1789 jyly « Adam jáne azamat quqyqtary» týraly Deklarasıa eń alǵash deklarasıa qabyldanǵan.
BUU-nyń Adam quqyqtarynyń jalpyǵa birdeı deklarasıasy aıasynda 1948 jyldan bastap áıelderge daýys berý quqyǵy halyqaralyq quqyqtyń bóligi boldy.
Bir qyzyq statısıka oqydym.
• Dúnıejúzilik Banktiń zertteýi kórsetkendeı, eger Ońtústik Azıa, Afrıka jáne Taıaý Shyǵys elderi 1960-1992 jyldar aralyǵynda Shyǵys Azıa elderindegideı qyzdar men uldarǵa mektep bilimine teń qol jetkizýdi qamtamasyz etse, onda olardyń jan basyna shaqqandaǵy jyldyq tabysy 0.5–0.9%-ǵa óser edi.
• Damýshy elderde Shyǵys Eýropa men Ortalyq Azıa elderiniń eń úlken quqyqtardy áıelderi paıdalanady. Ońtústik Azıada, Saharanyń ońtústigindegi Afrıka elderinde, sondaı-aq Taıaý Shyǵysta jáne Soltústik Afrıka elderinde áıelder eń quqyqsyz bolyp tabylady.
• Joǵary deńgeıdegi komandanyń quramynda úsh nemese odan da kóp áıel bar kompanıalar barlyq kórsetkishter boıynsha joǵary reıtıńke ıe.
• Sheshim qabyldaýdy qajet etetin laýazymdardaǵy áıelderdiń edáýir paıyzy joǵary táýekeldi qarjylyq operasıalardyń azaıýyna ákelýi múmkin.
Qazirgi jaǵdaıda memleketterdiń jan-jaqty damýy kóbinese áıelderdiń quqyqtaryn qamtamasyz etýge, olardyń áleýetin tolyqqandy iske asyrý úshin qajetti jaǵdaılar jasaýǵa baılanysty.
Óz memleketimizge kelsek, Qazaqstan halyq sanaǵynyń qorytyndysy boıynsha áıelder sany 9,3 mln.adamdy (51,4%) quraıdy, onyń ishinde qalada turatyndar – 6,18 mln., aýylda turatyndar - 3,67 mln., erler sanynan - 536,3 myń adam kóp. ortasha jasy-33,5 jas, nekege turýdyń ortasha jasy-24,8 jas. Kútiletin ómir súrý uzaqtyǵy-75,5 jyl. Elimizdiń teń jartysy áıelder eken.
Elimizde alǵash ret ótken praımerız kezinde Memleket basshysy saılaý partıalyq tizimderinde áıelder men jastarǵa 30% kvota engizgen bolatyn. Sol sátte halyqtyń júregine teńdik týraly senim uıalady.
Qazaqstan áıelderdi jumyspen qamtýdyń turaqty deńgeıin qoldaıdy jáne osyǵan baılanysty kóptegen elderden, onyń ishinde ekonomıkasy joǵary damyǵan elderden kem túspeıdi. Sońǵy úsh jylda júrgizilip jatqan saıasattyń salmaqtylyǵy áıelderdiń eńbek naryǵynda úlken suranysqa ıe bolýyna yqpal etti. Búgingi tańda áıelder QR eńbek naryǵynda úlken salmaqqa ıe:
- - Ekonomıkalyq belsendi halyqtyń 48,5%
- - Eldegi barlyq jumyspen qamtylǵandardyń 48,1%
- - jáne barlyq jaldamaly jumysshylardyń 48,9%.
Bir qýantatyny bılik basynda da aıaýly jandarymyz bar. Buryn depýttattyqqa áıelder sany tek sanaýly bolsa, búginde Senat depýttary quramynda áıelderdiń úlesi-18,4 %, Májiliste- 27,8 %. Bul úlken kórsetkish dep bilemin.
Elde áıelderdiń óz pikirin bildirýge, óz jumysyn isteýge esh shekteý joq. El aýzynda júrgen birshama úkimettik ese uıymdar da bar. Búkil Qazaqstanǵa tanymal Analar keńesi búgin úlken jumystar atqaryp jatyr.
Birtutas el bolyp jamylyp, bir-birin qoldap, qol ushyn sozyp júrgen aqjaýlyqty jandar jasurpaqty tárbıelep otyr, osaý jerlerin talqylap, sheshimin birge izdeýde. Munyń barlyǵy 2019 jyldan bastap genderlik saıasat máseleleri men áıeldiń qoǵamdaǵy jaǵdaıy Prezıdent Q.Toqaevtyń turaqty qamqorlyǵynyń máni bolyp tabylady, Úkimettiń erekshe baqylaýynda.
Áıelderdi aıtyp bastaǵanymmen, basqa tusyn aıtpaýym múmkin emes. Prezıdent Q. Toqaevtyń 2022 jylǵy 1 qyrkúıektegi el halqyna Joldaýyna sáıkes, el áli kúnge deıin turmystyq zorlyq-zombylyqtyń birde-bir qurbany umytylmaıtynyn atap ótti. Qazaqstan osyǵan baılanysty BUU-nyń Adam quqyqtary jónindegi tetikterimen jáne múshe memlekettermen ózara is-qımyldy jalǵastyrýda.
2019 jylǵy jeltoqsanda Memleket basshysy «QR keıbir zańnamalyq aktilerine qylmystyq, qylmystyq-prosestik zańnamany jetildirý jáne jeke adamnyń quqyqtaryn qorǵaýdy kúsheıtý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańǵa qol qoıdy. Zań jynystyq sıpattaǵy zorlaý jáne zorlyq-zombylyq áreketteri úshin jazany kúsheıtedi; jaýapkershilikti kúsheıtedi; Áıelderge qarsy turmystyq zorlyq-zombylyq, balalarǵa qarsy qylmystar jáne basqa da jeke tulǵaǵa qarsy qylmystar úshin jazany kúsheıtedi; quqyq buzýshylyqtarǵa "nóldik" tózimdilikti kúsheıtedi; jetim balalar men ata-anasynyń qamqorlyǵynsyz qalǵan balalardy Respýblıka azamattarynyń otbasylaryna ornalastyrýǵa járdemdesý jónindegi uıymdardyń jumys isteýi úshin quqyqtyq jaǵdaılar jasaıdy.
Búginde otbasylyq-turmystyq saladaǵy zorlyq-zombylyq úshin jaýapkershilikti qatańdatylyp keledi.
Ákimshilik quqyq buzýshylyqtar boıynsha qamaýǵa alý merziminiń tómengi shegin 5 táýlikten belgilenip, sondaı-aq qaıtalama quqyq buzýshylyqtar boıynsha qamaýǵa alý merzimin 20 táýlikten 25 táýlikke deıin ulǵaıtylady. Buryn-sońdy eskertýmen shektelse, endigi qoǵamdyq jumystarǵa tartylatyn bolady.
Keshende bul polısıaǵa turmystyq zorlyq – zombylyq jasaý faktisi boıynsha jábirlenýshilerdiń ótinishinsiz ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly is qozǵaýǵa múmkindik beredi. Sońǵy quqyqtyq baǵalaýdy sot beredi.
Bul shara jazanyń bultartpaýshylyq qaǵıdatyn qamtamasyz etýge múmkindik beredi, áleýetti buzýshylardy óz minez-qulqyn baqylaýǵa barynsha tıimdi yntalandyrady.
Áıel janyn túsinbeı, oǵan qamqor bolmaı mundaı ózgerister oryn almas edi. Prezıdent 3 jyl boıy áıel quqyǵyn shektemeýdi, memleket tarapynan tolyqqndy qorǵaýdy, kvota bólýdi nazarǵa alyp keledi.
Áıelderdiń áleýmettik jaǵdaıynyń nasharlaýyna jol bermeý úshin qoldan kelgenniń bárin jasap, olardyń áleýmettik qorǵalýyn arttyrý jáne ál-aýqatynyń naqty ósýi úshin barlyq qajetti sharalardy qabyldap otyr. Osyndaı qadamdar bolashaqqa senimdi arttyrady.
Bul vektor saılaýaldy baǵdarlamada da kórinis tabady dep sengim keledi. Sebebi, áıelder úshin kúndelikti ómirdi qalyptastyratyn, ony daǵdylaıtyn, sonyń ishinde otbasy ekonomıkasyn, balabaqshalar men ondaǵy oryndardy jáne jaıaý júrginshilerge qol jetimdilik shegindegi barlyq sharalardy, balalarǵa arnalǵan sapaly bilim men medısınany mańyzdy. Jas ana retinde men qazaqstandyq perzenthananyń ne ekenin bilemin jáne kóptegen jaqsy jáne zamanaýı perınataldyq ortalyqtar bolǵanyn qalaımyn. Áıelderge bolashaqqa degen senimdilik qajet jáne ol áıelderge qoldaý men qamqorlyqtyń qarapaıym nárselerinen qalyptasady.
Aısana QAHARMAN
