Belgili ǵalym, tarıhshy, 30 jylǵa jýyq ýaqytyn Keńes odańǵynyń ańdýymen ótkizgen Álimǵazy Dáýlethan Alashqa aty málim Tańjaryq Joldyulynyń buryn eshjerde jaryq kórmegen jańa óleńin redaksıaǵa jiberipti. Óleńdi ǵana emes, bul óleńniń óziniń qolyna qalaı túskenin egjeı-tegjeıli jazypty. Bir óleńniń tarıhy keıde tutas qoǵamnyń tarıhymen astasyp ketetini bar. Oqyrmandardan súıinshi suraı otyryp, maqalany tolyqtaı usynyp otyrmyz.
Túrmeles dosyna jazǵan arnaý óleń
Alashtyń ardager aqyny Tańjaryq Joldyulynyń ómiri men shyǵarmalarynyń qazaqstandyqtarǵa keńinen tanyla bastaǵany táýelsizdiktiń shırek ǵasyrymen tuspa-tus keldi.
[caption id="attachment_26174" align="alignright" width="411"]
Aqyn jary jáne qyzy Saramen birge[/caption]
1974 jyly jazýshy Buqara Tyshqanbaev qurastyrǵan eki baspa tabaqtyń «Arman-taý» jınaǵynan Tańjaryqtyń aqyndyq óresi aıqyndaldy dep aıta almasaq ta, jyrsúıer qaýym nazaryna ilige bastaǵany anyq bolatyn. Al aqynnyń 100 jyldyq mereıtoıyna oraı, Tańjaryqtanýdyń negizin qalaǵan jazýshy Orazanbaı Egeýbaevtyń qurastyrýymen «Elorda» baspasynan 2001-2002 jyldary jaryq kórgen eki tomdyq shyǵarmalarynyń «Tolyq jınaǵy» dep atalypty. Sol tusta Orazanbaı Egeýbaev aǵaǵa: «Tolyq jınaǵy» dep jazbaı-aq qoıa turý kerek pe edi, óıtkeni, el ishinen áli de talaı óleń-jyrlary tabylýy múmkin edi ǵoı. Máselen, men 1975 jyly Taldyqorǵanda turatyn Meńǵalı degen qarıadan jazyp alǵan arnaý óleńi bar. Biraq, sol óleń jazylǵan dápterimdi tappaı dińkem quryp júr», – degenmin.
Sol arnaý óleńiniń jazylýy da, meniń ol óleńdi qandaı jaǵdaıda, qalaı jazyp alǵanym da nazar aýdarýǵa turarlyq taǵdyrly tarıhqa ıe bolatyn.
Nazarlaryńyzǵa usynylyp otyrǵan óleń osydan 73 jyl buryn Úrimji túrmesinde birge jatqan Meńǵalı Meıirmanov degen joldasynyń abaqtydan bosap, eline qaıtar tusynda 1944 jyly jazylǵan eken. Aty «Meńǵalı Meıirmanovqa arnaý óleń» dep atalady. Tas bosaǵa, tar úıde úsh jyl birge jatqanda ábden syralǵy bolyp, qımas dos bolǵany óleń joldarynan aıqyn baıqalady.
Men jazyp alǵan 20 shýmaq óleńniń tolyq emes nusqasy tómendegideı. Al ony nege tolyq emes degenime keıinirek anyqtama beremin.
Meńǵalı Meıirmanov, muńdym sizge,
Qalamdy arnap áteı burdym sizge.
Nede bolsa tildesip qalaıyn dep,
Keń jaıyp qulashymdy sozdym sizge.
Tolqyny ýaqyttyń ketti bólip,
Bar edi aıtar sózim yrǵyn sizge.
Kóp japa kórsetti dep renjime,
Bul jaqta qalmaq, qytaı turǵyn sizge.
Kedergisi kezdesip, kesel* boldy,
42-43 jyldyń sizge.
Kórersiń tiri shyqsań kóp tamasha,
Aldyńda áli qyzyq yrǵyn sizge.
Az bolsa da ornyqty meken izde,
Paıdasy az bytyrandy shildiń sizge.
Oıdan oryn bolmasa oılas ony,
Tasa jeri tabylar qyrdyń sizge.
Shýda, túbit túsken soń tán muzdaıdy,
Jylylyǵy bolmaıdy qyldyń sizge.
Tárbıelep, oqytyp, taza ósirseń,
Tıedi kóp paıdasy – uldyń sizge.
*42-43 jyldyń keseli degeni, 1942 jyldyń qarsańynda nemis armıasy Máskeý túbine jaqyndaǵanda 7-8 jyl Keńes ókimetimen dostyqty dáriptep kelgen Shynjań ólkesiniń dara bıleýshisi Shyń Shısaı málimdeme jarıalap, Keńes ókimetimen bolǵan barlyq baılanysty toqtatyp, shekarany tars japty da jappaı tutqyndaý, atý-shabýǵa kiristi. Meńǵalı da sol zobalań tusynda tutqyndalyp, Tańjaryq jatqan Úrimji túrmesine aparylǵanyn meńzep tur.
Taǵy da taza jardyń qadirin bil,
Serigin eki álemniń tyndym sizge.
Jeńge, kelin, ul-qyzdyń bárin syıla,
Dep áteı tapsyrady «jyndyń» sizge.
Sálem de, menen barsań sheshemizge,
Biler, balań pálenshe deseńizde.
«Qudaı-aý, osylardyń aldynda al» dep,
Shirkin-aı, aıtyp edi-aý, neshe bizge.
Enshalla, ata-ananyń qurmetinde,
Duspanǵa kete qoımas eseńizde.
Solardyń batasynda qor bolmaısyń,
Bıtin syǵyp, sirkesin jeseńiz de.
Sálem de menen barsań úı-ishińe,
Rahmet ultyńdy súıisińe.
Ultyń bilip bıligin berse saǵan,
Olar úshin kóz salyp, kúı isine.
Erjigit, qasqyr-qabylan bári birdeı,
Ańdyp, atyp je taýdan qulanyńdy.
Ashyǵyp ash bórideı dúnıe kezseń,
Artyńnan ertip serik bulanyńdy.
Tobylǵy sap qamshydan qateri bar,
Belge uryp óltiresiń jylanyńdy.
Basyńa kelgen iske táýekel qyl,
Keltirmeı kúnde qorqyp jylaǵyńdy.
Jolǵa jaqyn otyrsań jolaýshyǵa,
Azyq bolyp jegizersiń laǵyńdy.
Meńǵalı, oılap qara jazǵan hatty,
Baıqaıtuǵyn jigitsiń syr-symbatty.
Adamy bul zamannyń bir kúni úshin,
Halyqty qan aǵyzyp pulǵa satty.
Oılap-oılap sózimdi sal mıyńa,
Bárin tatqan jigitsiń ashshy-tátti.
Umytyp osy oryndy ketip júrme,
Bosanyp bolǵan kúni kóńil shatty.
Jaqyndy – alys, alysty – jýyq kórmeı,
Jóni kelse, shyn syıla alys-jatty.
Óz millátin ózgege qul qyp berip,
Sóıtip bizdiń baýyrdy Táńir atty.
Atań hajy jurt baǵyp, taqqa minip,
Asty qylǵan ashtardy, jaıaýdy atty.
Sen de elińe qorǵan bol, jol kórsetip,
Asyldyń synyǵysyń, shyn qymbatty.
Tapsyrman – tastamańyz ata saltyn,
Atańnyń ózi gaýhar, ataǵy altyn.
Sol tulpardan týylǵan tobyshaqsyń,
Sezimiń bar, sezersiń istiń artyn.
Qalaı soqsań qolyńda jıyrma bir,
Nıetińnen – buzbasań oıyn parqyn.
Aqyl, sabyr, shyn júrek, shyn joldasyń,
Órkókirek, ózimshil isten tartyn.
Qosh end kórispesek, kóriskenshe,
Jolyǵyp qoldyń ushyn beriskenshe,
Údireıip ketetin sen emessiń,
Jigittiń syryn alyp seniskenshe.
Syıyspaı úsh taqtaıǵa jatýshy edik,
Talaı bar endi ondaı óbiskenshe.
Hanymdardyń qasynda qaljyndasyp,
Ne zaman – sondaı bolyp kóriskenshe.
Tól ediń bir jyl týǵan zamanyń bir,
Umytyspaı júrelik óliskenshe.
Qalmady qyr sońymnan dep oılama,
Qosh endi, kózge shyqqan teriskenshe.
Arnaý óleńniń mátininde qatelikter men shala túsken joldar bar ekeni baıqalady. Óleń apaı-topaı derlik asyǵys jazyp alyndy. Qaıyrylyp naqtylaı túsýge, jazylmaı qalǵan joldardy tolyqtyrýǵa mursha bolmady.
Osy arada sol bir sharasyzdyqtyń mán-jaıyn tarata aıtyp ketpesem, onsyz da qysqa ǵumyryn qýdalaýmen abaqty qapasynda qusalyqpen ótkizgen sherli aqynnan qalǵan asyl muraǵa jaýapkershilik pen uqyptylyq kórsetpegendeı bolyp qalatyn sıaqtymyz.
«Azamattyǵy joq tulǵalardyń» shekaralyq aımaqqa barýy
1975 jyldyń tamyz aıynyń sońǵy kúnderiniń biri edi. Ol kezde men Shymkent qalasyndaǵy M.O. Áýezov atyndaǵy pedagogıkalyq ınstıtýtynyń 3-kýrs stýdenti edim. Jazdyq demalysty Kókshetaý oblysynyń Ýálıhanov aýdanynda qoıshy bolyp isteıtin dosym Balqash Aıataevpen birge ótkizýge ýádelesip, Almatyda bas qosqanbyz. Ekeýmiz de SSSR azamattyǵynda joqpyz, «Lıso bezgrajdanstvo» (Azamattyǵy joq tulǵa) deıtin kýálik boıynsha pasporttyq rejımmen turǵylyqty orynnan óz betinshe basqa jaqqa ketýge quqy joq saıası senimsizder qataryndaǵy adambyz. Biz ol tártipti buzdyq, Almatyda kóp aıaldamaı Taldyqorǵannyń Andreevka (qazirgi Qabanbaı aýdany) aýdanynyń Kóktuma (Dzerjınskıı) deıtin aýylynda turatyn Meıirmanov Meńǵalı aqsaqalǵa jolyǵý úshin arnaıy jolǵa shyqqanbyz. Balqash 1969 jyly Qytaıdan alǵash kelgende atalǵan aýdan ortalyǵynda shopyrlyq kýrsta oqyp júrip, Meńǵalı aqsaqaldyń kúıeý balasy Tóleýhan degen jigitpen jaqyn aralasyp, Mekeńniń úıinde bolyp eskilikti áńgimege qanyqqan, ásirese, 1942-1944 jyldary Úrimji túrmesinde áıgili aqyn Tańjaryqpen birge jatyp, Tańjaryq shyǵarmalaryn jatqa aıtatynyn estigendikten men sol adammen jolyǵýǵa yntaly boldym. Ańqyldaq dosym Balqash Tóleýhan degen dosy baryn, sol aýylda saqshy bolyp isteıtinin, shektelgen shekara raıonda júrip-turýymyzǵa kómektesetinin aıtyp meni jeliktire tústi.
Sonymen, táýekelge bel baılap, shektelgen shekarańyzǵa eshbir ruqsat qaǵazsyz-aq tartyp otyrdyq. Meńǵalı aqsaqaldyń úıine eshbir kedergisiz kóshe kóligimen jetip aldyq. Sondaǵy Meńǵalı aqsaqaldyń qýanǵanyn, qalbalaqtap júrip bir qoıǵa bata surap, qazan kótertkenin kórip qatty rıza bolǵanymyz kúni búgingideı kóz aldymyzda. Qarıa meniń Tańjaryq týyp-ósken Kúnes aýdanynan ekenimdi, onda da áıgili Shylby Álimahunnyń nemeresi ekenimdi bilgennen keıin tipti eljirep, aǵyl-tegil áńgimege basty.
Biz sol aýylda birneshe kún bolamyz ǵoı dep josparlaǵanbyz. Solaı bolsa da ózimdi qyzyqtyrǵan Úrimji túrmesindegi Tańjaryqpen bolǵan qarym-qatynasyna baılanysty áńgimege tarta berdim.
– Tóleýhan da et piskenshe kelip qalar, asyqpaı áńgimelesemiz ǵoı.
Tańjaryq týraly neshe saǵat, neshe kún aıtsaq ta taýsylmaıtyn qyzyq ta, azapty, tozaqy ómir estelikteri ushan-teńiz ǵoı. Shirkin, Tańjaryqtaı jigerli, qaısar, rýhy asqaq jigittiń sultanyn keziktire qoıǵan joqpyn. Qandaı azapty tergeýler men adam tózgisiz aýyr jumystardan qaljyrap júrse de, jarqyldap, ázil-qaljyń aıtyp, jigitterdi jigerlendirip, sergitip tastaýshy edi. Áli esimde, túrmeden Úrimjiniń shyǵys betindegi taýǵa tas shaqqyzýǵa aıdap aparǵanda: «Taýda týyp, tasta óskendikten be eken, osy jaqqa kelgen saıyn taýǵa qaraı qashqym keledi de turady. Menimen birge qashqysy keletin sheshesi qalja jegen bir erkek tabylar ma eken?!» dep, joldastaryna aqsıa kúlip qaraǵany jadymda qalypty.
Birde jumbaq aıtyp, sheshýin taba almasaq ózi aıtyp beretin. Sonyń biri mynadaı jumbaq edi: «Eki aqqý kól betinde bala shaıqap,
Uıasyn biri ketse, biri baıqap.
Órgizip balapanyn salqyn keshpen,
Bir kezde shyǵa keler kólge jaıqap». Sheshýin biz taba almaǵanda «Oı, qaıran júırikterim-aı, ábden boldyryp arbanyń mástegine aınalyp barasyńdar-aý, sheshýi op-ońaı nárse ǵoı, Aı men kún emes pe?!» – dep kúldi.
Qarttyń saqalyn taram-taram jas jýdy
Meıirman aqsaqaldyń ózine arnap jazǵan óleńi bar degendi Balqashtan estigen edim. Ol suraǵyma da qarıa kidirmeı jaýap berip, joǵarydaǵy óleń joldaryn tógilte aıtyp otyrdy. Men tóte jazýmen tóteletip qaǵazǵa túsirip otyrdym. Úlgere almaı qalǵan keıbir joldardy sońynan qaıtalap surap jazamyn ǵoı degen senimde edim. Óleń aıaqtala bergende Balqash asyǵa kútken Tóleýhan dosy úsh aıaqty motomen ekpindeı kelip toqtady. Balqash ańqyldap aldynan shyǵyp, qushaǵyn jaıa umtylyp edi, saqshy formatynda sereıgen Tóleýhan sustana qarap, sýyq amandasty da birden jumysyna kiristi de ketti.
– Iá, bul ne júris, ruqsat qaǵazdaryń bar ma? Mynaý shekara raıonǵa «Lıso bezgrajdanstvolar» túgili, sovet azamattarynyń ózi arnaıy ruqsatpen ǵana kele alady. Qane, neleriń bar, kórsetińder, – dedi.
– Qaraǵym-aý, kelgenderi jańa ǵana ǵoı, tanymaı qaldyń ba, mynaý ózińniń Balqash dosyń, al anaý sonyń dosy, meniń Tańjaryǵymnyń jerlesi ári jıeni eken. Jigitterdi mazalama, qashyp-pysyp júrgen eshkim joq. Bular meniń qudaıy qonaqtarym, arnap soıǵan adal malymnyń sorpasyn iship, basyn mújigen soń-aq aıtar zańyńdy aıta jatarsyń. Balam, uıat bolady. Dastarqannyń shyrqyn buzba, jýynyp kelip birge otyr, – degen atasynyń ataly sózin sóz eken deıtin saqshy bolmady. Balqash ta qyljaq áńgimemen «dosynyń» betin qaıtarǵysy kelgeninen de eshteńe shyqpady.
– Men oınap júrgenim joq, «drýjba estdrýjba, slýjba estslýjba», dabaı, motoǵa otyryńdar... Ata, meniń jumysyma aralaspańyz. Bular úshin jep júrgen nanymnan aıyryla almaımyn, – dep digirledi.
Sondaǵy Meńǵalı aqsaqaldyń yza men uıattan qysylǵan jan azabyn kórýdiń ózi bir qıamet-qaıym talqysyndaı boldy.
Mekeń shynymen jan azabynda, eki ottyń ortasynda shyr-pyr bolyp, birese myna biteý, dúleı kúıeý balasyna bir, qazan-oshaq basyndaǵy kempirine bir quraq usha júgirip, ábden toryqqan bolar: «Áı, báıbishe, sorpasy pisip qalǵan shyǵar, bir-bir shyny sorpa ákel, arnap soıǵan maldyń sorpasynan bolsa da aýyz tısin! Oı, sumdyq-aı, qytaı men orystyń talaı quqaıyn kórip edim. Mynadaı jaýyzdyqty óz balamnan, óz urpaǵymnan kóremin dep oılappyn ba? Áı, laǵnet, edireńdemeı aýlaq ket. Myna dámnen aýyz tımeı balalarym eshqaıda barmaıdy. Qorlyqta qorlyqtyń eń jamany ózińnen kórgen qorlyq degen osy bolar. Renjimeńder, aýdanǵa baryp nachandiginen ruqsat alyp qaıtyp kelersińder, bálkim...».
72 jasqa kelgen qadirmendi Meńǵalı aqsaqaldyń býryl saqalynan taram-taram jas aqqanyn kórý qandaı azap edi. Sorpa emes, zár ishkendeı bolyp, áńgimege qanbaǵan ókinishti arqalap, aýdan ortalyǵyndaǵy saqshy mekemesine keldik, túsinikteme jazdyq, ákireń baılardyń aıǵaıyn estidik. Aqyry aldy-artymyzǵa qaratpaı, Taldyqorǵanǵa baratyn avtobýsqa otyrǵyzyp: «Almatyǵa, odan ári turǵylyqty jerdegi pasport stolyna baryp ózderińdi málimdeısińder, uqtyńdar ma, eı, buzaqylar», – dep sońǵy sózin oryssha bylapytpen aıaqtady Balqashtyń dosy Tóleýhan.
Balqash marqum (2000 jyly aýyr naýqastan Almatyda qaıtys boldy) ekeýmiz Taldyqorǵan men Almatyda birneshe kún birge bolyp, jaı-jaıymyzǵa kettik. Instıtýttaǵy oqý ýaqyty da bolyp qalǵan.
Oqýdyń alǵashqy aptasynda aýdandyq mılısıanyń pasport stolynan, maıor Koshlakova degennnen maǵan shaqyrý keldi. Jer-jerime jete ursyp, bylapyttap, ınstıtýt rektoryna qatynas qaǵaz jiberip, oqýdan qýǵyzamyn dep stoldy urǵylady. «Dereý poshtaǵa baryp 10 rúbl aıyppul tólegen túbirtekti ákelip kórsetesiń, ákelmeseń óz obalyń ózińe, oqýdan qýylasyń», – dep esikten aıdap saldy.
Árıne, Koshlakovanyń aıtqany oryndaldy. Aıyppul túbirtegin aparyp kórsetip «ýh» dep tynyshtaldym.
Ol jyldardaǵy meniń qoǵamdaǵy ornym, bas bostandyǵym, azamattyq bet-beınemniń haýaly osynshalyq bolatyn. «Lıso bezgrajdanstvo» boıynsha men óz erkimen turǵylyqty mekenimnen basqa jaqqa barýǵa, qonys aýdarýǵa, saılaý, saılanýǵa, saıası uıymdarǵa (komsomol, partıa) qatynasýǵa quqyly emes edim.
[caption id="attachment_26173" align="aligncenter" width="640"]
Tarıhshy Álimǵazy Dáýlethan[/caption]
Keńes azamattyǵyn 17 jyldan keıin aldym
Keńes azamattyǵyn 17 jyldan keıin, 1986 jyldyń qyrkúıeginde áreń aldym. 1989 jyly Almatyǵa qonys aýdaryp, adam qataryna qosylǵandaı boldym. Átteń-aı, shejire qart Meńǵalımen bir kesh suhbattas bolǵanda, qansha estelik alyp qalar edim-aý. Urda-jyq keńes saqshysy, bógde túgil óz ákesin syılamaıtyn kórkókirek Tóleýhandar ol zamanda da, búgingi kúnde de qanshama ádiletsizdikterge sebepshi bolyp júrgenin ókinishpen eske alǵannan basqa eshteńe qalmady-aý!
Qadirli jyrsúıer qaýym, nazarlaryńyzǵa súıinshileı usynǵan osy arnaý óleń aqyn Tańjaryq poezıasynyń da dúr jaýharlary qataryna qosyla qoımasa da, onyń ózindik taǵdyry men azamattyq ustanymdarynyń tárbıelik hám taǵylymdyq orny erekshe ekenin basa atap kórsetkimiz keldi.
Jalpy, qazaq poezıasynda saıası qýǵyn-súrgin kórip, abaqtyda azaptanyp jatqan aqyndardyń halqymen qaýyshqan óleń-jyrlary týraly biletinimiz shamaly. Maǵjan aqynnyń birer óleńderinen basqa baspa betin kórgen shyǵarmany ataı almaımyz. Al, kórshiles Qytaı túrmesinde alty jyl jeti aı jatqan Tańjaryq aqynnyń túrmedegi jan túrshigerlik azapty ǵumyrynyń tolǵaý, dastan, arnaý óleńge aınalmaǵan bir sáti joq eken. Daýylpaz aqynnyń myna joldaryn tebirenbeı, asqaq rýhyna bas ımeı oqı almaısyń.
Jyr menen sarqylmaıdy jyrlaı bersem,
Syr degen taýsylmaıdy, tyńdaı ber sen.
Túrmede kórgenimdi jazam tyńbaı,
Bilmegen oqyp-bilsin, qınaı bersin!
Tanbaımyn, til tartpaımyn, dushpanmyn shyn,
Bógelmeı jazyp ólem, sen oqyp ól.
Tartamyn aqyr jaza sonyń úshin!
1944 jyl. Úrimji túrmesi.
Minekı, osylaısha órshelengen qaısar aqynnyń «Túrme hali» (1945), «Kiltshige» (1945) tolǵaýlary, kóptegen jyrlary sonyń jarqyn mysaly bolatyn.
Túrmede birge jatqan birneshe adamdardyń ótinishi boıynsha jazǵan arnaý óleńderi de az emes. Al, Meńǵalıǵa óz qalaýy boıynsha ádeıi arnap jazǵandyǵy jyr-mátininen belgili.
Oılap qaraǵan adamǵa, erteńgi kúni ne bolary belgisiz bir mázlúm tutqynnyń apas-kúleste shyǵarǵan shaǵyn arnaýynda azamattyq órlik pen aınymas ustanymdary atoılap turǵany tańǵaldyrmaı qoımaıdy. Meńǵalı aqsaqaldan jazyp alǵan osy shaǵyn arnaý óleń Tańjaryq aqynnyń Shynjańda jáne Qazaqstanda jarıalanǵan kóp tomdyqtary men tańdamalylarynan keziktire almaǵandyqtan, osyndaı azdaǵan anyqtama túsiniktememen baspasóz arqyly týǵan halqymen qaýyshtyrýdy jón kórdim.
Sóz sońynda qaıdan, qashan jazyp alǵanym týraly eshbir eskertpesiz «Dos» degen shaǵyn óleńinde qolda bar Tańjaryq aqyn shyǵarmalary jınaǵynan tappadym. Bul shaǵyn óleńdi de jyrsúıer qaýym nazaryna usynýdy laıyq kórdim. Bul óleńnen opasyz dossymaqtarǵa degen jıirkenishi men ózgelerge ósıeti retinde tárbıelik máni zor mura ekeni kórinedi:
Dos degen syryn almaı joldastyń da,
Joldas bola kettim men jalǵastym da.
Tańdap, taýyp júrmesten joldasymdy,
Ózime de obal joq, ońbaspyn da.
Qý quıryq, qany buzyq bátshaǵardyń,
Janyna endi jaqyn barmaspyn da.
Ne beınet, qandaı qorlyq kórsem daǵy,
Bul sertten ólgenimshe tanbaspyn da.
Shynyqqan ár nársege jalǵyz jan bar,
Ashtan ólip, kóshten, sirá, qalmaspyn da.
Jez aıaq «jezdem súıer» jylpyldaqtyń,
Sózine endigiári nanbaspyn da.
1945 jyl. Úrimji túrmesi. Tańjaryq Joldyuly.
Bul óleńniń kimge arnalǵanyn bilmesek te, jaldamaly bir satqyn qazaqtan tartqan zıany men ókinishi arqaý bolǵany anyq.
Derekkóz: "Ádebı portal"
