2016-2017 jyldary QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligiń Granttyq qarjylandyrýy boıynsha Á.Marǵulan atyndaǵy arheologıa ınstıtýty «Ejelgi Túrkistan qamaly: qala mádenıetiniń damýy (arhıtektýra, jobasy, stratıgrafıasy)» taqyryby zertteý júrgizgen bolatyn.
«Kúltóbe» qalashyǵyndaǵy ǵylymı-zertteý jáne restavrasıa jumystary eskertkishtiń barlyq tarıhı kezeńderin anyqtap, nátıjesinde qalashyqty ashyq aspan astyndaǵy mýzeıge aınaldyrýǵa baǵyttalǵan.
Qazirgi Túrkistan qalasynyń túp tarıhyn zertteý - tarıh ǵylymynyń ózekti máseleleriniń biri.
"Áýeli Iasy, keıin Túrkistan atanǵan qalanyń tarıhy tym tereńde jatyr. Ertedegi Iasynyń orny — Kúltóbe. Qazirgi Túrkistan aınalasyndaǵy basqa da kóne jáne ortaǵasyrlyq meken qulandylary: Sıdaq ata, Shoıtóbe, Qarashyq - I, II, Tórtkúltóbe- I, II atty eskertkishter arheologıalyq turǵydan zerttelý ústinde. Al Iasy — Túrkistannyń XV-XVIIİ ǵasyrlardaǵy tarıhyn zertteýde kezek kúttirmeıtin sharýa", – deıdi tarıhshylar.
Sebebi, túrli kezeńde qala aıtýly ózgeristerge tap bolǵan. Qazaq handyǵy tusynda Iasy shaǵyn qystaq dárejesinen Qazaq handyǵynyń bas qalasyna aınaldy. Qalanyń osy kezdegi tarıhyn zertteý arqyly tól memleketimizdiń tynys-tirshiliginiń qyr-syrlaryn tanýǵa bolady.
Munda el taǵdyryn sheshken máslıhattar ótken, han saılaǵan quryltaılar bolǵan.
Túrkistan atyrabyndaǵy arheologıalyq eskertkishterdiń zerttele bastaǵanyna 130 jyldan astam ǵana ýaqyt boldy. Osy jyldar ishinde ondaǵan arheologıalyq eskertkishter tabylyp, esepke alyndy.
"Kúltóbe» qalashyǵy (İ myń jyldyq ortasy –HİÚ ǵ.) «Áziret Sultan» memlekettik tarıhı-mádenı qoryq-mýzeıi» RMQK eskertkishter tizimindegi Respýblıkalyq mańyzy bar eskertkish jáne Qazaqstandaǵy kóne qala orny. Qalashyq Qoja Ahmet Iasaýı kesenesinen ońtústikke qaraı - 350 metr jerde ornalasqan. Sopaqsha kelgen, bıiktigi - 9 metr, aýmaǵy - 150h120 metr aýqymdy tóbeshik.
