Qarasha aıynyń ishinde bir adam maǵan Mustafanyń hatyn ókelip berdi.
Bul hatynda Mustafa soǵys tutqyndarynyń shegip jatqan azaby men jantózgisiz halderin jiktep, sýrettep jazǵan bolatyn.
Bul beıshara, jazyqsyz jandardyń mazaqqa ushyrap, az ǵana qatelikteri úshin birden atý jazasyna kesilip jatqandaryn, olarǵa katgy jany ashıtynyn, olardy qutqarý úshin jylap-syqtap basshylyqqa jalbarynǵanyn aıtty.
35 musylman tutqynyn súndettelgendigi úshin evreıler eken dep óltirgeli jatqan jerinen qutqaryp qalǵanyn, ashtyqtan tutqyndardyn óz joldastarynyń júregi men ókpesin jegenin, saqyrlaǵan sary aıazda jalańash qalpy tereń qudyqtardy panalaǵandaryn, kudyqtyń qabyrǵalaryn jańbyr men qardan qorǵaný úshin qoldarymen qazǵandaryn kórip shydaı almaıtynyn, olarǵa kómektese almaıtyn bolǵandyqtan odan da ólimdi artyq sanaıtynyn jazdy.
Máseleniń sumdyk jaǵy taǵy bar.
Nemisterdiń zorlyǵyn kóre tura orys tutqyndar da bizdikilerge bir tilim nannyń aqshasyn nemese bir temeki de bermeıdi eken.
Ásirese Mustafanyń jazǵanyna qaraǵanda, Bogdanov degenniń aıýandyq áreketterin aıtýǵa til jetpese kerek.
Tutqyndaǵylardyń bul úreıli jaǵdaılary týraly ákimshilik oryndaryna jazǵan hatynda Mýstafa:
«Sizder, nemister. ózderińizdi Eýropadagy eń mádenıetti adamdarmyz dep sanaısyzdar. Eger sizderdiń mádenıetterińiz meniń kórip júrgenderim bolsa, onda men senderge de tutqyndardyń shekken azabyn kórýlerińizdi tileımin. Sizder XX ǵasyrda ómir súre otyryp, XIII ǵasyrda İİİyńǵys hannyń jasaǵan zulymdyǵynan asyryp jiberdińizder. Mádenıetti halyq ekendikderińizdi aıtýǵa haqylaryńyz joq», – depti jáne bul hatty SS ofıserleriniń bireýine tabys etken.
Ofıser bul hatty oqyp shyǵyp, Mustafaǵa «pikirlerińdi óte týra aıtypsyń, munyń artyqtaý emes pe?» degende Mustafa oǵan «Eger sizder osyǵan baılanysty maǵan atý nemese asý jazasyn berseńizder de razymn.
Mundaı mádenı qoǵamda ómir súrgennen góri ólgenim artyq. Bul qorqynyshty jaǵdaılardan soń tipti de ómir súrgim kelmeıdi» dep jaýap bergenin, shynymen de uıqysy qashyp, eshteńege zaýqynyń joq ekenin jazǵan edi maǵan.
Hatynda ol bul hattyń kózin joıýym kerektigi jóninde de aıtqan bolatyn. Hatty ákelip bergen adamda kózinshe bul hatty jaǵyp jiberýimdi ótindi. Men hatty eki ret oqyp shyqtym da, otqa jaǵyp jiberdim.
Men Poltavadaǵy tanysym Sývalkıden, Chenstohovtan jazǵan otkrytkalaryn alyp turatynmyn, eń sońǵy hatynda ol maǵan ózderi turǵan jerde súzek (tıf) aýrýynyń taralǵanyn jazyp edi.
Mustafa keıinnen «túrkistandyq tutqyndarmen kezdesýim kóp nárseni ózgertti. Jazǵandarymda jańylmappyn.
Tutqyndar arasynan jaqyn týysymdy da taýyp aldym. Úıge kelgen soń ony qasyma alyp alýǵa tyrysamyn.
Meniń joǵary oryndarǵa jazǵan hatym jaqsy áser etken sıaqty. Jumys kóp, jalǵyz ózim bárine úlgere almaımyn, kómekshi kerek. Tezirek qalaıda karantınge jaýyp tastamaı turganda qutylyp shyǵyýym kerek» dep jazdy.
Alaıda ol qutylyp shyǵa almady, Chenstohovta karantınde eki apta shydapty.
1941 jyldyń 19-jeltoqsanynda 40 gradýs temperatýramen Berlınge kelipti. Doktor, profesor Rýdnevti shaqyrtady, alaıda dáriger onyń naýqasyn anyqtaı almaıdy da, súzek bolýy kerek degen oımen aýrýhanaǵa jibertedi. Mustafa ózin Nogentke jiberýleri úshin qansha jalynsa da, ony tyńdaǵan eshkim bolmaıdy.
Bul jaıttardy men naýqas kezinde Mustafany kórgen dosym N. I. Znegelden estip, bildim.
Mustafa oǵan baryp, ózin Fransıaǵa jibermegenderin aıtyp, shaǵym etkendeı bolypty. «Úıde tezirek jazylyp keter me edim» depti. Onyń ishi qatty aýyrypty. Odan buryn da Reseıde júrgende súzekpen aýyrǵan, alaıda ol kezde basy qatty solqyldap aýyrǵan, sondyqtan da qazirgi naýqasynyn súzek emes ekendigine sengen.
Aýrýhanada esin jıa almaı 7 kún jatypty. Sol tusta onyń aýrýyn basatyn dáriler bergen kórinedi.
27-jeltoqsan kúni keshki saǵat 6.30-da medbıke bir ıne salypty da, odan ne qalaıtynyn surapty. Mustafa bul saýalǵa «uıqy» dep jaýap beripti de, talyqsyp ketipti, sodan keıin esh oıanbaǵan.
25-jeltoqsan kúni maǵan nemistiń bir áskerı adamy keldi de, fransýz tilinde jolǵa daıyndalýym kerektigin, kúıeýimniń óte aýyr naýqas ekendigin aıtty. 26-jeltoqsan kúni saǵat 22-de eki nemis adamymen birge Berlınge jolǵa shyǵyp, 27-jeltoqsan kúni keshke, saǵat 21-de keldik.
Vokzalda meni qalmaq Shamba Valınov kútip aldy, ol maǵan «Marıa Iakovlevna, eń jaman nársege ózińizdi daıyndańyz» dedi.
Meniń júregim toqtap qalǵandaı boldy. «Óltirildi me?» dep suradym. «Joq, – dedi ol, – Mustafa bir saǵat buryn súzek aýrýynan qaıtys boldy».
Men kúıeýimdi tezirek kórgim keletinin aıttym...
Marıa Iakovlevna SHOQAI,
«Mustafa Shoqaıuly jubaıynyń estelikteri» kitabynan.
Ystanbýl, 1972. Orysshadan túrik tiline aýdarǵan Sabyr Túrkistanı.
Úzindini túriksheden aýdarǵan — Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń aspıranty Harýn CHELIK.
