Onyń pikirinshe túneýkúni Almatyda ótken antıqytaı mıtıńisiniń túptep kelgende túk máni joq.
Sebebi ereýilge shyqqan jurttyń aıtyp júrgenindeı Qytaı Qazaqstandy ekspansıalaýdy kózdemeıdi. Eldegi Qytaı ınvestısıasynyń aýqymy tym tómen.
“Beıjiń Qazaqstandy bodan qylǵysy keledi”, “Qytaı ınvestısıasynyń túpki maqsaty Qazaqstan otarlaý” dep attandaǵan aǵaıynǵa Káýkenov:
“Aptyqpańyzdar! Ashýǵa berilmeńizder! Dabyralaǵannan túk ónbeıdi. Dáleli joq qur emosıamen uzaqqa barmaımyz. Qytaımen baılanysty qaýip-qaterdiń kópshiligi qaýesetke qurylǵan, túp ózegi joq fobıa” degen syńaıda jaýap qatqan eken.
Sarapshynyń aıtýynsha is juzinde Qytaı Qazaqstanǵa qyzyzǵýshylyǵy tómendep ketken. Jyl ótken saıyn eki eldiń arasyndaǵy alys-beris azaıyp barady.
Aıtalyq 2015 jyldan beri eki eldiń saýda aınalymy eki esege tómendegen.
2010 jyly taýar aınalym 20 mlrd dollardan asyp jyǵylsa, 2019 jyly 15 mlrd-qa jeteqabyl jerde toqtaǵan. Byltyr dál osy mólsherden az-muz ǵana asypty.
Al 2014-16 jyldary taýar aınalymy tipti 10 mlrd dollardy eńsere almaǵan eken.
“Qytaıǵa qatysty qaýipti seıiltý úshin qoldan qurap, oıdan shyǵarǵan dúnıem emes. Túpqaınary bar. Kerekti málimettiń bári Dúnıejúzilik bank saıtynda men mundalap tur. Qytaı Qazaqstanǵa taýar satyp, tasy órge domalap jatsa bir jón. Kerisinshe Qazaqstan Qytaı kóbirek saýdalaıdy, taýar aınalymynyń saldosy bizdiń paıdamyzda”, – deıdi ol.
Buǵan dálel byltyr bizdiń el Qytaıǵa 7,8 mlrd dollardyń (54,4 paıyz) taýaryn tasymaldaǵan, Qytaıdan 6,6 mlrd dollardyń (45,6 paıyz) taýaryn ımporttaǵan eken.
Odaqtasymyz Reseıdiń aradaǵy jaǵdaı bólek. Olar bizdiń naryqty óz taýarymen toltyryp tastaǵan, al bizdiń Reseı naryǵyndaǵy úlesimiz mardymsyz.
“Áttegen-aı, bizde osyndaı resmı derekke eleń etpeıdi. Joldaǵy taksıstiń joramalyna, “quıryq jaly kesilip” vatsaptan kelgen aqparatqa aldanyp qalady.
Fakt! San. Statısıka. Osy dúnıelerdiń oı elegenine ótkizgimiz kelmeıdi”, – deıdi Káýkenov.
Sarapshy osy oraıda Qazaqstan ekonomıkasyndaǵy Qytaı ınvestısıasynyń úlesine egjeı-tegjeı toqtalǵan eken.
Aıtýynsha 2013 jyldan kúni búginge deıin el ekonomıkasyndaǵy Qytaı ınvestısıasynyń úlesi 9,3 paıyzdan 4,7 paıyzǵa deıin quldyraǵan.
Sanmen sóıler bolsaq, 2013 jyly bul kórsetkish 2,4 mlrd dollardy qurasa, keıinge jyldary birte-birte tómendeı bastaǵan.
2014 jyly - 1,8 mlrd.
2015 jyly – 0,8 mlrd.
2016 jyly – 0,9 mlrd.
2017 jyly – 1 mlrd.
2018 jyly – 1,5 mlrd.
“2011 - 2014 jyldary Qytaı Qazaqstan ekonomıkasyna 8,1 mlrd dollar ınvestısıa quısa, 2015-2018 jyldardyń aralyǵynda ınvestısıa kólemi nebári 4 mlrd dollardy quraǵan, ıaǵnı eki ese tómendegen.
2010 jyldan bergi 10 jyl ýaqytta Qytaı Qazaqstanǵa qyzyǵýshylyq tanytýdy toqtatty deýge ábden negiz bar. Bálkim, Beıjiń shet elderge ınvestısıa quıýdy kúrt doǵarǵan bolar? Joq, áste olaı emes. Kerisinshe, ınvestısıa mólsheri jyl ótken saıyn artqan ústine artyp keledi. 2013-2018 jylda Qytaı alys-jaqyn shetelderdegi ınvestısıasy 2 trln dollardan 4 trln dollarǵa deıin artqan. Esesine mundaǵy Qazaqstannyń úlesi 1 paıyzdan 0,36 paıyzǵa deıin tómendep otyr”, – deıdi sarapshy.
0,36 paıyz. Qazaqstan ekonomıkasyndaǵy Qytaı ınvestısıasynyń úlesi búgingi kúngi úlesi osyndaı. Beıjiń Qazaqstannyń strategıalyq áriptesi bola tura sońǵy jyldary bizdiń elge qarjy quıýdan qashqalaqtaı bastaǵan.
Ádil Káýkenovtyń aıtýynsha Qazaqstannyń Qytaı aldyndaǵy bereshegi de azaıyp keledi.
2013 jyly bizdiń eldiń Beıjińge qaryzy 16 mlrd dollarǵa jetken. Al 2018 jyldyń qorytyndysy boıynsha 12 mlrd dollarǵa azaıǵan.
“Bereshektiń basym bóligi jeke sektordyń úlesinde. Memleket kepildik bergen qaryzdyń kólemi az.
“Qytaı Orta Azıany bútindeı otarlap almaq eken. Aımaqty óziniń saýyn sıyryna aınaldyrýdy kózdeıdi” degen alyp-qashpa áńgimeniń kópshiligi mıf. Beıjińniń aımaqtaǵy elderge qatysty óz kózqarasy men jumys isteý prınsıpi bar.
Jyl saıyn Qytaıda Syrtqy ister mınıstri muryndyq bolatyn Halyq ókilderiniń quryltaıy ótedi. Bıylǵy jyly bul quryltaıda Qazaqstan turmaq, Orta Azıanyń aty atalǵan joq. Beıjińniń nazary Latyn Amerıkasyna, Ońtústik Afrıkaǵa, Ońtústik-SHyǵys Azıaǵa, Batysqa, Úndistan men Japonıaǵa aýǵan. Ashyǵyn aıtqanda bizdiń aımaq ataýsyz qaldy. Biz bolsaq Qytaıdyń aldyndaǵy saıası-ekonomıkalyq potensıalymyzdy asyryp kórsetkimiz keledi.
Antıqytaılyq qarsylyqtar “haıpqa” ulasyp ketti. Qazaqstan kásipkerleri Qytaıǵa taýar satyp kún kórip otyrǵan elep-eskergimiz joq. Qytaıǵa qatysty qoǵam kózqarasynyń kúrt ózgergeninen qyrýar ınvestısıadan qaǵyldyq”, – deıdi sarapshy.
Qysqasha aıtqanda, sınofobıanyń saldarynan kórshimizben aradaǵy alys-beris pen ınvestısıalyq áriptestiktiń tamyryna balta shabylýǵa taqaý.
Qytaıdy qabyldaǵysy kelmeıtin qazaq qoǵamy taıaqtyń eki ushy baryn umyt qaldyrǵan. Qazaqstan ekonomıkasy qytaı ınvestısıasy úshin tartymsyz, qolaısyz naryqqa aınalyp shyǵa kelgen.
Sóı degen Ádil Káýkenov álgi múmkindikti irgedegi Ózbekstannyń paıdalanyp ketkenin aıtady.
“Qytaıdyń Qazaqstannan teris aınalǵanyn kórgen Mırzıaev Beıjiń aradaǵy baılanysty kúrt kúsheıtti. Qazirgi tańda Ózbekstan aýmaǵynda Qytaı ınvestısıasynyń úlesi bar 1125 kásiporyn jumys isteıdi. Bir ǵana byltyrǵy jyly 344 kásiporyn ashyldy.
Ótken jyldyń qazanynda Tashkent Alibaba onlaın saýda bazarynyń Ózbekstandaǵy taralý aýqymyn keńeıtip, saýda alańyndaǵy tirkelý jumysyn jeńildetti. Sol - aq sálden keıin ózbektiń kondıter kompanıasmen 3 mln dollardyń kelisimshartyna qol qoıyldy.
Beıjiń qazir ózbek ónimderin Qytaı naryǵyna kirgizýde joldaryn jeńildetip jatyr. Osy maqsatta arnaıy platforma quryp úlgerdi. Mundaı platforma Qazaqstan men arada da qurylmaq edi. Alaıda qur sóz kúıinde. Tipti qurylǵan kúnniń ózinde kelesi kúni elshilik aldynda mıtıń ótip, jasalǵan jumystyń súıkimi keter edi”, – deıdi Káýkenov.
Aıtýynsha 2025 jylǵa deıin Tashkent ózbek ekonomıkasyndaǵy Qytaı ınvestısıasynyń kólemin 5 mlrd dollarǵa deıin ulǵaıtpaq. Ázir ózbektiń týrfırmalary qytaı týrıserin elge shaqyryp álek. Byltyr Ózbekstanǵa 60 myńnan asta qytaı týrıseri kelip qaıtqan.
Pikirinshe ınvestısıanyń qumǵa sińip, óteýin kórmegendi Qytaı da qalamaıdy. Osy sebepti Beıjiń Qazaqstandy syrt aınalyp ótetin tranzıttik marshrýttar salýǵa kirisken.
Buǵan dálel – Qytaıdy Eýropa jáne Taıaý Shyǵyspen baılanystyratyn temir joly jelisi “Qorǵas” saýda aımaǵyna soqpaıdy.
Beıjiń Qytaı-Qyrǵyzstan-Ózbekstan temir jol jelisin salyp, Taıaýy Shyǵys tóteleı ótýdi kózdep otyr. Munda da Qazaqstan qalys qalys qalǵan. Jańa joba paıdalanýǵa berilse, Taıaý Shyǵysqa jeter jol baqandaı 5 kúnge qysqarady eken.
Káýkenov solaı deıdi.
Ekinshi másele qazaq qoǵamyndaı emes, ózbek aǵaıyndar Qytaıdan qoıyn-qoltyqtasyp jumys isteýge ázir.
“Áleýmettik saýalnamanyń nátıjesi boıynsha ózbekterdiń 65 paıyzy Qytaımen aradaǵy energetıkalyq-ınfraqurylymdyq jobalardy qýana-qýana qoldaıtynyn aıtqan. Saýaldasqan halyqtyń 75 paıyzy qytaı ınvestısıasy elde jańa jumys oryn asharyna senim bildirgen.
Jalpy bul turǵyda Tashkenttiń túsinigi bizge qaraǵanda bólek. Saýdalasqannan qoryqpaıdy. Saýda-sattyqqa qalypty dúnıe retinde qaraıdy. Fobıadan ada. Qorqynysh pen úreıge boı aldyrmaıdy. Qytaı men AQSH sekildi derjavalar ınvestısıa tartýda ózara básekeles ekenin jaqsy biledi. Aty atalǵan alyp elderdiń tilin taýyp, olarǵa óz taýaryn tasymaldyǵysy keledi.
Investısıany molynan tartqan el baqýatty. Qytaı dál sondaı memleket. Byltyr Qytaıǵa quıylǵan tikeleı ınvestısıa 163 mlrd dollardy quraǵan (AQSH-tyń kórsetkishi 134 mlrd).
Investısıany túsinde kóretin elderdiń qatarynda Sırıa, Irak, Kongo, Aýǵanstan sekildi elder júr.
Bul túrimen Ózbekstan bizdi basyp ozady. Investısıanyń bári Tashkentke aǵylsa, Qazaqstan quralaqan qalady. Munyń bári bizdiń qoǵamdaǵy qoldan qurastyrylǵan, oıdan shyǵarylǵan sınofobıanyń kesirinen oryn alyp otyr”, – deıdi Káýkenov.
...
Álbette Qytaıǵa qatysty kózqaras árqıly. Beıjińdi búge-shigesine deıin biletin sarapshylar pikiri de árkezde úılese bermeıtini belgili. Máselen ilgeride sóz alǵan sarapshy Ádil Káýkenov Qytaıdan qaýip kútýdiń qajeti joq degen ustanymda. Kerisinshe Beıjińniń tilin taýyp, saýda-sattyq salasynda senimdi áriptestik ornatý qajet. Sınofobıany ýshyqtyra bermeı, máseleniń ekonomıkalyq aspektisine nazar aýdarǵan jón.
Budan buryn Dalanews-ke suhbat bergen EQYU sarapshysy Nıva Iaý buǵan qarsy sóılep, Qytaıdyń jyly-jumsaq saıasaty Orta Azıany sonaý 90-shy jyldary jipsiz baılap tastaǵanyn aıtqan.
Onyń atap ótkenindeı Beıjiń aradaǵy alys-beristi saıası qural retinde utymdy paıdalanyp otyr. Ekonomıkalyq áriptestiktiń astarynda saıası yqpalyn kúsheıtý muraty jatyr.
Bıliktegi elıtanyń aýzyn maılap úırengen Beıjiń Orta Azıadaǵy shendi-shekpendiniń álsiz jerin jaqsy biledi. Aımaqtaǵy saıası elıtanyń suranysyn ótep, Qytaımen baılanysty bıznes jobalaryn qarjylandyrý arqyly baılap-matap alǵan.
Iaýdyń aıtýynsha Orta Azıa basshylarynyń Shyńjańdaǵy qýǵyn-súrginge kelgende jumǵan aýzyn ashpaı, jaýaptan jaltaryp ketýi de sodan.
Orta Azıa basshylaryna tapsyrma: Qytaıdy synaýǵa jol bermeńizder!
Sóı degen Nıva Iaý Beıjińniń aımaq elderin degenine kóndirip, qalaǵanyn alatynyn aıtqan.
Orta Azıadaǵy belsendi aýdıtorıanyń antıqytaılyq aksıalary Beıjińge jaqpaı qalǵan kórinedi. Qytaı bıligi aımaqtaǵy bes eldiń basshysynan bul máseleni ýaqyt ozdyrmaı kez-kelgen jolmen sheshýdi suraǵan.
Sarapshynyń aıtýynsha bul bógde eldiń ishki isine ashyq kıligýdiń kórinisi.
“Aımaqtaǵy Qytaı elshilikteri tyrnaq astynan kir izdeýdiń has sheberi. Aldymen qyrǵyzdyń aqparat quraldary Beıjińdi qubyjyq qyp kórsetkeni úshin eldiń birinshi basshysyna shaǵymdandy. Qytaı saıasatyn synaǵan sarapshylardy qylmyskerge teńedi.
Tájiktegi jaǵdaı da osyǵan uqsas. Bul elde antıqytaılyq pikir bildirý qylmys jasaǵanmen para-par, sottalasyz. Qyrǵyzstanda mundaı belsendilerdiń birnesheýi qamaýǵa alynǵan”, – deıdi ol.
Sarapshynyń sóz aýanyna qaraǵanda ýaqyt óte kele Qytaıdy synaý tabý taqyrypqa aınalady. Beıjińge “til tıgizgenińiz” úshin abaqtydan bir-aq shyǵasyz. Qytaı bıligi Orta Azıa basshylarynan dál osyny talap etýde.
Qytaı qysymyna ushyraǵan elderdiń qatarynda Qazaqstan da bar. Beıjiń bizdiń eldiń Shyńjańnan qashqan etnıkalyq qazaqtardy qabyldaýyna qarsy. Olardy qabyldaý arqyly bizdiń el Shyńjańdaǵy repressıa týraly qaýesetti rastap, Batys pen AQSH-tyń kúdigin ulǵaıta túsedi-mys.
“2010 jyldan bastap Qytaıdyń repressıalyq saıasaty kárine mindi. Ólkedegi qýǵyn kórgen az ulttar atajurtynan bezip, Qazaqstan men Qyrǵyzstan shekarasyn zańsyz kese bastady. Birqatary bosqyn mártebesin surady. Kópshiligi qazaq, qyrǵyz shekarashylarynyń qolyna túsip, ilgeridegi shart boıynsha lezde Qytaıǵa qaıtarylyp otyrdy. Kóshi-qon talabyna saı olardan “kimsiń?”, “qaıdan kelesiń? dep te suraǵan joq”, – degen edi Nıva hanym.
“Qazaqstan? Beıjiń neni qalasa, sony alady”, – atty maqalany gazetimizdiń ótken sanynan oqı alasyzdar.
Maqalanyń tolyq nusqasyn tómendegi siltemege ótip oqı alasyz:
https://dalanews.kz/sadak/61216-qazaqstan-beyzhing-neni-qalasa-sony-ala
