Rýza Beısenbaı-tegi[/caption]
Áı, qaıdam...Jeme-jemge kelgende kópshiligimiz úshin jan qymbat, solaı emes pe? Pavlodarda, joq, durysy Kerekýde turatyn – Rýza Beısenbaı-teginiń (sýrette) atyn estise, orystanǵan óńirdiń ákimshilik, quqyq qorǵaý, basqa da memlekettik oryndary aıaǵynan tik turady. Qazaq tiliniń atyn estigeni bolmasa, ómiri qoldanyp kórmegen bularmen mine, biraz ýaqyt boıy jalǵyz ózi kúresip kele jatqan bir adam bolsa, ol osy – Rýza apaıymyz.
Biz bul kisini maqtaǵaly turǵan joqpyz. Árıne, maqtaýǵa laıyq. Til úshin kúreste bul kisiniń «bastan keshkenderin» estigende, eriksiz tańǵalasyń. Mundaı júıke men shydam, tabandylyq pen tózimdilik «til úshin kúreskerlerdiń» kópshiliginde joq, sirá.
«Júrgizýshisi qazaqsha sóılemegeni úshin relske turyp alyp, tramvaıdy toqtatqan» Rýza apaı bizge osy jáne ózge de jaıttardy óz aýzymen aıtyp berdi.
«Vam chto ne ponátno? Govorıte na rýsskom!»
Qys edi. Aıaz. Tramvaıda kele jatyrmyn. İshi tolǵan jarnama. Bir buryshyna uzynnan-uzaq «S novym godom! S novym schastem!» dep jazypty. Orysshasy bar. Qazaqshasy joq. Qaıda? Nege jazbaǵan?
Birden júrgizýshige bardym. Dáý orystyń áıeli eken. Orys bolsa ne bolypty. Orys pa, qazaq pa men barlyq jerde qazaqsha sóıleıtin adammyn. Suraqty da qazaqsha qoıdym:
– «Jańa jyldaryńyzben!» dep nege qazaqsha jazbaǵansyzdar?
– Govorıte na rýsskom ıazyke!
– Men sizge memlekettik tilde sóılep turmyn. Quttyqtaýdy nege qazaqsha jazbaǵansyzdar?
– Vam chto ne ponátno? Govorıte na rýsskom! Aaa, eto vy! Vas ves gorod znaet. Da, vy vseh dostalı so svoım kazahskım ıazykom. A ný-ka, poshla von!!!
«Poshla vonnan!» bastaldy bári. Júrgizýshi áıel meni boqtaı jóneldi. Atyn keıin bildim. Tatána eken. Boqtaǵanymen qoımaı, tóbelesýge ázir tur. Quttyqtaýdy nege qazaqsha jazbaǵanyn suraǵanym jáne qazaqsha sóılegenim úshin.
Aldym da tramvaıdyń aldyna turyp aldym. Kúlli el qarap tur. Sol jerde tramvaı basqarmasyna zvondadym. «Birinshiden, myna júrgizýshini aýystyryńdar, ekinshiden, quttyqtaýdy qazaqsha jazyńdar!» dedim.
Tatána tútigip ketipti. Tramvaıdy iske qosyp, alǵa jyljı bastady. Taptaǵysy keledi, bilem. Jyljytyp, jyljytyp tramvaıdy meniń dál tumsyǵyma tiredi. Tapjylǵam joq. Turdym. Meni «qorqady» dep oılasa kerek.
Tramvaı toqtap tur. İshi toly adam. Onyń artynda taǵy 4-5 tramvaı toqtap qalǵan. Amaly taýsylǵan Tatána meni ishtegi jurtqa jamandaı bastady. Qazaqtar bar eken. «Da chto eto takoe! Do kakıh por mojno terpet! Ý nas je v strane za kazahskıı ıazyk ýje matamı kroıat» dedi bir-eki áıel. Iá, jabylǵandar áldeqaıda kóp boldy. Tatána tektes shovınıser álgi bir-eki qazaq bolmasa, meniń shashymdy julýǵa ázir edi.
Arǵy jaqtan tramvaı basqarmasy shyr-pyr bolyp jatyr. Polısıa keldi. Orystar aryz jazýǵa sheber ǵoı. Meni alyp ketti. «Munyńyz hýlıgandyq, sizdi sottaımyz» dedi. Kolesnıkov degen orys bar eken. Meni tanıtyn sıaqty. «Ona ýje dostala vseh svoım kazahskım ıazykom» degenin anyq estidim. Polısıa meniń tramvaıdyń aldyna ne úshin turyp alǵanymdy teksergisi de kelgen joq...
«Eslı ne býdete govorıt po rýsskıı, my vam nıchem ne mojem pomoch...»
Budan biraz ýaqyt buryn keshtetip úıge qaıtyp kele jatqanda ıt qaýyp aldy. Aldymen 102-ge (polısıaǵa) zvondadym. Óıtkeni ıttiń qarǵybaýy bar edi.
– Alo, polısıa, meni ıt qaýyp aldy. Ittiń ıesi bar.
– Govorıte po rýsskıı, pojalýısta!
– Meni ıt qaýyp aldy deımin. Osyny túsinbeısiz der me?
– Eslı ne býdete govorıt po rýsskıı, my vam nıchem ne mojem pomoch...
Men de ońaı adam emespin. It talap, jep qoısa da qazaqsha sóılesem. Osylaı 15 mınýt turdyq! «Eslı vy ne býdete govorıt po rýsskıı my vam nıchem ne mojem pomoch...».
Kelesi kúni polısıanyń bastyǵyna zvondap, bolǵan jaıdy aıttym. Mınıstr Qasymovqa «ıt qapty» degen sózdi túsinbegen Pavlodar polısıasynyń atyna aryz jazam dedim. Shyr-pyr boldy. Keshirim surady. Qasymovqa hat jazǵam joq, negizi jazý kerek edi.
«Lıbo perehodım na normalnyı rýsskıı ıazyk, lıbo ıa brosaıý trýbký»
«Pavlodar lıft» degen mekeme bar bizde. Kerekýde lıft aqyly. Aı saıyn tólep otyramyz. Bir qazaq áıel jınap alyp ketedi. Óz tilin umytqany sondaı, «atyń kim?» degen suraqtyń maǵynasyn túsinbeıdi. «Sebebi, detdomda óstim, ol jaqta eshkim qazaqsha sóılemeıtin» deıdi ol. Soǵan biraz qazaqsha úıretken boldym. Bir kúni joǵalyp ketti. Bir aı, eki aı ótti. Joq. Aqshany kimge tóleıtinimiz belgisiz, lıtftiler baqylaýsyz qaldy. «Pavlodar lıftiniń» anyqtama telefonyna habarlastym:
– Po rýsskıı govorıte!
Ekinshi ret habarlastym:
– Po rýsskıı govorıte!
Basshylaryna habarlastym. Anyǵy, qabyldaý bólmesine:
– Basshylaryńyzdy qosyńyz!
– Po rýsskıı govorıte!
– Men sizge memlekettik tilde sóılep turmyn.
– Jenshına lıbo perehodım na normalnyı rýsskıı ıazyk, lıbo ıa brosaıý trýbký.
Tastaı saldy. Negizi túsinip tur.
«Sender menimen qashan qazaqsha sóılemeıinshe jáne keshirim suramaıynsha men lıftiniń aqysyn tólemeımin» dedim tutqanyń ar jaǵynda qyzǵa qaıta habarlasyp.
Bes aı ótti. Bes aıda meniń qaryzym 3553 teńgeni qurapty. «Pavlodar lıft» meni sotqa berdi. Men qarsy aryz jazdym.
Pavlodar lıftiniń soraqylyqtary bul ǵana emes. Lıftiniń aqysyn tóleý týraly túbirteginde qazaqsha bir aýyz sóz joq.
97 jyly «ova, ovna-dan» qutylǵanmyn. Sol ýaqyttan beri Rýza Beısenbaı-tegimin. Kýáligimniń kóshirmesin «Pavlodar lıftige» óz aıaǵymmen aparyp bergem. Olar meniń famılıamdy qalaı mazaq qylǵandaryn bilesiz be?
Bir joly: BeısenbaıMERI (!) dep keldi. Endi biri joly – BeısenbaıTYZY dep jazypty. Sońǵy ret BeısenbaıTYGY dep kórsetilgen túbirtek keldi. Túbirtektiń bárin jınap alyp, sotqa berdim.
«Vam chto, Ýkraıný zdes ýstroıt, chto lı?»
Bir joly Kerekýde senbi saıyn ótetin jármeńkege bardym. Shuǵyl sharýam shyǵyp qaldy da, kezekte artymda turǵan qazaq emes áıelge, «qazir kelemin» dep edim, álgi meni mazaq qylyp kúldi.
– Siz nege meniń qazaqshama kúlesiz?
– Vam chto, Ýkraıný zdes ýstroıt, chto lı?
Sózin qarańdar? Ne kerek, kezekten shyǵyp polısıamen keldim. Negizi polısıanyń menimen erip kelýi sırek. Ádette menen qashyp júredi. Óıtkeni ózderiniń de qazaqshasy ońyp turǵan joq. Polısıa álgi soǵys shaqyrýshy áıelmen sóılese bastady.
– Siz osylaı aıtypsyz ǵoı?
Artymyzda turǵan 3 orys ony qorǵaı bastady.
«Net ona tak ne govorıla! Eto jenshına vse vret!»
Ábúıir bolǵanda qazaq kelinshegi, aldymda turǵan. «Ýkraıný ýstroıt...» degenin anyq estidim dedi. Sonymen soǵysqa shaqyrýshy qasha jóneldi, polıseı sońynan ketti. Úıge kele sala polısıaǵa qońyraýlattym.
– Polısıa 8-á slýshaet!
– A nege oryssha? Bastyǵyńyzdy berińizshi.
Qosty.
– Ia vas slýshaıý, govorıte!
«Delaıte chto hotıte!»
Bir kúni ishki saıasat basqarmasyna habarlasý kerek boldy.
– Zdravstvýıte, vnýtrennaıa polıtıka slýshaet!
– İshki saıasat orys ıýrısdıksıasyna kóshti me?
– Ne ponála?
Alma Qazıeva degen bireýge berdi.
– Ony kazashka pereehavshaıa s Rossıı. Eto ee prava na kakom ıazyke vam otvechat!
Men konstıtýsıadan bastap, onyń mindeti, birinshi osy memlekettiń tilinde jaýap berý, sosyn basqa tilde dep, shamam kelgenshe qarsylasyp shyqtym...
Bir joly Bas prokýrordyń aty-jónin bilmekke (oblystyq), qońyraý shalǵanymda, hatshysy: «Zdravstvýıte, prokýratýra oblastı slýshaet!» dedi. «Aınalaıyn, zańdyq normalardy qadaǵalaıtyn sizder nelikten kórshi memlekettiń tilinen aıyrylmaıtyn boldyńdar? Qazaqsha jaýap berińiz, ne prokýrordyń, bas prokýrorǵa deıin, blogtaryna qoıamyn degenimde álgi qyz: «Delaıte chto hotıte!» dedi. Jaýabynan túıgenim, shynymen de kórshi memlekettiń ıýrısdıksıasyna kóship ketken bolýymyz kerek. Oblystyq prokýratýra, oblys ákimshiligi, qala ákimshiligi, qala polısıasy, oblystyq ishki saıasat...bári-bári de.
Daıyndaǵan, Dýman BYQAI
