Tarıhqa kóz júgirtsek, ýahabshyldyqtyń Qazaqstanǵa kelgeni búgin emes. Zertteýshilerdiń eńbekterine súıensek, búginde Saýd Arabıasynyń dinı ıdeologıasyna aınalǵan osy bir kereǵar ilim Orta Azıa jerine 1952-1982 jyldar aralyǵynda, Orta Azıa musylmandarynyń dinı basqarmasynyń (orys tildi derekterde qysqartylyp, SADÝM dep beriledi) mýftıi bolǵan Zıaýıddın Babahanovtyń (1908–1982)  kezinde berik ornyǵa bastaǵan. Belgili osy sala ǵalymdarynyń aıtýynsha, Babahanovtyń áý bastan ýahabshyldyq rýhynda qalyptasýyna  onyń ustazy, tashkenttik dindárlar arasynda «Shamı damola» atymen tanymal Saıd ıbn Mýhammad ash-SHamıad-Dımashkıat-Tarablýsı (1867–1932) áser etken. Kaırdegi «Ál-Azhar» dinı oqý ornynan dáris alǵan Shamı damola hanafıttik-sopylyq dástúrler tamyr jaıǵan Ferǵana alqaby men Samarqand qalasyndaǵy ıslam ǵulamalary ustanǵan dinı tártipterdi tárk etken áreketterin bastaıdy. Áýlıelerdi qurmetteýge qarsy shyqqan ol Quran men «sahıh» («shynshyl») hadısterge ǵana súıengen bolyp, «taza ıslam» konsepsıasyn nasıhattaıdy. Qashqarda din ýaǵyzdap júrip, Pekın túrmesine túsken ony patsha úkimetiniń konsýly qytaılardan attaı qalap, bosatyp alyp, Orta Azıadaǵy jergilikti ǵulamalardyń ıdeologıalyq qarsylyǵyn basyp-janshýǵa paıdalanbaq nıetpen, arnaıy Tashkentke aldyrǵan eken. Sóıtip júrgende, 1917 jyly orys patshasy İİ Nıkolaı taqtan taıdyrylady. Eń qyzyǵy, patsha paıdalanýdy kózdegen Shámı damolany endigi jerde keńester bıligi qoldaı bastaıdy. Ol kezde keńesterdiń ıslam sosıalızmin paıdalaný týraly ıdeıalary kelmeske ketken edi. Soǵan qaraǵanda, patsha bıligi men keńesterdiń Ortalyq Azıadaǵy jergilikti dinı elıtany talqandaý úshin «syrtqy kúshti» paıdalaný týraly ustanymy birdeı bolǵanǵa uqsaıdy. Al halyqty biriktirý qýaty mol dástúrli ıslamnyń Keńes úkimeti úshin básekeles kúsh retinde qabyldanǵany sózsiz. Sóıtip 1943 jyly SADÝM qurylǵannan keıin, Shamı damolanyń ıdeıalary, is júzinde, osy keńesterdiń qoldaýymen júzege asqan. Endigi jerde, keńestik memlekettiń aparattyq kúshimen «jergilikti», «ulttyq» ıslamdy qaralaıtyn materıaldar jappaı taratyla bastaıdy. Ǵalymdardyń pikirinshe, dindi retteý úshin qurylǵan keńestik qurylymdardyń basty murasy da osy dinı-fýndamentalıstik aǵymnyń, ıaǵnı  «ýahabshyldyqtyń» óńirge taralýy boldy.

Shamı damoladan alǵan tárbıesi men 1947-1948 jyldary Saýd Arabıasynda alǵan bilimine súıengen Babahanov, salafılik ilimniń negizin qalaýshy Takıaddın Ahmad ıbn Taımıanyń «taza ıslamǵa oralý» uranyn Orta Azıa jerinde júzege asyrýǵa bar kúsh-jigerin saldy. Babahanov basqarǵan SADÝM sopylyqty dinge qosylǵan jasandy jańalyq, ıaǵnı «bıdǵat» dep tanyǵan, áýlıelerdiń molalaryna zıarat etý sıaqty dinı dástúrlerdi ıslamǵa jat qylyqtar dep jarıalaǵan pátýalardy kóptep shyǵarady. SADÝM pátýalaryndaǵy «salafılik» mazmundy erte ańǵarǵan jergilikti din ǵalymdary salafılik-ýahabshyldyqqa qarsy ıdeologıalyq kúres júrgizdi. Ondaı ǵalymdar Qazaqstanda da qyzmet etti. Solardyń biri – uzaq ýaqyt boıyna SADÝM-nyń Qazaqstandaǵy qazıy (ýákiletti ókili) qyzmetin (1952–1972) atqarǵan Sádýaqas Ǵylmanı edi. Ǵylmanı ıslam dininiń kórnekti ǵulamalarynyń ýahabshyldyqtyń ıdeologıalyq platformasyn teristeıtin eńbekterin aýdardy. Máselen, Ǵylmanı tárjimalaǵan Hýsaın Mýhammad Mahlýftyń «Safýat-ýl baıan lımaǵanı-ıl Quran» («Quran sózderiniń maǵynalaryna jasalǵan taza ashyqtama») atty eńbekte Imam Taımıa pikirleriniń qate ekeni táptishtep turyp dáleldenedi. Qoljazbada salafılerdiń Quran Kárimniń 53-súresiniń 39-aıatyn teris túsindirgen tápsirin synǵa alady. Bir Qudaıdan basqany moıyndamaýǵa shaqyratyn salafı-dindarlar osy aıatqa arqaý bolǵan «adamnyń paıdasyna óziniń qylǵan eńbegi ǵana qyzmet etedi» degen ustanymdy ózderinshe túsindiredi. Atalǵan eńbektiń kirispesinde: «Joǵarydaǵy aıatty tárjimalap-tápsirlep, ashyqtap, oıyn túıip, úkim shyǵarǵan Shaıhýl-ıslam Ahmad ıbn Taımıa:«Adam óziniń ǵana eńbegimen paıdalanady, basqanyń eńbegimen emes», –deıdi. Al bizdiń sharıǵatymyzda basqanyń eńbegin paıdalaný kitap (Quran), súnnet (Hadıs) jáne ıjmamen (ǵulamalardyń pikir birligi) dáleldenip, bekitilgen. Ibn Taımıanyń kózqarasy boıynsha, ılanǵan adam ıjmany jyrtqan – harkılıjma bolady, ıaǵnı durys kózqarastan aýytqyp adasqan. Ibn Taımıanyń bul kózqarasy sharıǵatqa teris ekenin mýftı ǵulama naqty dáleldermen batyl qylyp, joqqa shyǵarǵan», –delingen. Budan soń, S.Ǵylmanı Mahlýftyń Ibn-Taımıanyń ustanymyn joqqa shyǵaratyn 21 dálelin tizip, kórsetedi. Onyń ishinde: «eger adam basqa bireýdiń eńbeginen eshqandaı paıda ala almaıtyn bolsa, Paıǵambar s.ǵ.s. nege úmmetterine shapaǵat qylady? Olarǵa tozaq otynan qutylýyna kómektesedi? Nelikten namazdy jamaǵatpen oqýdyń saýaby jeke oqyǵannan artyq bolady?» – degen ýájderdi keltiredi

Salafılik-ýahabshyldyq ıdeologıanyń ıslammen esh ortaqtyǵy joq ekenin basqa da dindarlar kórsetedi. Solardyń biri – túrkimen jurtynan shyǵyp, Irandaǵy Irfanabad medresesiniń jetekshisi bolǵan Ábdýrahman ahýn Tańlı Tana. Bizgeǵulamanyń óleń joldarymen órilgen ósıet naqyldary jetti.

Maqshar kúni aıan – azap kesheri,

Ádil Haqtyń qıyn bolar esebi, –

Azǵyndardy «ýahhabshylar» desedi, –

Habardar bol, ýahhabshylar qolynan,–

dep jyrlaǵan ahýn osy bir teris ilimniń shyǵý tegin de sóz etedi:

Abdýl ýahhab Nájdıdi estip kórdiń be? –

Durys ony ońnan, soldan tanyǵan.

Týdy ol laǵın bir myń bir júz on birde,

Habardar bol, las, nastyń halynan.

Buǵan deıin biz sóz etken ıbn Taımıa da Ábdýrahman ahýnnyń nazarynan tys qalmaǵan:

Bul, “maqsatpen” ıbn Taımıa azdy da,

Ibn Qaıım damytty ony baǵzyda.

Nájdı laǵın taratty elge jazdy da,

Habardar bol, shaıtandardyń tobynan.

Ýahabshylardyń kesirli ıdeıalaryn ahýn bylaısha áshkereleıdi:

«Qabirlerdi etý kúná zıarat,

Bir Alladan basqany ataý – qıanat.

Rasýl de bola almaıdy tıanaq». –

Habardar bol! – Solaı deıdi ol ylań.

Aıtady olar: «Tek Allany shaqyr, – dep, –

Aıtpa nábı, ýálılerdiń atyn, – dep. –

Dáýre, ısqat, pidıaǵa haqyń joq!» –

Habardar bol, buzyqtardan molynan.

Qurydy, – der, kisilerdi dáýre etken,

Musylmandy jikke bólip áýre etken.

Qabirlerdi byt-shyt qyldy!

Jaý netken! –

Habardar bol, shaıtandardan joly qan (Ádebı aýdarma)

Bas-aıaǵy 17 shýmaq óleńde ǵulama ýahabshyldyqtyń tarıhyn, dinı ustanymdary men ýájderin sıpattap, teristegen. Ahýnnyń bul óleńdi din jolynda júrgen baýyrlaryn ýahabshyldyqtyń shyrmaýyna túsýden saqtap qalý nıetimen shyǵarǵanyn baıqaımyz.

Aqyn ýahabshylardy áshkereleýde Paıǵambarymyzdan (s.ǵ.s) Hazireti Omar arqyly jetken myna bir hadısin de óleń jolyna qosady. Hadıstiń mamuny mynadaı: «Paıǵambar s.ǵ.s. duǵa qylyp otyryp, «Alla, óz berekeńdi Shamǵa, Iemenge engize kór!» – deıdi. Sonda sahabalardyń biri turyp: «Ýa, Rasýlýlla, Najdini qospadyńyz», – dep eskertedi. Paıǵambar s.ǵ.s. ekinshi márte duǵasyn taǵy da: «Alla, óz berekeńdi Shamǵa, Iemenge engize kór!» – dep jasaıdy. Sahabalar taǵy da suraıdy: «Najdi qalyp qoıdy ǵoı», – dep. Sonda Paıǵambar s.ǵ.s.: «Kúmánim bar, ol jaqtan zilzala, fıtna (azdyrý) shyǵady jáne shaıtannyń múıizi shyǵady», – dep jaýap qaıtarady».Keń taralǵan osy hadısti Ábdýrahman ahýn bylaı jyrlaıdy:

“Shaıtan múıizi shyǵar, – degen, Nájdińnen,” –

Rasýl sózin estimegen az, múldem.

Bar musylman, kúres álgi azǵynmen,

Habardar bol, ergenderden sońynan!

Dindi ishten iritken aǵym ókilderin osy sıaqty ótkir túrde synaý ýaqyt ótken saıyn keń etek jaıa bastady. Munyń sebebi de aıqyn, ýahabshyldyq ıdeologıa jergilikti dinı dástúrlerge ǵana emes, san ǵasyrlar boıy qalyptasqan ulttyq salt-dástúrler men mádenıetke de keri áserin tıgizdi. Ýahabshylar dindi ár túrli halyqtardyń etnomádenı, tarıhı, áleýmettik erekshelikterine negizdelgen barlyq «jat», «kirme» túsinikter men tájirıbelerden tazartý jolynda joıqyn kúres júrgizýdi ózderine maqsat etip qoıdy. Olar ıslamdaǵy barlyq jańalyqtan bas tartýdy, áýelgi dogmalarǵa qaıta oralýdy, onyń qatań túrde, dálme-dál  oryndalýyn talap etedi.

Salafılik-ýahabshyldyq ıdeologıaǵa qarsy dástúrli din ókilderiniń júrgizgen isteri erekshe atap ótýdi qajet etedi. Orta Azıadaǵy dástúrli din ókilderiniń ýahabshylarmen kúresi ótken ǵasyrdyń 70 jyldarynan bastaý alady. Bir mýftıatqa qaraıtyn Orta Azıadaǵy musylman qaýymyna indete enip, iritki salǵan aǵymǵa qarsy kúres júrgizgenderdiń biri – Muhamedjan Hındýstanı. Hanafılik ustanymdarǵa qarsy Ferǵana alqabynda paıda bolǵan jańa dinı kósemderge alǵash ret «ýahabshyl» degen ataýdy bergen de osy Hındýstanı bolǵan. Ǵulama óz qarsylastarynyń saıası talaptarynyń, ǵuryptyq jáne dogmattyq ustanymdarynyń Saýdıalyq Arabstandaǵy ýahabshylarǵa uqsaıtynyn basty nazarǵa aldy. Hındýstanıdyń saýdıalyq ýahabshyldyqpen tanystyǵy onyń 1929 jylǵy osy elge barǵan qajylyq saparynan bastalǵanǵa uqsaıdy. Hındýstanı ýahabshylardy áshkereleıtin birneshe eńbekter jazyp, Ferǵana alqabyndaǵy musylmandardyń teris aǵym áserinen jik-jikke bólinýin toqtatýǵa tyrysty.

1989 jyly Hındýstanı qaıtys bolǵannan keıin burynǵy mýftı Muhammad Sadyq Muhammad Júsip musylmandardyń arasynda tereńdep bara jatqan jiktelýdi toqtatýǵa talpyndy. Alaıda 1991 jyldyń qarasha aıynda Dinı basqarmanyń ǵımaratynda ótken pikirtalasta ýahabshyldar men hanafıtterdiń arasyn bitistirý is júzinde múmkin emestigi aıqyn kórindi.

Keńes úkimeti qulaǵannan keıin, baqylaýsyz qalǵan toqyraý jyldary arab elderine baryp dinı bilim alǵan jastardyń yqpalymen Qazaqstanǵa dendep engen salafılik-ýahabshyldyq ıdeologıa 2000 jyldardan keıin erekshe kúsheıe bastady. Jańa kezeńdegi dinı fýndamentalızm ıdeıalarynyń, ýahabshyldyqtyń údeýine alańdaýshylyq bildirgen zıalylar baspasóz arqyly ún qatyp, óz pikirlerin bildirip jatty. Negizinen, keńestik ıdeologıanyń shyrmaýynda júrip, ıslamnyń negizderi, ustanymdary, dogmattary turmaq, jalpy dinniń qoǵamdaǵy róli týraly jarytymdy bilim almaǵan qazaqstandyq shyǵarmashyl ıntellıgensıa uzaq ýaqyt boıyna eldiń ıslamdaný prosesiniń baǵyt-baǵdaryn dál paıymdaı almaı keldi. Osy kezdegi birli-jarymdy maqalalar kóbine saýal túrinde jazylyp, onda avtorlardyń óz qaýip-kúdikteriniń qanshalyqty oryndy ekenine ishteı senimsizdigi sezilip turdy. (Sóz oraıyna qaraı aıta keteıik, basym kópshilik zıaly qaýymnyń bul háli búgingi kúnde de onsha kóp ózgere qoıǵan joq.) Táýelsiz Qazaqstan tarıhynda, ásirese, 2000 jyldardyń basynan bastap dinı-pálsapalyq taqyrypta tushymdy jarıalanymdarymen tanylǵan «Altyn orda» aptalyǵy bul baǵytta belsendi pozısıa ustandy. Osy táýelsiz basylymda din taqyrybynda qundy-qundy maqalalar jarıalanyp turatyn. 2002 jyldyń 25 qazanynda «Altyn Ordada» Záýresh Samattyń «Ustanǵanymyz «taza» ıslam ba, álde arabtyń salt-dástúri me?» degen maqalasy jaryq kórdi. Mádenıettanýshylar arasynda eleýli serpilis týǵyzǵan bul maqalada kópten beri aıtylýy kútilip júrgen qazaqtardyń dástúrli dini qandaı degen saýal aıqyn qoıyldy. Maqala avtory ózi qoıǵan saýalynyń oryndylyǵyna degen senimsizdigin: «(…) biz úshin ata-baba dini – ıslam. Sondyqtan, men ózimdi úlgili musylman áıeli sanamasam da, ıslam dinine qatysty kóterilgen máselelerdiń bári meni qyzyqtyrady… Degenmen, men ózimdi tolǵandyrǵan kóp máselelerdiń jaýabyn taba almadym», – dep túsindiredi (Altyn Orda 25.10.2002, 8-bet). Avtordy tolǵantqan saýaldardyń deni ýahabshyldyq sıpattaryna qatysty. Hat avtory: «Taza ıslamdy» ustanatyndar qazaq tili men salt-dástúrlerine bógdelikpen qaraıdy. Mundaı musylmandarmen aralasqan kezde taǵy bir unamaıtyny, olardyń barlyǵy derlik qazaqtyń salt-dástúrlerin basy artyq sanaıtyndyǵy. Mysaly, shildehana, qaıtys bolǵan adamnyń jetisi, qyrqy, as berý. Jas musylman qyz bir joly kórshi ájesin jerleýge barýǵa jınalǵan mamasyna munyń bári jasaıtyn túgi bolmaǵasyn, oılap tabylǵan qazaqy aqymaqshylyq ekenin aıtyp saldy», – dep jazady. Z.Samat óz maqalasynda bas mýftıge qandaı naqty elder, qaı kezden beri memlekettik din retinde Hanbal mashabyn ustanady? Bul aǵym barlyq arabtarǵa ortaq pa? Ýahabshylarmen talıbandar ıdeologıasyn salystyrýǵa bola ma? Ýahabshylardyń áleýmettik ádildikke kózqarasy, dinniń qoǵamdaǵy róli, ulttyq  mádenıetke, tilge áseri t.b. qandaı?» – degen saýaldar qoıady. Z.Samattyń tereń teologıalyq tartystyń taqyryby bolarlyq suraqtaryna mýftıat ta, basqa da jaýap qaıyrǵan joq.

Mundaı dogmalyqqa qarsy ún qatyp, pikir bildirgen zıaly qaýym ókilderi az bolmady. Ásirese, qoǵamdaǵy qandaı ózgeristerge bolmasyn beı-jaı qaramaıtyn shyǵarmashyl ortada ýahabshyldyq áreketter ashyq talqylandy. Máselen, belgili aıtysker aqyn Dáýletkereı Kápuly osydan toǵyz jyl buryn Muhamedjan Tazabekovpen bolǵan aıtysynda onyń teris dinı ustanymyna qatysty óz pikirin búkpesiz jetkizgen edi. Sol kezde-aq «erekshe» dinı ýaǵyzǵa den qoıyp júrgen Muhamedjannyń ustanymyn Dáýletkereı bylaısha synǵa alady:

Haq jolyn jaratqannyń súıip júrmin,

Bol adam, pendelikten bıik júrgin.

Ótkende Oral baryp teatrda

Sharıǵat jaıynda jıyn qyldyń,

Astanada mýzakademıada

Zikir qylǵan jastarǵa tıym qyldyń.

Igilikti is qylyp el aralap,

Árıne, jalpaq jurtty súıindirdiń.

Biraq ta Qoja Ahmet babamyzdyń

Jolyn joqqa shyǵaryp qıyn qyldyń

Onyń durys el árýaqqa baǵynbasyn,

Basqany bir Allaǵa sıyndyrdyń.

Senen basqa biletin dindárlar bar

Nege sonsha asyǵys túıin qyldyń,

Dál osylaı shalaǵaı sheshimdermen

Muhamedjan, bizderdi kúıindirdiń…

Árkim óz betterinshe áńgime aıtyp,

Ultymnyń ýaqytyn uttyrmasyn!

Qazaqty qaı ushpaqqa shyǵarady,

Sáldemen sándegender syrt tulǵasyn?!

Islamdy qyryq túrli ýaǵyzdap,

Qatyryp qoıdyńdar ǵoı jurttyń basyn!

Dáýletkereıdiń bul sózine Muhamedjannyń jaýaby taza salafılik sarynda boldy:

… Iasaýıge men qarsy shyqqamyn joq,

Jalǵyz Alla bolǵan soń tabynǵanym.

Iassaýı de pende ǵoı, ony qaıdam,

Men ózim bir Qudaıdyń jolyndamyn.

Osy aıtysta ýahabshylyq ustanymdar jaıy alǵash ret sóz bolyp, ol shyǵarmashyl toptyń bul máseleni qyzý talqylaýyna jol salyp berdi.

Osydan keıingi jyldary ýahabshylardyń belsendi júrgizgen úgit-nasıhattary óz «jemisin» bermeı qoımady. Baspasóz betterindede qajylyqqa baryp qaıtqan keıbir mádenıet, ádebıet qaıratkerleriniń sapardan alǵan áserin bólisken jazbalarynda ulttyq dúnıetanymdaǵy keıbir máselelerdiń «qate ekenin» ashyq sóz qyla bastady. Másele qabirge zıarat, áýlıeli jerler, kesenelerge qatysty boldy. Qazaq dalasynda ǵasyrlar tezinen ótip qalyptasqan dinı-tanymdyq úrdis pen hanafılik jáne sopylyq uǵymdardan habary az shyǵarmashyl ıntellıgensıa ókilderi eldegi dinı ahýaldy tereń tanym tezinen ótkizbeı jatyp, Mekkedegi jaǵdaımen salystyra bastady. Islam dini týrasynda edáýir bilimi bar azamattardyń ózi ańǵarmaǵan ýahabshyldyq úgittiń jaı-japsaryn esh daıyndyǵy, ómirlik tájirıbesi joq jastardyń múlde ajyrata almasy anyq edi. Kezinde sol arab saharasynda sahabalardyń, áýlıelerdiń basyna jurt zıarat etetin mazarlar salynǵanyn, 1805 jyly ýahabshylardyń aldymen Mekkege, keıinirek Medınege shabýyly kezinde Paıǵambar turǵan hýjra-saǵadattaǵy barlyq dinı kitaptar órtelip, talan-taraj bolǵanyn, aqyry barlyq sahabalar men áýlıelerdiń qabirleri buzylyp, jermen-jeksen bolǵanyn bir bilse aldyńǵy býyn biler edi-aý? Munyń ózi keńestik ateızmniń úgitinen salafılik-ýahabshyldyq úgit-nasıhatqa birden urynǵan, dástúrli dinı-tanymnan qur qalǵan býynnyń kúıin baıqatady.

Qazaq jerine tóngen qaýipke der kezinde qarsylyq qylyp, ýahabshyldyqpen  kúresti túbegeıli qolǵa alǵan – Ismatýlla qarı men onyń shákirtteri boldy.

Ismatýlla aqsaqal – Aýǵanstan jerinde tálibterdiń oıran salyp, beıbit eldi shym-shytyryq soǵys alańyna aınaldyryp jibergenin kózben kórgen adam. Ýahabılik ıdeologıamen ýlanǵan tálibterdiń, ıslamnyń adamsúıgish qasıetterin umyt qaldyrǵanyn baıqaǵan maqsym, bul báleniń qazaq jerinde qaıtalanýynan barynsha saqtandyrdy. 1998 jyldan bastap júrgizgen úgit-nasıhattarynda Ismatýlla qarı syrttan aǵylyp kelip jatqan dinı aǵymdarǵa saqtyqpen qaraýǵa, kerisinshe, qazaqtyń ózinen shyqqan áýlıe-ǵulamalardyń murasyn meńgerýge shaqyrdy. Ol: «Áı qaryndas, baýyrym! Qasıetti topyraqta pıǵyly jat, maqsaty kúńgirt, ýaǵyzdaýshylar qaptap ketti…Bizdiń Ál-Farabı, Iasaýı, Abaı, Sháhkarim, Aqmyrza Damola ıshan sıaqty, óz topyraǵymyzdan ósip-óngen, haqtyń ilimin túsinikti tilmen jetkizip ketken babalarymyz bar», – dep ýaǵyzdady. Ismatýlla qarıdyń shákirtteri dinı ekstremızmniń aldyn alýǵa baǵyttalǵan konferensıalar, kezdesýler ótkizdi. Bul úgit «Senim. Bilim. Ómir» respýblıkalyq qoǵamdyq birlestigi atqarǵan ár túrli mádenı is-sharalarynyń aıasynda júrgizildi. Keıbir oblystarda ishki saıasat ókilderi men UQK mamandary qarıdyń shákirtterin ózderi shaqyrtyp, ýahabshyldyq, dinı ekstremızm qaýpi jaıynda dárister uıymdastyrdy, kitaptar shyǵaryldy. Ol kitaptardyń basqa dinı ádebıetten basty ereksheligi – Quran aıattary men Paıǵambar sózderiniń jergilikti ǵulamalar (Abaı, Shákárim, Máshhúr Júsip, Ábýbákir Kerderi, Qashaǵan, Balmaǵambet Balqybaıuly jáne t.b.)  shyǵarmalarymen qosa órilýinde boldy.

Ismatýlla qarı shákirtteriniń ýahabshyldyqty teristegen, dástúrli dinı tanymǵa úgittegen bastamasy resmı dindárlar tarapynan tek teris baǵalandy deý de jańsaq pikir. Sopylyqtyń rýhanı áleýetin, onyń taza hanafı mashaby aıasyndaǵy ilim ekendigin tereń túsingen QMDB sheńberindegi birqatar dinı qaıratkerler, sopylar men múftıattyń birlesýi – arab elderiniń kólemdi qarjysynyń kómegimen lap qoıǵan ýahabılik topannan qorǵanýdyń birden bir joly ekenin ańǵardy. Buǵan mýftıat pen sopylardyń jergilikti meshitterde birlesip ótkizgen «máýlitteri» (Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s) týǵan kúnin merekeleý sharasy) dálel. Múftıattyń birqatar sharalaryna Ismatýlla qarı shákirtterinen quralǵan «Iasaýı» vokaldy toby shaqyrylyp  júrdi. Ókinishke oraı, el bolashaǵy úshin asa paıdaly bul áriptestik uzaqqa sozylmady. Múftıat quramyndaǵy salafılerdiń úles salmaǵynyń artýy jáne bas mýftı men Ismatýllany arazdastyrýshy kúshterdiń áreketi «jemissiz» ketpedi. Birte-birte bas múftıdiń «sopylar – dinı dástúrdi jalǵastyrýshylar» dep jarıa etken ustanymy ózgeriske ushyraı bastady. Keıbir moldalar «sopylar» ataýyn «zikirshiler», «ısmatýllashylar» degen aıdarmen almastyrýdy usyndy. Osylaısha,  Ismatýlla qarıdiń dinı praktıkasyn Iasaýı iliminen, sopylyqtan ajyratyp kórsetýge umtylys baıqaldy. Munyń arty múftıattyń sopylarǵa qarsy pátýa shyǵarýyna ákeldi. Bul ózgeristerdiń sebebi de salafılerdiń aıla-sharǵysynda jatty. Ashyq ıdeologıalyq kúreste sopylardan jeńilis taba bergen salafılik kósemder óz qarsylastaryn tuqyrtý úshin resmı qurylymdardy olarǵa qarsy aıdap salýǵa kóshti. Munyń arty qazir biz baqylap otyrǵan jaǵdaıǵa ákeldi. Ismatýlla qarı men onyń birneshe shákirti tutqyndaldy. Sopylyq uıymdardyń qyzmeti toqtatyldy. Kúshteý qurylymdaryn sopylyqqa qarsy aıdap salýshylardyń shyn nıeti eldegi dástúrshil kúshterge, hanafılik platformaǵa soqqy berý ekeni eskerilmedi. Ýaqyt óte, zıaly qaýym top-top bolyp, ýahabılik qaterge qatysty óz alańdaryn Elbasyǵa arnalǵan ashyq hattarynda (Qaraǵandy, Ońtústik Qazaqstan, Mańǵystaý oblystarynda) bildire bastady. Elbasyǵa joldanyp, baspasózde jarıalanǵan taǵy bir ashyq hattarda Ismatýlla maqsym men onyń shákirtterin qýǵyndaýdyń qate ekeni ashyq kórsetildi.

Osylaısha, osy qazirgi ýaqytta dinı arenada quramynda salafıliktiń de ókilderi bar mýftıat pen salaf-ýahabshylardyń jeke toby ǵana qaldy. Onyń arty Aqtóbe, Shubarshı, Keńqıaq, Astana, Balqash, Atyraý oqıǵalaryna soqtyrdy. Ashyq qarýly qaqtyǵys jaǵdaıynda birqatar quqyq qorǵaý qyzmetkerleri men ýahabshylardyń qurban bolýy olarmen kúresti basqa sapaǵa aýystyrdy. Endigi jerde salafılik-ýahabılik kúshtermen kúreske jańa tulǵalar (saıasattanýshylar, depýtattar, keıbir din ǵalymdary) shyqty. Biraq ol kúres shashyrańqy, ekiudaı kúıde júrgizilýde. Eń bastysy, salafılik ilimniń ıdeologıalyq negizderine soqqy berilip jatqan joq. Máseleniń sebebi, qaterdiń ózegi nazardan tys qalyp, tek saldarmen kúres júrip jatyr. Bul ýaqytqa deıin dinı ekstremızm máselesinde kúshteý qurylymdaryn óz ıdeıalyq qarsylastaryna aılakerlikpen baǵyttaı alǵan ýahabılik lobbı álsiregenin baıqatty. Eldegi dinı sıpattaǵy qaqtyǵystardyń órshýine birden-bir sebepker kúsh salafızmniń ózi ekeni áshkere boldy. Osydan keıin buǵan deıin kónbis rólin sheber oınap kelgen ýahabılik kúshter óz múddelerin qorǵaý jolynda ashyq shabýylǵa shyǵyp otyr.

Parlament Májilisinde «Dinı qyzmet pen dinı birlestikter týraly» jańa zań talqysy kezindegi depýtat Bekbolat Tileýhan men din isteri agenttigi tóraǵasy Qaırat Lama Sháriptiń jekpe-jegi biraz jaıdyń betin ashty. BAQ ókilderiniń aldynda agenttik basshysy: «Namaz máselesin biz hanafı mashaby boıynsha túsindiremiz. Depýtat B.Tileýhan basqa kózqarasta… Sol sebepten de biz depýtat B.Tileýhannyń túsinigin bizdiń babalarymyzdyń dástúri men saltyna sáıkes keledi dep sanamaımyz» – dep málimdedi. (Tengrınús agenttigi, «31 arna», t.b.) Osylaısha, bılik tarmaqtaryna ıslam máselesi boıynsha hanafılik ustanymnan bólek «basqa kózqarastyń» enip ketkeni moıyndalyp otyr. Ol qandaı kózqaras? Dinge jaýapty mekeme basshysy, kásibı dıplomat Qaırat Lama Shárip atyn atap, túsin tústemeı otyrǵan «basqa kózqarastaǵylar» jaıy kópshiliktiń talqysyna aınalyp-aq tur.

Tek dinı máselede ǵana belsendi qaısybir qoǵamdyq uıymdar jetekshileri agenttik tóraǵasynyń otstavkasyn talap etse, keıbir saıttar men jekelegen jýrnalıser «namazhana» jáne «hıjab» taqyrybyn ashyq saıasılandyrýǵa kóshti. Jańa zańǵa qarsy shyǵýshylar biriniń aýzyna biri túkirip qoıǵandaı «áleýmettik tolqý» qaýpi týraly eskertip jatyr. Bul árekettiń astarynan memleketti bopsalaý pıǵyly qylań beretindeı. Salafılik aǵym jaqtastary osy máselelerdi ýshyqtyrý arqyly qoǵam alańyn týǵyzýdy kókseýde. Sońǵy oqıǵalar tizbesi olardyń eshteńeden taıynbaıtyndyǵyn kórsetip berdi. Osy sebepten de joǵaryda baıandalǵan qazaqy dinı tanymnyń salafılikke (ýahabılikke) qarsy kúresiniń tarıhı tájirıbesi memleket pen qoǵamnyń óz kelbetin saqtaý jolyndaǵy bastamalaryna taban tirer taǵylym deýge bolady.

Tóreǵalı Jumataı