Nazarbaev Ýnıversıteti janyndaǵy Ulttyq taldaý ortalyǵynyń (National Analytical Center) saıasat jónindegi sarapshysy ári aǵa ǵylymı qyzmetkeri Arýjan Meıirhanova Qazaqstanda qurylǵan atom energetıkasy jónindegi agenttik, elimizdiń bul saladaǵy áleýeti turǵysynda pikir bildirdi,- dep habarlaıdy Dalanews.kz.
Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev bıyl 15 naýryzda atom energetıkasy jónindegi jańa agenttikti qurý týraly jarlyqqa qol qoıyp, elimizdiń energetıkalyq bolashaǵyn atommen baılanystyratynyn resmı túrde jarıa etti. Úsh atom elektr stansıasynyń qurylysy men tolyqqandy ıadrolyq klaster qalyptastyrýdy maqsat etken bul bastama elimizdi jahandyq energetıkalyq trendtiń bir bólshegine aınaldyrmaq.
Osy oraıda, Qazaqstanda tek alyp ıadrolyq stansıalar ǵana emes, sońǵy jyldary jıi aıtylyp júrgen shaǵyn modýldi reaktorlarǵa (SMR) oryn bar ma degen saýal týyndaıdy. Prezıdent Toqaevtyń atom energetıkasyn damytýǵa degen talpynysy osy tehnologıany da el ishinde engizýge múmkindik bere me?
Qazaq bıliginiń qazirgi ustanymyna súıensek, shaǵyn modýldi reaktorlarǵa degen qyzyǵýshylyq bar, biraq ázirge ol tek qana «uzaqmerzimdi perspektıvadaǵy múmkindik» retinde qarastyrylýda. Byltyrǵy jyly Energetıka mınıstrligindegi ıadrolyq energetıka jáne ónerkásip departamentiniń sol kezdegi basshysy Ǵumar Serǵazın «2030 jyldan keıin Aqtaý men Kýrchatov qalalarynda SMR reaktorlaryn salýǵa bolady» dep málimdegen edi. Al sol jyldyń sońynda sol kezdegi Energetıka mınıstri, qazirgi ýaqytta atom energetıkasy agenttiginiń basshysy bolyp taǵaıyndalǵan Almasadam Sátqalıev AQSH-tyń NuScale jáne GE-Hitachi kompanıalarymen shaǵyn reaktorlardy salý týraly kelissózder bastalǵanyn habarlady. Degenmen, bul kelissózder ázirge tek zertteý deńgeıinde qalyp otyr.
Bul tehnologıa Qazaqstanǵa qanshalyqty qolaıly?
Shaǵyn modýldi reaktorlardyń negizgi artyqshylyqtary retinde mamandar olardyń qaýipsizdigin, salystyrmaly túrde shaǵyn aýmaqqa ornalastyrý múmkindigin jáne qysqa merzimde salynyp bitýin ataıdy. Ádettegi iri atom elektr stansıalarynan shamamen úsh ese az qýat óndiretin SMR reaktorlary bastapqy ınvestısıany tómendetýge múmkindik beredi, sondaı-aq olardy energıany tutyný qajettiligine qaraı kezeń-kezeńmen kóbeıtýge bolady.
Onyń ústine, mundaı reaktorlardy burynǵy kómir stansıalarynyń aýmaǵyna ornatý arqyly qosymsha jer satyp alý men jańa ınfraqurylymǵa shyǵyndanbaı, qarjyny 15%-dan 35%-ǵa deıin únemdeýge bolady. Mysaly, Qazaqstanda elektr energıasynyń shamamen 66%-yn kómir stansıalary óndiredi. Eger shaǵyn reaktorlardy dál osy eski kómir stansıalarynyń ornyna ornatsa, bul bir jaǵynan ekologıaǵa zıan keltiretin kómirden qutylýǵa, ekinshi jaǵynan sol salanyń mamandaryn jumyssyz qaldyrmaı, olardy jańa tehnologıalarǵa tez beıimdeýge múmkindik beredi.
Alaıda, shaǵyn reaktorlardyń artyqshylyqtarymen birge, kemshilikteri de joq emes. Birinshiden, bul tehnologıa álemde áli tolyq synaqtan ótpegen. AQSH-tyń NuScale jáne GE-Hitachi sekildi aldyńǵy qatarly kompanıalarynyń ózi de ázirge komersıalyq deńgeıde tolyqqandy jumys isteıtin SMR reaktorlaryn ornatqan joq. Qazaqstannyń da osy kompanıalardy alǵashqy iri atom jobasynyń short-lıstinen alyp tastaýynyń sebebi – dál osy reaktorlardyń tolyqtaı dáleldengen tájirıbesiniń joqtyǵy.
Sonymen qatar, keıbir zertteýlerdiń nátıjesi boıynsha, SMR reaktorlary kádimgi iri reaktorlarǵa qaraǵanda radıoaktıvti qaldyqtardy kóbirek shyǵarýy múmkin ekeni aıtylǵan. Buǵan qosa, shaǵyn reaktorlardyń qýat birligine shaqqandaǵy quny da qymbatqa túsýi yqtımal, sebebi úlken stansıalarǵa qaraǵanda olardyń óndiristik masshtabyn keńeıtý ońaı emes.
Degenmen, shaǵyn modýldi reaktorlar bolashaqta búkil álemdik atom energetıkasynyń 10%-na deıingi bóligin quraýy múmkin degen boljam da joq emes. Halyqaralyq energetıka agenttiginiń (IEA) zertteýi boıynsha, eger memleketter bul tehnologıany qoldaý maqsatynda tıisti qarjylaı kómek, zańdyq retteý men ınovasıalarǵa jaǵdaı jasasa, aldaǵy 20 jylda SMR reaktorlary álemdik energetıkada jańa trendke aınalýy ábden múmkin.
Búgingi tańda álemde SMR reaktorlary boıynsha naqty ári tabysty jumys istep turǵan mysaldar óte az. Ázirge tek Qytaı men Reseıde ǵana shaǵyn modýldi reaktorlar sátti túrde qoldanysqa engizildi.
Qazaqstannyń kórshileri bul baǵytta ne istep jatyr?
Qazaqstannyń kórshileri arasynda SMR tehnologıasyn engizýge naqty qadam jasaǵan memleket – Ózbekstan. Reseıdiń «Rosatom» korporasıasymen kelisimge kelgen Ózbekstan bıligi Djızaq oblysynda árqaısysynyń qýaty 55 megavatt bolatyn alty shaǵyn reaktordan turatyn atom stansıasyn salmaqshy. Bul joba Ózbekstanda 2029 jyly alǵashqy reaktordyń iske qosylýymen bastalyp, tolyq aıaqtalýy 2033 jylǵa josparlanǵan. Sondaı-aq, Qyrǵyzstan da «Rosatommen» osyǵan uqsas eki reaktordan turatyn shaǵyn atom stansıasyn salý týraly kelisimge keldi.
Osylaısha, Qazaqstan kórshi elderden shaǵyn reaktorlar boıynsha daıyn, ári tájirıbeli mysaldardy kóre alady. Bul óz kezeginde elimizdiń SMR tehnologıasyna degen kúmán-kúdigin seıiltýi múmkin.
Prezıdent Toqaevtyń atom energetıkasyna degen batyl qadamy Qazaqstannyń aldaǵy onjyldyqtaǵy energıa salasyn túbegeıli ózgerte alady. Degenmen, Qazaqstan SMR tehnologıasyna ashyq kózqarasta bolǵanymen, bul baǵyttaǵy naqty sheshimderdi álemdik tájirıbe tolyq pisip-jetilgen soń ǵana qabyldaýǵa daıyn.
Jalpy alǵanda, shaǵyn modýldi reaktorlar Qazaqstan úshin alystaǵy arman emes, uzaqmerzimdi strategıalyq jospardyń mańyzdy bólshegi bolýy múmkin. Osy tehnologıanyń múmkindikteri men kemshilikterin jan-jaqty saralap, álemdik tájirıbeden sabaq ala otyryp, Qazaqstan óz energetıkalyq bolashaǵyn senimdi ári qaýipsiz negizde qura alady. Prezıdent Toqaevtyń atom energıasyna erekshe mán berýi osy baǵyttaǵy sheshýshi faktorlardyń biri bolmaq. Eń bastysy, bizge qajettisi – asyqpaı oılanyp, sapaly tehnologıa men qaýipsizdik standarttaryna saı keletin jobalardy tańdaý.
Derekkóz: atlanticcouncil.org
