Jýrnalıs Raıhan Rahym Túrkıaǵa baryp, osyndaǵy Altaı aýylynda turatyn qazaqtardyń tynys-tirshiligimen tanysyp qaıtypty. Alyp qosary joq, júrekpen jazylǵan dúnıeni aýdaryp bastyq. Sonymen…
Bir kezderi Ankaradan 350 shaqyrym jerde ornalasqan Altaı aýyly Túrkıadaǵy qazaq dıasporasy shoǵyrlanǵan ólke bolatyn. Túrik jerinen pana tapqan qazaqtar dál osy araǵa kelip qonys tepken edi. Qazir bul aýyldan taraǵan qazaqtardyń úrim-butaǵy shartarapqa shashyrap ketti. Bireýi bilim qýyp, Eýropaǵa ketse, endi bireýleri tarıhı otanyna oralǵan.
Bilmeýińiz múmkin. Altaı aýyly – ótken ǵasyrdyń 50 jyldarynda qýǵyn-súrgin kórgen kereı rýynyń qazaqtary qonys tepken jer.
Bul ákimshiligi jergilikti qazaqtardan saılanatyn Túrkıadaǵy jalǵyz qazaq aýyly.
Aýylda qazir 20-aq tútin qalypty. Aınaldyrǵan 100 adam. Alaıda olardyń bul jerden ketkisi de, kóshkisi de joq.
Altaıǵa túndeletip jettik. Zeki aǵa men Qanıpa apaı kútip aldy. Túrkıada turatyn qazaqtardyń qonaqjaılylyǵy taǵy bir taqyrypqa arqaý bolar edi, anyǵynda. Keremetteı kútti. Dastarhany jıylǵan joq. Sebebi, bizben amandasýǵa, hal surasýǵa kelgen adam aıaǵy úzilmedi. Qazaqtyń «shaı isheıigi» taýsylsyn ba? Biz toqtaǵan úıdiń bosaǵasynan attaǵan adamnyń eshbiri dastarhannan dám tatpaı ketken joq.
Bul jaqta turatyn qazaqtardyń dastarhany da erekshe bolady eken. Qazaqtyń dástúrli asynan bólek, túriktiń tiskebasar tátti taǵamdaryn da aldymyzǵa tosty. Biz qonaq bolǵan úılerdiń barlyǵy qazaqtyń oıýymen órnektelgen tuskıizder men tarıhı jádigerlerge tunyp tur.
Árıne, aýyldaǵy aǵa býyn týǵan tilin umytpaǵan. Jastar jaǵynyń da qazaqshasy táýir. Tek kúndelikti ómirde túrik tilin jıi qoldanady eken.
«Qazaqstannan jýrnalıser kelipti» degendi estigen aýyldaǵy aqsaqaldar biz toqtaǵan úıge jınaldy. Ótken tarıhtan syr shertti. Jat jerdiń topyraǵy buıyrǵan babalardyń basyna baryp, quran oqydy.
Qazaq aýylynyń ákimi
Mustafa Kók 2004-2009 jyldary osy aýyldyń ákimi bolǵan.
— Sol kezderi qazaq mádenıetin qoldaýǵa arnalǵan qaýymdastyq qurylǵan. Áli kúnge jumys isteıdi. 2006 jyly aýyldyń 50 jyldyǵyn dúrkiretip ótkizdik. Qazaqstandaǵy baýyrlardy, Qytaıdaǵy qandastardy shaqyrdyq. Elshilik ókilderi de boldy.
Bizge Qytaı elshiligi qaraılasyp turady
Birneshe jyl buryn solardyń kómegimen aýylǵa sý júrgizdik. Tartý retinde kıiz úı syılady. Únemi qoldap otyrady. Sebebi, bir kezdegi talqandalǵan taǵdyrymyz úshin ózderin aıypty sanaıdy. Ras qoı, qanshama qazaqtyń erjúrek uldary Qytaı jeriniń qoınaýynda qaldy. Birjolata. Máńgilikke…, – deıdi Mustafa aǵa.
Ol ózin Alashtyń balasymyn deıdi.
– Jurtymdy saǵynamyn. Qazaqty saǵynamyn. Kóz jasyńa erik beresiń sondaıda. Ataqonystan alysta júrgendikten ba, qazaqqa qatysty barlyq dúnıe alabóten ystyq. Balalaryma da aıtyp otyram. «Tamyryńdy joǵaltpa. Týra jolmen júr. Adaspa. Usaqtalma. Qazaq bolyp keldik, qazaq bolyp ótemiz. Iá, túrik bizge baýyr. Túriktiń jaqsylyǵyn, qamqorlyǵyn kórdik. Biraq, bul bizdiń túrikke aınalatynymyzdy bildirmeıdi», — deımin. Iá, bala-shaǵanyń túrikshesi bizge qaraǵanda, áldeqaıda jaqsy. Iá, qazaqshasy shorqaqtaý. Soǵan qaramaı, dástúr-saltymyzdy saqtap otyrmyz. Aramyzda balalaryn Qazaqstanǵa jiberip jatqan otbasylar barshylyq, – deıdi ol.
Altaıdaǵy az ǵana tútinniń turmysy túzý. Osy araǵa kóship kelgeli beri tórt býyn almasypty. Alǵashqyda aýyr bolǵan, árıne. Mustafa aǵanyń ákeleri uldaryn oqýǵa túsire almaı qınalypty.
– Iá, solaı boldy. Ol tustary Túrkıa ekonomıkasy aqsap turǵan. Joǵary oqý oryndaryna biz turmaq, túrikterdiń ózi ázer túsetin. Qazir, qudaıǵa shúkir, keńshilik zaman. Balalarymyz Túrkıany qoıyp, shetelde oqyp júr. Urpaǵymyzǵa jaman tárbıe bermedik. Tórt balamnyń da joǵary bilimi bar. Úlken qyzym Stambul ýnıversıtetin támámdady, qazir mektepte sabaq beredi. Ulym polıseı. Ekinshi qyzym da ustaz. Kishi ulym Qytaıda oqıdy, – deıdi Mustafa Kók.
Aıtýynsha, Eýropada turatyn qazirgi qazaq dıasporasynyń barlyǵy osy Altaı aýylynan shyqqan. 1963 jyly osyndaǵy qazaq jastarynyń bir toby Golandıa, Shvesıa, Fransıa jáne Germanıaǵa sheteldik maman retinde qonys aýdarǵan. Qalyp qoıǵan.
«Olarǵa «oralsańdarshy. Myna jaqtaǵy atalaryńnyń, áke-sheshelerińniń jaman úılerin jamap-jasqap qoıyńdar», — deımiz. «Pensıaǵa» shyqqanda qaıtip kelemiz dep, ýáde bergen. Kóremiz. Kútelik», – deıdi júzine kúlki úıirilgen Mustafa aǵa.
Túrik bizge baýyr, al Qazaqstan – ataqonys
Ákimniń aıtýynsha, túrik bıligi osyndaǵy qazaqtardyń eshbir ótinishin aıaqsyz qaldyrǵan emes. Túrikter Altaıdaǵy az qazaqty baýyr sanaıdy.
– Qudaıǵa shúkir, tútinimiz túzý. Bilsem, Mońǵolıa men Irandaǵy qazaqtar biz sıaqty baqýatty ómir keshpeıdi. Túrkıa men Qazaqstan da qazirgi kúni qoıan-qoltyqtasyp qanshama dúnıelerdi birge atqaryp júr. Durys. Aǵaıyn elderdiń alys berisi, barys kelisi úzilmeýi kerek. Durys. Degenmen de, dál osy bizge kelgende, áli de bolsa belgisizdik bar…
Quryltaıda boldym. «Oralman qazaqtar nege Almatynyń aınalasynan shyqpaıdy? Nege Almatydan úı suraıdy, jer suraıdy?» deıdi. Túsinbeıdi. Biz jaqsy, jaıly ómirge úırenip qaldyq. Myna jaqta bizderdi aıdalaǵa laqtyrmaıdy. Qula túzge tyqpaıdy. Qazaq dıasporalary Ankara men Stambuldaǵy eń úzdik aýdandarda ómir súredi.
Aıtalyq, Stambulda Zeıtinburny degen «kvartyl» bar. Shopıngtiń kókesi osy jerde. Qazaqtardyń úıi, dúkeni, atelesi men fabrıkalary osy aýdanda ornalasqan.
Biz basy artyq dúnıe suramaımyz. Qazaqstannyń táýelsizdik alǵanynan asqan baqyt joq. Elimiz aman bolsyn. Túrkıada tursaq ta, júregimiz Qazaqstan dep soǵady. Qaıda júrsek te qazaqpyz, – deıdi Mustafa aǵa.
Baba joly
Uzaq sóılestik. Mustafa aǵanyń áńgimesin uıyp tyńdappyz. Unady. Aǵa dombyra shertti. Án aıtty. Qazaqstandaǵy Altaıdan osyndaǵy Altaıǵa qonys aýdarǵan babalarynyń muń-zaryn dombyratyn únimen jetkizdi.
Artynsha eskertkish taqtaǵa alyp bardy.
– Taqtany osyndaǵy árbir qazaq týǵan-týysqanyn joǵaltpaýy úshin ornattyq. Túrkıaǵa taban tiregende, túgelge derlik túriktiń tegin (famılıasyn) berdi. Mysalǵa, Maǵzum Kók. Bul aradaǵy «Kók» famılıasy aǵashtyń tamyry degen maǵynany bildiredi. Al Islam Iavash — «Saq Islam» degen sóz, – deıdi ol.
83 jasar Ómer ata osy araǵa alǵash taban tiregen jyldardy esine aldy.
— 1955 jyldyń 7-mamyrynda keldik bul araǵa. Ol kezdegi sanymyz 800-deı edi. Bir jyldyń ishinde 165 tam turǵyzdyq. Óz qolymyzben. Jergilikti bılik te barynsha kómektesti. Alǵash ret arqamyz keńip eńbek ettik, aldy artymyzǵa alańdamaı namaz oqydyq. Bastapqyda aýyldyń atyn «Oral» dep qoıǵanbyz, keıin aqyldasa kele, Altaı dep ózgerttik.
Bılik aýyldyń ár turǵynyna 30 gektar jer bóldi. 55 jyly otbasyńda bes adam bolsa, saǵan 150 gektar jer tıesili bolatyn. Aýylǵa japsarlas jatqan 20 myń gektar jer qazaq dıasporasyna tıesili. Jartysy jaıylym jer, qalǵanyna baý-baqsha egemiz.
— Men sizge mynany aıtaıyn. Túrikter talaı ulttyń ókilin baýyryna basqan. Biraq, solardyń arasynda eń syıymdysy da, syılysy da qazaqtar dep esepteıdi. Biz Túrkıadaǵy eń syıly dıasporamyz. Eshkimge zıanymyzdy tıgizbeımiz, sebebi. Aqkóńilmiz. Qonaqjaımyz. Qonaqjaılyǵymyzdyń arqasynda qurmettimiz. Esigimiz ashyq, kóńilimiz keń, – deıdi Ómer ata.
Kereı
Ómer Seısigúzál — osynda qoı sharýashylyǵymen aınalysady. Janynda Aýǵanstannan kelgen birneshe kómekshi shopany bar.
— Bul bala kereıdiń ishindegi – qaraqas. Ákesiniń aty Júsip. Atasynyń aty Abdýlla. Iá, túri túrikten aýmaıdy. Qany qazaq, biraq. Túrkıaǵa jeter jolda atasynyń tórt áıeli de kóz jumǵan ǵoı. Osynda jetkesin túrik áıel alǵan… – deıdi aýyl ákimi Mustafa Kók.
Ómer de únsiz qalǵan joq:
— Qazaqstan egemendik alǵanda osyndaǵy qazaqtardyń kópshiligi týǵan jerge qonys aýdardy. Ata qonystaǵy aǵaıynmen qaıta qaýysharyna qýandy. Biraq, is júzinde bári biz oılaǵandaı bolǵan joq. Eshteńe joq. Eshnárse damymaǵan. Bıznesti múldem júrgize almaısyń. Onyń ústine, bizdi anda-mynda bólip tastady. Ótirik ýáde berý, sansyz syltaý aıtý, aldap-arbaý da kóp boldy. Bıznesti birigip júrgizýge úırenip qalǵan bizge sol kezgi Qazaqstannyń ómir daǵdysyna beıimdelý qıynǵa soqty. Sodan da shyǵar, kóship ketkenderdiń teń jartysy qaıtyp oraldy.
Bul 90-shy jyldar tuǵyn. Odan beri biraz dúnıe ózgerdi. Aǵam ázir Atyraýda turady. 15 jyl boldy. Tereze jasaıtyn kompanıada jumys isteıdi. Men de baǵymdy synap kórgem. Qazaq-túrik qory arqyly týǵan jerge keship kelý úshin otbasymmen birge qujat ótkizdim. «2007 jyldyń mamyr aıynda Qazaqstanǵa kóshesińder» degen. Biraq, kútken qujaty qarashada keldi. Bul ýaqta bizde qysqy kıimderdiń maýsymy bastalatyn. Ol tustary Stambulda turatynmyn. Ton tigetin sehim bar edi. Ádette, maýsymnyń qyzǵan shaǵynda biz bir jylǵa jeterlik tabys tabatynbyz. Qarashada kóship keter bolsaq, tabyssyz qalar edik.
Mine, osylaı úsh jyl boıy qaıtalandy. 2007, 2008, 2009…Qujat tapsyramyn. Kóktemde keledi dep ýáde beredi. Onysy qysta jetedi. Qujat der kezinde rásimdelmeıtin, – deıdi Ómer Seısigúzál
Uzaq jyl teri ónimderimen jumys istegennen keıin Ómer revmatızm aýrýyna shaldyqqan. Osydan eki jyl buryn nesıe alyp mal sharýashylyǵymen aınalysa bastaǵan.
Qazir qorasynda 200 qoıy, 50 eshkisi men 13 jylqysy bar.
Túrkıada aýyl sharýashylyǵyna qoldaý kúshti. Mal juqpaly dertke shaldyqsa birden ınspektor keledi de, baǵasyn óteıdi. Nesıe alsań da, salmaǵyn salmaıdy. Osy isimizdi biz Qazaqstanda da órkendete alar edik. Tek soǵan saı jaǵdaı jasalsa…», – deıdi ol.
Gımalaıda qalǵan qazaqtar…
Erler jaǵy namazǵa ketip, Qanıpa apa bastaǵan áıelder túski as ázirleýge kóshti.
Osy sátti paıdalanyp Ómer atany taǵy da áńgimege tarttyq. Aqsaqaldyń ata-babasy aldymen Altaıdan Qytaıǵa qashypty, bul jaqtan pana tappaı Úndistanǵa aýǵan. Aqyry Túrkıaǵa taban tiregen.
— Atam marqum Gımalaı taýlarynda óldi. 70-ten asqan shaǵy edi. Kárilik jeńdi. Qýǵyn-súrgindi kótere almady. Óler aldynda ózin kez-kelgen musylman eline aparyp jerleýdi ótingen bolatyn. Búkil týǵan-týys bas qosyp aqyldastyq. Jol bolsa, uzaq. Úndistanǵa jetý úshin 4 aıy boıy tynbaı júrýimiz kerek. Ne kerek, tobymyzdyń eresekter jaǵy ot jaqty. Túnimen jaqtyq. Tań ata ot qyzýymen jumsarǵan jerdiń astyn qaza bastadyq. Ónbedi. Taý emes pe? Siresken tas. Kelesi kúni de mandytyp qaza almadyq. Osylaı 4 kún júrdik. Besinshi kún degende qazdyq-aý aqyry. Anyǵy, jol boıy kóz jumǵandardy kómetin oryndy osylaı daıyndadyq. Marqumdardy jer qoınyna tapsyrǵasyn qabirdiń betin adam baıqamaıtyndaı jasyrǵan boldyq. Áıtpese, tıbettikter jas qabirdi arshyp alyp, ólgen deneni ıtterine beretin. Osy oradan quran oqyp, ári qaraı júrip kettik. Men ol kezde bala edim. Túsinbeımin ǵoı. Apamnan: «Atamdy endi qashan kóremin?» dep suraı beretinge uqsaımyn. Mine, bizdiń ómir osylaı ótti. Qara jerdiń topyraǵy da buıyrmaı kómýsiz qalǵandar qanshama…
Tıbet pen Gımalaıdyń, Pákistan men Úndistannyń aralyǵyndaǵy bitip bolmas uzaq jolǵa talaıy tóze almady. Buǵan ashtyq men aýrý-syrqaýdy taǵy qosyńyz. Aıtalyq, otbasyda 7 adam bolsa, arasy bir aptanyń ishinde bir otbasy túgel qyrylyp qalatyn. Osylaısha, bútin bir úrim-butaq úziletin. Tipti, tiri qalǵandardyń ózderi esinen adasatyn…
Gımalaıda tóbemizden bombylady. Samolettiń gýili men balalarynan kóz jazyp qalǵan áıelderdiń aıǵaıy esimde qalypty. Qýǵynnan qutyldyq pa degende belgisiz aýrý paıda boldy. Adamdardyń denesi isinip ketetin. Tipti, at arqalaı almaıtyn olardy. Mundaılardy janyna shapany men bir shólmek sýyn qaldyryp jartasqa jantaıtyp ketetin. Olar osylaı óldi…
Bul aıtqanǵa ǵana ońaı. Ózińmen bala jastan birge ósken adamyń: «Meni tastaı kórme!» dep aıǵaılaǵanda, janyńdy qoıarǵa jer tappaısyń. Amal joq, ol úshin kóshti toqtatyp qoıýǵa qoımaıdy. Alǵa jyljý kerek. Muny kórgen keıbireýler esinen adasa bastady. Kashmırge jete bere mundaılardyń bir tobyn tereń or qazyp, ishine túsirdi. Sýy men azyǵyn berdi. Biraq, syrtqa shyǵarǵan joq. Sebebi, ortasyna qaýipti bolatyn. Ózin ne ózgeni óltirip tynar edi. Úndistannyń Muzafarabad, Pákistannyń Tyrnava qalalarynyń aralyǵynda talaı qazaqtyń qabiri bar. Altaıdan shyqqanda 5 myń qazaq edik, Túrkıaǵa jetkende úshten birimiz ǵana qaldy. Bul 1941-42 jyldar tuǵyn…, – deıdi kóz jasyna erik bergen Ómer aqsaqal.
Únsiz tyńdadyq. Túsine bilgenge munyń astarynda qazaqtyń shynaıy tarıhy jatyr-aý. Zorlyq-zombylyq pen qýǵyn-súrginnen kóz ashpaǵan halyqtyń taǵdyry. Myń ólip, myń tirilgen…
Bul aýylda birneshe kún aıaldadyq.
(jalǵasy bar)
Aýdarǵan, Dýman BYQAI
Sýretterdi túsirgen Vladımır Tretákov
