Bir jyl ýaqyttan beri jurt nazarynan tys qalyp, kórinbeı ketken ony taqtan tússe de, attan túspegen shyǵar dep oılaýshy edim. Biraq...
Oqyp shyǵyp, osyny rasymen Imanǵalı aıtyp otyr ma dep, otyryp qaldym. Shynymdy aıtsam, ákim, mınıstr, premer-mınıstr, memlekettik hatshy sıaqty jalyna qol tıgizbeıtin nebir iri qyzmettiń qulaǵyn ustap, talaı dúbirli dodaǵa, saıası tartysqa kirgen tanymal tulǵanyń búgingi zeınetkerlik qońyrqaı tirligine emes, jalyny álsiz jylýsyz sózderine nalydym.
Aldaǵy saılaý men tańdaý jolaıyryǵynda daǵdaryp turǵan mynaý qoǵamnyń, tolqymaly ýaqyttyń qazirgi tynysy týraly baǵa beretin qaıratkerdiń áńgimesi dárejesine kóterile almapty.
Solǵyn. Jańasha oı-tujyrym joq. Birjaqty. Sol baıaǵy «Mádenı mura». Sol baıaǵy «Kúltegin». Shırek ǵasyr boıy aıtylyp kele jatqan elge belgili mádenı is-sharalar tizbegi. Nege bulaı, tym surqaı bolyp shyqqan?
Materıaldyń avtory Nurtileý Imanǵalıuly da tájirıbeli jýrnalıs sıaqty edi. Qamshyny erkin basa almaǵany bylaı tursyn, suhbat berýshige kópshikti aıamaı qoıǵanyn kórip, telejýrnalıstıka kókjalynyń qoltańbasyn tanı almaı qaldym. Azýy mújilip qalypty. Álde, tapsyrys solaı boldy ma? Meıli, jazylar dúnıe jazyldy. Oqydyq. Endi pikir qosaıyq.
Tilshi bir jerde sıpaı qamshylap otyryp: «Sizdińshe, búgingi «qoǵamdyq sanada» ózgeris nyshany baıqala ma?» dep, áriptesin saıasat aýylyna qaraı jeteleýge tyrysypty. Túsine bilgen janǵa osynyń ózi de sońǵy jyldary qaq sýyndaı irkilip, toqyrap qalǵan qoǵamnyń qoıasyn aqtarýǵa ábden jetkilikti.
Biraq, alymdy saıasatker Imanǵalı Tasmaǵambetov ol jaqqa aıaq baspaıdy. Shiderleýli attaı kibirtiktep, sol baıaǵy eshkimge keregi joq, zıansyz mádenıet súrleýinen uzap kete almaıdy. Jaraıdy, oǵan da keliseıik. Búgingi kúni el rýhanıatyn yńyrshaǵy shyqqan ógizdeı alǵa súırep kele jatqan qaýym – osy shyǵarmashylyq ókilderi ekeni daýsyz.
Esinegen depýtattar sekildi mıllondap tabys tappaıtyn, eńbegi elenbeıtin eń kedeı, turmysy nashar áleýmettik toptyń bel ortasynda júrgen de solar. Al, osy sormańdaı mádenıetimizdi týlaqtaı tartyp julym-julymyn shyǵaryp, aıdaladaǵy sportqa qosaqtap, osynshalyqty tómen deńgeıge quldyratqan kim? Imanǵalı jarq etip serpilip: «Qazirgi bılik!» dep sańq etse, oqyrman retinde rızashylyqpen qol soǵar edim. Joq, aıta almady. Aıtylsa, sol bıliktiń ushar basyna shyǵyp, qaıta túsken ózine de ońaı tımesin sezinedi. Túsinem.
Degenmen, aqyl aıtqanym emes, bel sheship bilekti sybanyp, uzaq ýaqyttan beri alǵash ret el aldyna shyqqan soń, Imanǵalı Tasmaǵambetov ashyq syrlasýdan boıyn aýlaq ustamaǵany jón edi. Óıtkeni taǵy qaıtalaıyn, ol qatardaǵy kóp qazaqtyń biri emes. Halyq moıyndaǵan iri saıasatker. Sondyqtan, osy kúni qoǵamdy silkindirip turǵan ashshy saýaldardyń qoıylatynyn da, oǵan jurttyń jaýap kútetinin de jaqsy biledi. Búgin bolmasa, erteń aldynan shyǵady.
Máselen, men alda-jalda kezdese qalsam, táýelsiz jýrnalıs retinde myna bir suraqtardy qoıyp, jeke kózqarasyn bildirýdi surar edim. Bul kópshiliktiń kókeıindegi saýaldar desek te qatelespeımiz.
- «Qazaq ádebıeti» gazetiniń bıylǵy 07 aqpandaǵy nómirinde «Abaıdyń sol kitábi qaıda eken?» degen maqalamyzdy oqyǵan bolarsyz. Sonda uly aqynnyń 1909 jyly Qazanda shyqqan asa qundy kitábin burynǵy Amanıaz degen kómekshińiz arqyly ózińizge bergenim týraly jazylǵan. Jádiger ıesiniń urpaqtary sonyń taǵdyryn bilgisi kelip, suraý salýda. Ne aıtasyz?
- «Qazaqstanda eki bılik bar» dep jar salyp júrgen sáýegeılerdiń pikirine qarsy qandaı ýáj bildiresiz?
- Aldaǵy Májilis saılaýyna qatysý nemese saıasatqa qaıtyp oralý josparyńyzda bar ma?
- Bir ǵana bılik partıasynyń kóleńkesi sekildi kólbeńdegen saıası uıymdardyń áreketine qalaı qaraısyz? Munyń sońy bizdiń eldegi tynyshtyqqa qyrǵyz oqıǵasy sekildi keri áserin tıgizbeı me?
- Kezinde premer-mınıstr bolyp turǵanda ózińiz eriksiz aralasqan, áli dúmpýi basylmaǵan jer daýyna qashan núkte qoıylady?
- En jaılaǵan el-jurty jan-jaqqa bytyrap kóship, jalańash qalǵan shekaramyzdyń jaǵdaıyna qatysty burynǵy qorǵanys mınıstri retinde ne aıtasyz?
- Suhbatta «Eń qasıetti, eń kıeli esimge ıe» aıaýly analarymyz jaıly keremet oı tolǵapsyz. Al, pandemıa kezinde úkimetten 42 500 teńgeni de ala almaǵan kópbalaly analardyń aýyr taǵdyryn jeńildetýdiń joldary qandaı?
- Búginde Nur-Sultanda mıllıardtardy jutqan «LRT isi» ótip jatyr dep estidik. Siz sol kezdegi qala basshysy retinde ıegińizdiń astynda bolyp jatqan talan-tarajdy qalaı baıqamaı qaldyńyz?
- Qos-qostan dıplomy bolsa da, jumyssyz qańǵyryp júrgen myńdaǵan jas túlekterdiń qurdymǵa ketken armany, kúıregen úmiti týraly oılaısyz ba? (Árıne oılaısyz. Bárin oılaısyz. Biraq, ashyp aıta almaısyz. Nege?..).
Já, bir jolǵa osy da jeter. Suhbatymyzǵa oralaıyq.
Imanǵalı Tasmaǵambetov óz áńgimesinde baǵy ashylmaǵan memlekettik tilimizdiń jaıyn qozǵap ótipti. «Bılik qaı tilde sóılese – halyq ta sol tilde sóıleıdi» degeni yp-ras. Muny osydan bir ǵasyr buryn, 1924 jyly Qazaq úkimetin basqarǵan Sáken Seıfýllın de «Qazaqty qazaq deıik» degen maqalsynda shyryldap aıtyp ketken.
Tipti, qudireti kúshti kompartıanyń qaharyna da qaramaı tótenshe sesıa shaqyryp, til týraly Dekret qabyldatýǵa uıytqy bolǵan. «Qazaq tili memlekettik til bolsyn, is qaǵaz qazaq tilinde júrgizilsin» degen sheshim shyǵartqan. Sodan beri bir ǵasyr ótse de, qazaq tili bıliktiń dálizine de kire almaı, bosaǵadan syǵalap tur. Osyǵan kúıingen Imanǵalı Tasmaǵambetov «Jańa aıtyp óttim, janashyrlyq eń birinshi bılikten bastaý alý kerek. Másele sonda» dep qadap turyp aıtypty. Biraq, qadap turyp aıtý az. Eldi sendiretindeı naqty is kerek.
Bul turǵyda Imanǵalıdyń Almatyny basqaryp turǵan kezindegi batyl qadamyn eske almaı ketpeýge bolmas. Ol ońtústik megapolıske kelgen bette siresken qalyń sheneýniktiń betin memlekettik tilge burýǵa árekettendi. «Almaty qazaqsha sóılemeı, Qazaqstan qazaqsha sóılemeıdi» degen áıgili sózimen jańa qyrynan tanyldy.
İs qaǵazdaryn memlekettik tilge kóshirý týraly qaýly qabyldady. Ókinishke oraı, orystyń tili men tárbıesi sanasyna máńgilik sińip qalǵan Oljas Súleımenov «Kakoı dýrak pısal eto postanovlenıe? Eslı perevestı Almaty na kazahskıı ıazyk, býdet sosıalnyı vzryv» dep kúrkirep, gúr ete tústi. Sol kórinis áli kóz aldymda. Ákimshiliktiń qatardaǵy qyzmetkeri retinde, osy qaýlynyń jobasyn ázirleýge qatysqan «dýraktardyń» biri men edim. «Aljas Amarovıch, etot dýrak pered vamı!» deý kerek edi. Deı almadyq. Mıkrofondar tórdegi ákim qaralardyń, ıgi jaqsylardyń aldynda turǵan. Qasynda otyrǵan Imanǵalı birdeńe aıtar ma dep kútip edik, dos-jar adamymen bet jyrtysqysy kelmedi me, túri kúreńitken kúıi únsiz qaldy.
Álemge tanymal aqynnyń abaısyzda emosıamen aıtylǵan osy kúrkirinen keıingi jańǵyryqtardy ilip áketkender az bolǵan joq. Almatylyqtar uzaq kútken, memlekettik tildi asqaqaqtatý týraly jap-jaqsy qaýly qaǵaz júzinen ary aspady.
Asyrmaǵan ózge emes – ákimniń ózi astanadan alyp kelgen orystildi Krylov, Seıdýmanov, Dandıgýlov sıaqty orynbasarlary, qosshy-kómekshisi, baspasóz hatshysy t.b. jandaıshaptary. Kezinde komsomolda birge urandatqan, 1986 jyldyń Jeltoqsanynda «qazaq ultshyldaryn» qoıdaı qýalaǵan sholaq belsendilerge qazaq tili asa qajet emes edi. Qolymdy tósime qoıyp aıtaıyn, ákimdik pen oǵan qarasty 25 departament, basqarmadaǵy qyzmetkerlerdiń 90 paıyzy qazaq bola tura, basym kópshiligi «Qazaq ádebıeti», «Ana tili» gazetterin oqymaq túgili, ondaı basylymdar bar ekenin bilmeıdi de. Ásirese, ıdeologıa jónindegi orynbasar, turǵyn úı komısıasyn basqarǵan Serik Seıdýmanov aqparat, baıandamany qazaqsha ázirlep aparsaq, orys tilindegisin qosa talap etip, otyryp alatyn. Árıne, kóp ýaqytyńdy bosqa jeıtin maǵynasyz tirliktiń qajetsizdigin aıtyp, biz de qarap qalmaımyz. Ákimniń memlekettik tildi tórge ozdyrý týraly qaýlysyna silteme jasaımyz. Joq, suq saýsaǵymen tóbeni kórsetip: «Pıshıte na rýsskom! Mne pofıg, kto vas podderjıvaet naverhý!» dep, qasarysqanyn óz basymyzdan talaı ótkerdik. Menińshe, áıgili Baqaı, Shańyraq oqıǵalarynyń týýyna da ıdeologıadaǵy osyndaı qazaqqa qatysty kereǵar kózqaras tikeleı salqynyn tıizgen sıaqty. Iá, ótken ótti, ketken ketti. Ony eske alyp otyrǵanym, bireýlerdiń kemshiligin tizbekteý úshin emes, azamattyǵy bir basynan asyp-jeterlik Imanǵalıdyń ózi kimderge senim artqanyn, qandaı kadrlar qorshap júrgenin bildirý úshin ǵana tilge tıek etkenim.
Jýyrda el Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev «Keleshekte shyn máninde ultaralyq qatynas tiline aınalýy tıis qazaq tilin jyldam damytýymyz qajet» dep, qoldaý bildirip otyrǵanda bizge, qazaqtarǵa aıanatyn ne bar?
Batyl qımyldaýymyz kerek emes pe! Biraq, moıyndaýymyz kerek, qazaq tilin damytý úshin qazirgi zań qaýqarsyz. Ony aıtasyz, ýaqyt kóshinen kóp keıin qalyp qoıǵan «Til týraly» zańdy júzege asyrýdyń normatıvtik qujattary áli kúnge qabyldanǵan joq. Qaza bersek, tereńge ketemiz. Endeshe, bul baǵyttaǵy arman-tilegimiz naqty júzege asý úshin, aldymen, eki máseleni durystap sheship alýymyz qajet. Birinshisi – belgili aqyn Qazybek Isa uıymdastyryp, myńdaǵan adam qol qoıǵan hatta aıtylǵadaı: «Konstıtýsıadaǵy 7-baptyń orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady degen 2-shi tarmaǵyn alyp tastaý». Ekinshisi – «Memlekettik til» týraly jańa zań qabyldaý. Ol úshin qaıtadan «velosıped oılap» tabýdyń qajeti joq. Baltyq elderiniń zańdaryn basshylyqqa alyp, zerdelesek te jetkilikti. Men osyndaı batyl tujyrymdy qazir barlyq memlekettik jaýapkershilikten ada, erkin oıly Imanǵalı Tasmaǵambetov aıtar dep kútip edim. Estı almadym.
«Shirkin-aı!» deımin suhbatty oqyp bolǵan soń. Premer-mınıstr bolyp turǵan kezinde Imanǵalı ústeldi bir qoıyp, «Til týraly» zańdy jańǵyrtyp, oblystardy kezeń-kezeńmen memlekettik tilge kóshirý kestesin usynǵanda, kim qarsy bolatyn edi. Eshkim de! Osy kisi bar, basqasy bar, birde-bir premer-mınıstr osy ýaqytqa deıin "máý" demedi. Al, endi qazir qolynda bıligi joq, kóp zeınetkerdiń qataryna qosylǵan jannyń sózin úkimet pen ákimder qulaǵyna qystyra ma? Árıne, kúmándi. Sonda, qoǵamǵa paıdasy shamaly bul suhbatty jarıalaýdyń maqsaty ne?
Munyń eki túrli sebebi bolýy múmkin. Birinshisi – aldaǵy Májilis saılaýy aldynda qoǵamnyń tamyryn basyp kórý, adamdardyń kóńil-kúı aýanyn baıqaý.
Joǵaryda aıtqanymyzdaı, Imanǵalı Tasmaǵambetov ázirshe ákimshilik-saıası elıtadan irgesin aýlaq salǵanymen, halyqtyń belgili bir bóligi (óner, mádenıet, ádebıet, baspasóz ókilderi) úshin áli qaıratkerler sanatynda. Keshegi aıtýly saıasatkerdiń búgingi bedeli qanshalyqty deńgeıde bıiktegenin, quldyraǵanyn osy suhbattan keıingi BAQ pen áleýmettik jelidegi tartystardan biletin bolamyz.
Ekinshisi – dál qazirgi ýaqytta el astanasynda bolyp jatqan qupıasy mol, bylaıǵy jurt úshin túsiniksiz «LRT»-ǵa qatysty sot ekpinin el aldynda báseńdetý amaly bolýy múmkin. Qalaı degenmen de, sot oryndyǵynda otyrǵandardyń basym bóligi (qala ákiminiń orynbasary, basqarma basshylary) onyń Almatydan alyp barǵan kadrlary ekenin eshkim joqqa shyǵara almaıdy.
Eger, shaı ústinde aıtylǵan bul áńgime dál osyndaı sharasyzdyqtyń jan tolqynysy bolsa, onda Imanǵalıdyń shyn zeınetkerlikke shyqqanyna kózim anyq jetti.
Qaıym-Munar Tabeev,
jýrnalıs-jazýshy
