa bolady? Bolashaqta úlken tartystardyń ortasynda qaldyrmaı ma eldi. Basqa elderdegi jaǵdaı qalaı?
– Klandyq júıe eń myqty damyǵan el – Úndistan. Olar óz ishinen bálenbaı júz klanǵa bólinedi. Qarapaıym adamnyń joǵarǵy klannyń sý ishetin qudyǵynan bir tamshy sý alýǵa quqy joq. Ondaı jaǵdaı bolyp qalsa, qatty jazaǵa ushyraıdy.
Arab elderinde de klandyq toptar damyǵan. Biz de qarajaıaý emespiz. Negizinen jerlestik, týystyq, rýlyq, ózge de sebepter negizinde qurylǵan klandyq júıemiz bar. Biraq, bul óte qaýipti. Buryn qazaqta rýlyq júıe bolǵan. Ol kóshpendi qazaqtyń turmysyna saı edi.
Rý ıesi óz rýynyń múshesin eshqashan dalaǵa qaldyrmaǵan.
Barlyǵy sonyń aınalasynda, malyn baǵysyp, otyn jaǵysyp qaýymdasyp kún kórgen. Qazir onyń óńin aınaldyryp aldyq. Tek belgili bir múdde turǵysynan ǵana, bóten pıǵylda (saılaýda jeńý, basqamen kúresý, bılikke talasý sıaqty) paıdaǵa jaratýǵa tyrysamyz.
– Mádenı-rýhanı taqyryptardan birer suraqqa jaýap alǵymyz keledi. "Jaýjúrek myń bala" fılimine keńesshi retinde qalaı shaqyryldyńyz jáne kıno túsirý barysynda qandaı qatelikterdi túzete aldyńyz?
– Bul kınonyń túsirilý jumysyna bastan-aıaǵyna deıin qatystym. Tarıhshy retinde jazýshy, tarıhshy Qaırat Begalın, Alma Ordabaev úsheýimiz jumys istedik. Biz senarı jazylǵan kúnnen kıno túsirilip bitkenge deıin basy-qasynda boldyq. Kınoǵa men jońǵar faktory arqyly shaqyrylǵan shyǵarmyn. Jońǵarlardyń etnografıasy, tili, salt-sanasy, tarıhyn kıno jasaýshylar bilý kerek boldy. Bul barysta óte kóp materıal jınadyq. Onyń bári tıisti jerinde qoldanyldy. Kıno rejıseri Aqan Sataev qazaq, orys tilderin jaqsy biletin, ultyna jany jaqyn jigit eken. Buryn ony jaqsy bilmeıtinmin. Bul kınoda meniń qoltańbalarym az emes. Máselen, úlken kilemge mońǵolsha jazylǵan jazý ol - Ǵaldan Serenniń jer kartasy. Ondaǵy jazýlardy óz qolymmen jazdym. Jáne fýtlárǵa salynǵan jońǵardyń hattary men ruqsat qaǵazdaryndaǵy jazýlardy da men óz qolymmen jazdym. Jońǵar bolyp oınaǵan qazaqtyń balalaryna jońǵarsha sóz úıretýge kómektestim. Qazaqqa qatysty da barlyq tarıhı derek-dáıekterdi sáıkestendirýde atsalystyq.
Máselen, keıipkerge ártis tańdaǵanda olardyń jas-shamasyna qaraı laıyqtaýǵa kómektestik.
Mysaly, ol kezde Ábilqaıyr han otyz jeti jasta, Bógenbaı qyryq toǵyzda, Naýyryzbaı jıyrma tórtte, Abylaı on segiz jasta degen máselelerdi, olardyń túr-tulǵasyn anyqtaý jaǵyna shamamyz kelgenshe qolǵabys ettik.
Jalpy, biz úsh júzden asa eskızderge qol qoıdyq.
– Senarıde ýaqyt jaǵynan, oqıǵa bolǵan jerge qatysty aýytqýlar, sáıkessizdikter bar ma eken?
– Ondaı boldy dep aıta almaımyn. Bul kórkem fılm ǵoı. Ol belgili bir tarıhı roman, nemese tarıhı derektiń negizinde jazylǵan senarı emes. Halyqtyń kókireginde júrgen «Myń bala» týraly ańyzǵa negizdelgen shyǵarma. Bul derekti fılm emes. Biraq, sol zamandy durys túsinip, zamana kelbetin shynaıy kórsete bilý kerek boldy. Jońǵardyń, qazaqtardyń saýyt-saımany, qazaqtyń kóshin kim jetekteıdi, ondaǵy báıbisheniń, kelinniń, qyzdyń róli qandaı degen dúnıelerdiń bárin durys qoldanǵan jón árıne. Úsh aı kóleminde túsirý alańynda júrip, Qapal, Qapshaǵaı, Almaty kóli sekildi jerlerde boldym.
– Fılmniń halyqqa berer eń basty dúnıesi ne dep oılaısyz?
– Eń birinshi ol qazaqqa rýh beredi. Ondaǵy qazaqtyń rýhy tiri, ólmegen. Qazaqtyń batyr, erjúrek, qaıratty jastarynyń shyn beınesi somdalǵan. Jaýymen kúresip, otany úshin jan bergen qaısarlyǵyn pash etken kıno. Óz basym qazaq kınolarynan birinshi ret "Alash" "Qazaq" dep uran salýdy osy kınodan estidim. Soǵys kezinde "Árýaq" degen uran da qoldanyldy. Mýzykasy da jaqsy jazyldy.
Sosyn, qazirgi kıno túsirýdegi tehnologıa óte qatty damyǵanyna kózim jetti. Kún men túnniń qaı ýaqytynda da kórinisterdi sapaly túsiretin múmkindikter bar eken. Sondyqtan da kartına sapaly shyqqan bolý kerek. Aqan Sataev ta mádenıeti joǵary, bıazy, óz isiniń shyn mamany deýge laıyq azamat eken. Jalpy, kınonyń bas-aıaǵyna jarty jyldaı ýaqyt ketti. Alǵashqy aılar senarıı, eskızderin jasaý, qurylystardy saýlǵa ketti. Al, fılm úsh aıda túsirildi. (Bul týraly Aqan aıtty ǵoı).
– Qazaq tarıhynyń aıtylý men jazylýynda ádildik pen shynshyldyq qanshalyqty saltanat qura alyp otyr?
– Táýelsizdik kezinde qazaq tarıhyna dańǵyl jol ashyldy. Burynǵydaı taptyq, ıdeologıalyq qysym joq. Kezinde Reseıdiń ımperıalyq qaqpaıynyń saldarynan orys otyrǵan jerde qazaqtar aýyz asha almaıtyn jaǵdaılar qalyptasty. Rasynda biz tarıh salasyndaǵy arheologıalyq, antroplogıalyq, petroglıftik t.b derekterge baımyz. Al, jazba tarıh az.
Mysaly, Ámir Temir soǵysyp júrgen kezde de janyna úsh tarıhshy erip júrip, kúndelikti ómirin jazyp júrdi.
Al bizdiń handarda ondaı múmkindik bolmady, óıtkeni olar otyryqshy emes edi. Jerimiz keń, jan-jaǵymyz qaýmalaǵan jaý, kúnde soǵys, qazaq handarynyń kóbi at ústinde júrip ómirden ótti deýge bolady. Bir aıtarlyǵy, "Mádenı mura" baǵdarlamasy aıasynda tarıhtyń biraz shıki materıaldary daıyndaldy. Bizdiń handarda buryn tańba bolǵan joq dep kelgen edi. Qazirge deıin talaı tańba tabylyp otyr. Shyǵystaný ınstıtýty Qytaıdan, basqa elderden sondaı jazbalar, Abylaı hannyń mórin alyp keldi. Sosyn, Qytaı, Mońǵol, Iran elderinen kelgen tarıhshylar kóp materıal ákeldi. Men óz basym Mońǵolıanyń muraǵattaryndaǵy qazaqqa qatysty degen derekterdiń bárin derlik alyp keldim.
– Oǵan qalaı ruqsat etti?
– Qalaı aıtýǵa bolady, men kezinde sol eldiń basshylyq oryndarynda júrgende, oraıdy qoldan bermeı ózimizge qatysty dúnıelerdi alýǵa qol jetkizdim. Sonyń arqasynda Mońǵolıanyń qazaqtary týraly tórt kitap jaryq kórdi. Keıbir materıaldar áli de qoldanylǵan joq. Jeke men emes, bári tarıh jazyp jatyr, betburys jaqsy. Qazir Qazaqstan tarıhynyń jıyrma tomdyǵyn bastap jazyp jatyrmyz. Onyń mońǵol dáýirine qatysty bir tomyna men jaýap berýim kerek. Iaǵnı, mońǵol ulystary bıligi taqyryby.
Bizde "qazaqtyń tarıhy jazylǵan joq, bári ótirik, tarıhymyz qashan jazylady" dep baıbalam salatyn adamdar da bar.
Qazir tarıhqa qatysty jazylǵan monografıalardyń sany óte kóp. Demek, álgindeı pikirdi jaryq kórgen monografıamdy oqymaǵan adamdar ǵana aıtady. Áıtpese, tarıhshylar qarap jatqan joq.
«Ózińdi óziń syılasań jat janynan túńiledi» deıdi qazaq. Basqanyń eńbegin joqqa shyǵarý arqyly ózińnen qudaı jasaı almaısyń, osyny da esten shyǵarmaý kerek.
– Jıyrma tomdyq tarıh qaı dáýirden bastalady?
– Ertedegi tas dáýirinen búginge deıin. Buıyrtsa úsh jyldyń ishinde aıaqtalýy kerek. Oǵan sheteldik tarıhshylary da shaqyrylýda. Bul – taza úkimettik baǵdarlama. Oǵan qazaqtyń belgili tarıhshylarynan ózderine tıisti taqyryptaryn tereń zerttegen mamandar qatysatyn bolady.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan,
Murat Almasbekuly
