Qazaqstanda memlekettik tildiń qoldanys aıasy kún sanap keńeıip keledi. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń «Ana tili» gazetine bergen suhbatyndaǵy qazaq tiliniń básekege qabileti týraly oılary qoǵamda qyzý talqylanýda. Jastar arasynda qazaq tilin úırenýge degen qyzyǵýshylyq artyp, tipti qazaqsha sóıleý sánge aınalyp keledi. Bul úrdis bolashaqta tilimizdiń mártebesin arttyrýmen qatar, onyń álemdik arenada laıyqty oryn alýyna jol ashýy múmkin.
Jazýshy Dáýren Qýat osy jáne basqa da mańyzdy máselelerdi qozǵaı otyryp, memlekettik tildi damytý jolyndaǵy jetistikter men alda turǵan mindetter týraly oı bólisti.
– Memleket basshysy «Ana tili» gazetine bergen suhbatynda qazaq tiliniń básekege qabileti jáne ony úırenýge degen qyzyǵýshylyq barynsha artyp keletinin aıtty. Sizdiń baıqaýyńyzsha, qazaq tilin bilý sánge aınalyp bara jatqany ras pa?
– Osy saýalyńyzdaǵy «sán» degen sózge jeke toqtalyp, oǵan mán berer bolsaq, jalpy, sán, sán álemi – sıqyrly álem. Onyń qandaı da bir magıasy bar. Naqtyraq aıtsaq, sán álemine jastar úıir keledi. Demek, osy kúni jappaı buqaralyq qoldanysqa engen qazaq tilinde sóıleý – jastar arasynda sánge aınalyp keledi dep senimmen aıtýǵa bolady. Al, Qazaqstan halqynyń 20 paıyzdan astamy 15 pen 25 jas aralyǵyndaǵy jasóspirimder men jastar eken.
Tilge baılanysty meni JOO-da oqıtyn stýdentterdiń pikiri kóbine kóp qyzyqtyrady. Nege? Óıtkeni, stýdentter – bolashaq mamandyq ıeleri. Olar erteń el taǵdyryna, memlekettik mańyzy erekshe isterge jaýapty qyzmetterde bolady. Sol adamdar aldaǵy ýaqytta qaı tilde sóıleýi múmkin? Árıne, memlekettik tilde. Bul jaıtke men boljam jasamaı-aq qoısam da bolady. Sebebi, aǵa býyn men orta jastaǵylar sıaqty emes, jastar jaǵy qazaq tiliniń qajettiligi kúnnen kúnge týyndap kele jatqanyn jaqsy uǵyp otyr. Sondyqtan qazaq tilinde sóıleýge umtylyp, qazaq tilin úırenýge úlken ynta bildirýde.
Men qazaq stýdentterinen: «Senderdiń orys, káris, nemis nemese ıngýsh dostaryń bar ma? Olar qazaq tilin bile me jáne olar qanshalyqty deńgeıde otanshyl azamattar?» dep suraımyn. Olar meniń bul saýalyma: «Iá, bizdiń ózge ulttan dostarymyz jeterlik. Olardyń kóbi bizben qazaqsha sóılesedi. Qaısybiriniń otanshyldyq rýhy bizden de joǵary» dep jaýap beredi. Men bul jaýapqa qýanyp qalamyn.
– Memleket basshysy bıznes qazaqtildi tutynýshylarǵa bet bura bastaǵanyn jáne bul úrdis kózge anyq kórinetinin atap ótti. Sizdiń oıyńyzsha bul tendensıa ma? Eger solaı bolsa, tilimizdi úırenýge degen qyzyǵýshylyq aldaǵy ýaqytta budan da kúsheıe me?
– 1970 jyldary bolsa kerek, qytaıdyń bir saýda mınıstri Sıngapýrdyń serkesi Lı Kýan Iýge «tezdetip qytaı tiline kóshińizder» degen usynys jasaıdy. Bul usynystyń astaryndaǵy saıasatty túsine qoıǵan Lı Kýan onymen kelispeıdi. Sıngapýr halqynyń ózi qytaı tildi bolǵanymen, resmı Beıjińniń qoldanysyndaǵy qytaı dıalektisi Sıngapýrde ústemdik eter bolsa, bul araldardan qurylǵan qala memelekettiń damýyna keri yqpalyn tıgizer edi.
Kórdińiz be, saýda-sattyq, alys-beris ult tańdamaıdy, memleket tańdamaıdy desek te, onyń artynda saıasat boı tasalap turady eken.
Qazaqstan qazir kórshileriniń birine Jylý elektr stansasyn salýǵa, taǵy bir kórshisine kásiporyndar ashýǵa ruqsat berip otyr. Ekonomıkalyq turǵydan munyń bári quptarlyq qadamdar. Sonyń ózinde de biz ulttyq tutastyǵymyzdy, shekaramyzdyń bútindigin, el qaýipsizdigin qatań eskerip otyrýymyz kerek.
Esińde me, osydan on shaqty jyl buryn «SNPS-Aqtóbemunaıgazda» tap osy tilge qatysty, memlekettik Ánuranǵa qatysty máseleler týyndap baryp basylyp edi ǵoı. Sondaı keleńsiz jaıttar qaıtalanbas úshin, ári taraptardyń túsinistik deńgeıindegi qarym-qatynasy qarqyndy damýy úshin úkimetaralyq nemese kásipkerler arasyndaǵy kelisim-sharttarda til máselesiniń jaı-kúıi eskerilip otyrýy kerek dep oılaımyn.
Nege men bulaı oılaımyn? Sebebi, elimizdegi jumysshylar men sharýalardyń bári qazaqtildi adamdar. Endeshe ol adamdardyń eńbek quqyǵymen qatar, óz tilinde sóıleý, óz tilinde meılinshe mol aqparat alý, óz tilinde tehnologıalyq jetistikterdi ıgerý quqyǵy da aldyńǵy orynda turýy tıis. Sonda bizdiń eldiń damý qarqyny arta túsedi. Damýdyń basty dınamıkasy qarapaıym adamdardyń kóp tildi bilýine emes, óz isin jaqsy bilýine baılanysty bolsa kerek.
Ras, Prezıdent suhbatynda atap ótkendeı, kásip ashyp, azdy-kópti ónim óndirip, saýda-marketnıg salasynda júrgen kásipkerler qazir jappaı qazaqtildi tutynýshylarǵa bet burýda. Sebebi, olar Qazaqstandaǵy basty tutynýshylarynyń kimder ekenin, olardyń qaı tilde sóıleıtinin, olarǵa qalaı qyzmet jasaý kerek ekendigin bek jaqsy bilip qaldy.
Qaıbir jyly, Aqtaý qalasynda ǵoı deımin, satýshy men tutynýshynyń arasynda túsinispeýshilik bolyp, ol ekeýiniń qazir aıtylyp, qazir umytylatyn turmystyq deńgeıdegi daý-damaıy, saýda-sattyqta urys-keris únemi bolyp turady, ol bolmasa, onyń nesi saýda (kúledi) áleýmettik jeliler arqyly tarap, oǵan bireýler saıası boıaý jaqqysy kelip janyǵyp edi ǵoı. Al, ol boıaý erteń qansha jerden tazalap súrtseń de ketpeıtin boıaýǵa aınalsa, qalaı bolar edi? Sóz joq, qıyn bolar edi.
Sondyqtan bıznestiń tilinde, kúndelikti saýda-sattyqtyń tilinde, bankter men halyqqa qyzmet kórsetetin ózge de salalardyń tilinde mádenıet, ózara syılastyq, túsinistik qalyptassa, bizdiń tynyshtyǵymyzdy eshkim almaıdy.
– Prezıdent qazaq tili álemdegi eń kóp taraǵan tilder arasynda 79-orynda turǵanyn aıtty. Toqsanynshy jyldary biz tildiń joǵalyp ketý qaýpi týraly dabyl qaqtyq. Qazir bul qaýip seıildi me?
– Sen aıtyp otyrǵan sol dabyldy toqsanynshy jyldardyń ózinde-aq, «qazaq tilin bilýim kerek», «qaza tilinde sóıleýim kerek», «keńpeıil qazaq ultynyń qadirine jetýimiz kerek» degen kóńil-kúı elimizdegi ózge ulttar arasynda kóp baıqalǵan.
Keıbir ata-analar orys mektepterinde oqyp júrgen uly men qyzyn alyp qazaq mektepterine aýystyrdy. Otbasynda oryssha sóılep otyrǵan ákeler men analar «ana tilin urpaǵym bilsin» dep, jetkinshekterin jetelep aparyp qazaq mektepterine berip jatty. Sondaı jaqsy tendensıany kóre tura, ókinishke qaraı, bılik osaldyq tanytty. Halyqtyń erki-jigerine tusaý saldy.
Bir tilde sóılep ketýge peıli aýyp turǵan el ishine bireýler gazet-jýrnaldar arqyly iritki saldy. «Karavan» deıtin sarjaǵal gazet bastap bári «qazaq mektepterinde bilimniń deńgeıi tómen», «JOO qazaq tilinde durys bilim bermeıdi», «qazaqsha oqyǵandar maman retinde nashar» degen syńaıda syńarezý, birjaqty maqalalar jarıalap jatty. Kún qurǵatpaı, úzbeı jarıalady.
Oǵan jáne «qazaq baspasózinde oqıtyn eshteńe joq», «qazaq jýrnalıseri shyndyqty jaza almaıdy» deıtin ótirik kelip aralasty. Úkemettiń, bıliktiń qoldaýymen bıznesmen atanǵan azamattarymyz olar da qazaq tiline qarsy shapty. Osylaısha qazaq tiliniń qoldanys aıasy tarylyp, bıliktiń, bıznestiń, baspasózdiń tarapynan kemistik kórip, basyna qaýip bulty úırildi. Baspasózdiń ótirigine sengen jurt endi balalaryn qazaq mektepterinen alyp orys mektepterine aýystyra bastady. Sol bylyqpadan biz áli tolyq arylyp bolǵan joqpyz.
Esińde me, Astanadaǵy bir mektepti kópshilik «taza qazaq tildi mektep etip ashaıyq» degen sheshimge bes-alty ata-ana, tap irgesinde orys tilinde bilim beretin mektep tursa da, «aralas mektep jasaýmyz kerek» dep shý shyǵaryp edi ǵoı. «Olaı bolmaǵan jaǵdaıda Kremlge aryzdanamyz, Pýtınge shaǵymdanamyz» dep qoqan-loqqy da jasaǵan bolatyn. Al, buǵan ne deýge bolady? Munyń aty bassyzdyq, shekten shyqqandyq. El ishine iritki salý. Memleketti, halyqty syılamaý. Basqa túk te emes! Álgi shýlap júrgen áıelderdiń biriniń kúıeýi áskerı adam ekeni belgili boldy. Asa joǵary otanshyl rýhta bolýy tıis áskerı adamnyń otbasynda tilge qarsy, qazaq tilinde bilim beretin mektepke qarsy ustanym bolsa, ózgelerge ne deýge bolady?
Áńgimemizdiń nobaıynan baıqaǵan shyǵarsyz, tilge baılanysty qaýip seıildi dep búgingideı geosaıası kúrdeli zamanda qarap otyrýǵa esh bolmaıdy. Kerisinshe, qaýipsizdik sharalaryn, adamdar arasyndaǵy túsinistik sharalaryn eselep arttyra berý kerek.
– Memlekettik tildi nasıhattaýda zıaly qaýymnyń – aqyndar, jazýshylar, ǵalymdar men jýrnalıser erekshe ról atqarady. Memleket olardyń eńbegin qanshalyqty baǵalap otyr?
– Memleket aqyndar men jazýshylardy, ǵalymdar men jýrnalıserdi «Memlekettik tildi nasıhattaý isinde senderdiń eńbekteriń zor» dep arqaǵa qaǵyp, marapattap, tórge otyrǵyzyp nemese bas basyna jaǵdaı jasap berip jarylqamaı-aq qoısyn. Olaı baǵalap, olaı jaǵdaı jasaý kerek bolsa, onda Úkimettiń jyl saıyn marapattaıtyn adamdary taýsylmaýy múmkin.
Eń durysy – aqyn-jazýshylardyń, ǵalymdar men jýrnalıserdiń tilge qatysty usynystary men kótergen máselelerine nazar aýdaryp, iske asyryp, basshylyqqa alyp otyrsa, sol jetedi.
Naǵyz til janashyrlaryna budan artyq qurmettiń de keregi joq.
– Siz sıfrlandyrý úderisin muqıat baqylap otyratynyńyz anyq. Bul bolashaqta tilderdi úırený prosesinde ústemdik etetin baǵyt bolady. Bizde osy baǵyttaǵy jumystar qalaı júrip jatyr?
– Byltyrǵy qarasha aıynyń sońyna ala Májilis depýtattary men Úkimet músheleriniń arasynda qazaq tiliniń qoldanysy men qoryn sıfrlandyrýǵa qatysty Parlamentte bir talqylaý boldy. Depýtat Ashat Aımaǵambetov baıandama jasady. Bul baǵyttaǵy Úkimettiń qolǵa alyp otyrǵan jumysy meni eleń etkizdi.
Aldaǵy jyldary memqyzmettegiler túgelimen sıfrlyq júıe boıynsha tildi bilýge, bilip qana qoımaı sóıleýge, jazýǵa, jazyp jaýap berýge daǵdylanady eken. Sıfrlyq júıedegi qazaq tili qazaq tilinde óte tyńǵylyqty ári saýatty jasalsa, ony kez kelgen sheneýnik op-ońaı meńgerip kete alatyn kórinedi. Munyń syrtynda dúnıeni qýsyryp jasandy ıntellekt kele jatyr. Biz endi tilimizdi tezdetip sol jasandy ıntelllektke engizýimiz kerek.
Prezıdent suhbatynda «qazaq tili álemdegi eń kóp taraǵan tilder arasynda 79-orynda» dedi ǵoı. Qazir túrki elderdiń arasynda, ásirese, túrki ǵalymdarynyń arasynda «túrki elderine ortaq til qazaq tili bolýy kerek» degen usynystar aıtylýda. Aldaǵy ýaqytta sondaı ortaq sheshim qabyldanyp jatsa, qazaq tiliniń álem tilderiniń arasyndaǵy oryny oza túsý ábden yqtımal. Biraq endigi jerde tildiń ornyn JI anyqtaıtyn bolady. Biz osyny myqtap eskerýge tıispiz.
– Tildi kreatıvti ındýstrıalar – ádebıet, kıno, mýzyka jáne tipti kompúterlik oıyndar arqyly nasıhattaý tıimdi. Osy týraly sizdiń oı-pikirińizdi bilgimiz keledi.
– Tildi ǵana emes, tarıhty, mádenıetti, ǵylymdy nasıhattaýda kreatıvti ındýstrıalardyń roli óte zor. Kreatıvti ındýstrıa JI dáýirindegi saıası arenada jetekshi sala bolyp alǵa shyqty. Demek, ádebıet, kıno, mýzyka bul zamanda shyǵarmashylyq adamdarynyń ǵana jeke dúnıesi emes, memlekettiń múlki bolyp esepteledi. Iá, memlekettiń múlki, memlekettiń menshigi. Al, bul múlikti, ıaǵnı, ulttyq ádebıetti, ulttyq kınony, ulttyq mýzykany shetelderden satyp alyp jasaı almaısyń? Atalǵan qundylyqtardy shetelden eń keremet degen mamandar kelip jasap bermeıdi. Sondyqtan memleket kreatıvti ındýstrıalardyń damýyna barynsha pármen týdyryp, yqpal etip otyrýy qajet.
Kompúterdik oıyndar, áleýmettik platformalar tildiń damýyna septigin tıgizbese, zıanyn tıgizedi dep oılamaımyn. Alaıda áleýmettik platformalardaǵy (mysaly, TıkToktaǵy) tildiń nasıhaty men kompúterlik oıyndardaǵy til óte-móte saýatty jasalaýy kerek. Saýatsyz, bilimsiz jasalǵan nárseler tildi de buzady, jas urpaqtyń sanasyn da ýlaıdy.
– Suhbat bergenińizge rahmet, Dáýke!
