Sýqoımasy – bir oqpen eki qoıan atý
– Tájibek Qalmanuly, Túrkistan qalasynyń aınalasyndaǵy birqatar eldimekender aýylsharýashylyq salasyn jan-jaqty damytyp jatqanyn bilemiz. Aıtyńyzshy, aýylsharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerlerdi tolyqtaı ıgerip jatyrsyzdar ma?
– Qala mańyndaǵy aýyldardaǵy aýylsharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerler tolyq ıgerilgen joq. Buǵan sý tapshylyǵy basty kedergi bolyp tur. Eger eginshilikpen aınalysatyn sý kólemi jetkilikti bolsa, bizdiń dıhandar barlyq jerdi ıgerer edi. Jalpy kún raıy ystyq Ońtústik óńirde sý resýrstarynyń jetispeýi ótkir másele ekenin ózińiz de bilesiz. Osy máselege basa kóńil bólgen oblys basshysy Janseıit Túımebaev sý tapshylyǵy saldarynan ıgerilmeı jatqan aýylsharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerlerdi arttyrý maqsatynda óńirde sýqoımalarynyń sanyn arttyryp, ózekti máseleni sheshýdi qolǵa alǵan-dy. Qazirgi tańda aýdandarda bul másele qolǵa alynyp, jańa sýqoımalaryn salýǵa yńǵaıly jerler anyqtalyp, gıdroqurylymdyq nysandardy salý jumystary qyzý júrip jatyr. Bizdiń Túrkistan aýmaǵynda sharýalar jyl saıyn 43700 gektar jerdi ıgerip keledi. Eger sýqoımalary salynyp, paıdalanýǵa berilgen jaǵdaıda sýarmaly jerlerdiń aýqymy kúrt artatynyna senimdimin.
– Túrkistan aýmaǵynda qansha sýqoımasyn salýdy josparlap otyrsyzdar?
– Bizge qarasty eldimekender aýmaǵynan aǵyp ótetin Qarashyq ózeniniń tómengi saǵasynan jalpy syıymdylyǵy 1,7 mln tekshemetr sý jınaıtyn sýqoımasynyń qurylysy júrip jatyr. Qurylys jumystary jyl aıaǵyna deıin tolyqtaı aıaqtaýdy josparlap otyrmyz. Osy sýqoımasy iske qosylǵan sátte 300-350 gektar sýarmaly jer sharýalardyń paıdalanýyna beriledi.
Sý tasqynynyń aldyn alý maqsatynda Qarashyq ózeniniń joǵarǵy jaǵynan 4-5 mln tekshe metr sý jınaıtyn sýqoımasyn salý úshin qajetti qujattardy daıyndap, barlyq jospar-syzbalardy oblystyq qurylys basqarmasyna usynyp qoıdyq. Eger osy sýqoımasy salynatyn bolsa, sharýalar taǵy da 500 gektar sýarmaly jerdi paıdalanyp, aýylsharýashylyǵy salasyn órkendetý múmkindigine ıe bolady. Sondaı-aq, kúni búginge deıin paıdalanyp kelgen sýarmaly jerlerdiń tıimdiligin arttyrýǵa barynsha septesetin bolady. Sol sıaqty Babaqorǵan aýyly mańynda Qarasý, Aqsaı sýqoımalaryn salýdy josparlap otyrmyz. Bul sýqoımalarynda 3-7 mln tekshemetr sý jınap, sýarmaly jerlerdiń kólemin 700-800 gektar jerge deıin arttyrýǵa múmkindik beredi. Osydan úsh-tórt jyl buryn Jańaqorǵan aýylyndaǵy qaınar kózin taýdan alatyn Dıhansý ózeniniń boıynda syıymdylyǵy 7.5 mln tekshemetr sýqoımasyn salyp, sýarmaly jerdiń kólemin 1200 gektarǵa deıin arttyrýdy oılaǵan edik. Oblys kóleminde qolǵa alynǵan sharalar oı-josparymyzdy iske asyrýǵa múmkindik týǵyzyp otyr. Aldaǵy ýaqytta sýqoımasynyń qajetti joba-smetalyq qujattaryn daıyndap, oblystyq qurylys basqarmasyna jyl aıaǵyna deıin ótkizýdi josparlap otyrmyz. Osy atalǵan shaǵyn sýqoımalaryn salyp, qala mańaıyndaǵy sýarmaly jerlerdiń kólemin 2500-3000 gektarǵa deıin arttyrmaqshymyz. Atalǵan sýqoımalary salynǵan jaǵdaıda bizder kóktemdegi sý tasqynynyń aldyn alyp, sharýalardy qajetti sý qorymen qamtamasyz etip, bir oqpen eki qoıan atatyn bolamyz.
– Osy sýqoımalary salynǵannan keıin Túrkistan aýmaǵyndaǵy sýarmaly jerlerdiń máseleleri túpkilikti sheshile me?
– Joq. Men sóz etken sýqoımalary birqatar aýyldardyń máselesin ǵana sheshedi. Al Túrkistan mańyndaǵy eldimekenderdi sý kózderimen turaqty túrde qamtamasyz etý úshin kópten beri oılap júrgen úlken jobamyz bar. Bul úshin uzyndyǵy 41 shaqyrym bolatyn "Túrkistan-Syrdarıa" kanalyn salý máselesin joǵary jaqqa usynyp kelemiz. Eger zaman talabyna saı "Túrkistan-Syrdarıa" kanaly salynatyn bolsa, Túrkistan aýmaǵyndaǵy eldimekendergi sýarmaly jerlerdiń máselesi túpkilikti sheshiletin bolady. Bul aýqymdy joba bolǵandyqtan oǵan qomaqty qarjy qajet.
– Tájibek Qalmanuly, ózińiz aıtqan osy sýqoımalaryn salýǵa qajetti qarajattar oblystan ba, álde respýblıkalyq búdjetten bóline me?
– Respýblıkalyq búdjetke tek Iqan aýylyndaǵy sýqoımasy enip otyr. Al qalǵan sýqoımalarynyń bári oblystyq búdjet esebinen salynýy tıis. Ótken jyly sý tasqynynan keıin oblys aýmaǵynda sýqoımalaryn salý máselesi qoldaý tapqan bolatyn. Jalǵyz biz ǵana emes oblysymyzdaǵy barlyq aýdandar óz aýmaqtarynda sýqoımasyn salýǵa qolaıly aımaqtardy anyqtap, joba-smetalyq qujattaryn daıyndap, oblystyq qurylys basqarmasyna usynyp jatqan jaıy bar. Osy bir mańyzdy bastama taıaý jylda Ońtústik Qazaqstan oblysynyń aýylsharýashylyǵy salasynyń damýyna tyń serpin berip, aýyl eńbekkerleriniń jumysyn jandandyra túsetinine senimdimin.
"Arys-Túrkistan" kanaly Túrkistandy kórkeıtýde
– Qazirgi tańda qudyq qazyp, sharýashylyǵyn kórkeıtýge bet burǵan sharýalarǵa Úkimet sýbsıdıa berip, qarjylaı qoldaý kórsetip keledi. Túrkistandyq sharýalar osy bir memlekettiń qoldaýyn paıdalanyp jatyr ma?
– Tik drenajdy qudyqtardy paıdalanyp, egin-jaılaryn sýǵaryp otyrǵan "Turan" syndy birqatar sharýa qojalyqtar tıisti qujattaryn jınap, memlekettiń sýbsıdıasyna alyp keledi. Qudyqtan sý shyǵarǵanda negizinen qarjy elektr qýatyna jumsalady. Tıisti qujatyn jınap ótkizgen sharýalar sý shyǵarý úshin elektr qýatyna jumsaǵan qarjysynyń 80 paıyzyn memlekettik kómek qarjysy esebinen jaýyp otyr.
– Túrkistan aýmaǵyndaǵy sýarmaly jerlerge qajetti sý kózin "Arys-Túrkistan" kanaly berip keledi. Jalpy osy áıgili kanaldyń qýatyn arttyrý oıda bar ma?
– Durys aıtasyz, bizder paıdasyn kórip otyrǵan sýarmaly jerlerdiń 33 myń gektary osy "Arys-Túrkistan" kanaly arqyly tirshilik nárin alady. Áńgime basynda aıtqan sýqoımalary negizinen taý eteginde ornalasqan eldimekenderde salynady. Al etektegi negizgi aýylsharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerler "Arys-Túrkistan" kanalynan qajetti sýlaryn alýda. Búginde "Arys-Túrkistan" kanalynyń eń tómengi saǵasyndaǵy Shornaq syndy bir-eki eldimekenge sý jetpeı qalyp jatady. Osy jaıtty eskergen oblys basshysy "Arys-Túrkistan" kanalyn qajetti sýmen qamtamasyz etip otyrǵan Báıdibek aýdanyndaǵy "Bógen" sýqoımasyn keńeıtý máselesin jan-jaqty qarastyryp jatyr. Eger osy másele taıaý bolashaqta sheshiletin bolsa, bizdiń sharýalar eńbeginiń zeınetin kórip, tabysqa keneletin bolady.
Búginde biraz sharýalarymyz maqta egedi. Negizinen maqtany jylyna úsh márte sýǵarý qajet. Ókinishke oraı, bizdiń sýdyń jetispeýshiliginen maqtalaryn jylyna eki-aq ret sýǵarady. Budan keıin maqtanyń ónimdiligi tómendeıtini aıtpasa da túsinikti. Eger aldaǵy ýaqytta "Arys-Túrkistan" kanalynyń sý jetkizý múmkindigi artatyn bolsa, bizdiń sharýalarǵa aıryqsha kómek-qoldaý bolar edi.
48 kooperatıv quryldy
– Maqta jaıynda aıtyp qaldyńyz ǵoı. Maqta – túrkistandyq sharýalardyń negizgi sharýashylyǵy ma?
– Solaı dese de bolady. Biraq maqtanyń baǵasy egistik kólemine aıryqsha áser etedi. Aıtalyq, osydan birshama jyl buryn maqtanyń baǵasy tómendep, aýdanymyzdaǵy maqtalyqtyń kólemi 3 myń gektarǵa deıin túsip ketken edi. Al sońǵy jyldary maqta baǵasynyń turaqty ósimi saqtalǵandyqtan bıyl maqtalyqtardyń kólemi 10500 gektarǵa deıin ulǵaıdy. Budan basqa bizdiń sharýalar kókónis pen baqsha daqyldaryn turaqty túrde ósirip, qalamyzdy qajetti azyq-túlikpen qamtamasyz etip keledi. 13 myń gektar jerge mal azyǵy daqyldary egilgen.
– Tájibek Qalmanuly, Ońtústik Qazaqstan oblysynda aýylsharýashylyǵy kooperatıvteri kópten qurylýda. Sharýashylyqtardy irilendirý baǵytyndaǵy jumystar Túrkistanda qalaı júrip jatyr?
– Búginde aýylsharýashylyǵy kooperatıvterin qurý mańyzdy jumystardyń biri bolyp tur. Túrkistan qalasy boıynsha 900-den astam sharýa qojalyqtarynyń basyn biriktirip, 48 kooperatıv qurdyq. Olar túrli baǵytta jumys istep, memlekettiń aýylsharýashylyǵy salasyn qoldaý baǵytyndaǵy qoldaýǵa ıe bolýda.
Máselen, bizde sút qabyldaý beketterin qurý isi sharýalardyń qyzyǵýshylyǵyn týdyryp otyrǵanyn atap aıtýǵa bolady. Kooperatıvke birigip, sút qabyldaý beketin qurǵan sharýalar iri kólemde sút qabyldaıtyn jabdyqtar alý múmkindigine ıe bolýda. Aýylsharýashylyǵyn qoldaý qory kooperatıvke birikken sharýalarǵa qajetti sút qabyldaıtyn qondyrǵyny alǵan jaǵdaıda onyń qunynyń 50 paıyzyn sýbsıdıalap otyr. Al mundaı zaman talabyna saı jasalǵan jabdyqtyń quny 22 mln teńge turady. Kooperatıv músheleri osy jabdyqty satyp alsa, aýylsharýashylyǵyn qoldaý qory onyń 50 paıyzyn tólep beredi. Bul óz kezeginde sharýalarǵa úlken kómek bolýda. Qazirgi tańda Túrkistan boıynsha ár aýylda sút qabyldaıtyn beketter ashylyp, qyzý jumystar júrip jatyr. Eger sharýalar sútterin kooperatıv arqyly ótkizgen jaǵdaıda bir lıtr sútke 10 teńgeden kómekqarjy ala alady. Úkimettiń osyndaı sharýalardy yntalandyrý baǵytyndaǵy jumystary óz nátıjesin berýde.
Sol sıaqty 5 mln teńgege mal soıý alańdaryna qajetti jabdyqtaryn satyp alsa, sharýalar memlekettiń kómekqarjysyna ıe bola alady. Budan basqa mal sharýashylyǵy baǵytynda qurylǵan kooperatıvter arqyly malyn etke ótkizgen sharýalar ár buqashyqqa 20 myń teńgeden qoldaý qarjy alyp otyr. Osylaısha az ǵana ýaqyttyń ishinde aýylsharýashylyǵy kooperatıvterin qurý isi óziniń tıimdiligin kórsetip úlgerdi.
Suhbattasqan Nurlan JUMAHAN
