Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde fashısik tutqynǵa túsken ár túrli elder ókilderiniń ishindegi san jaǵynan eń kóbi – keńestik tutqyndar.
Olardyń jalpy sany – 5,7 mıllıon, sonyń 3,8 mıllıony alǵashqy aılarda qolǵa túsken. Árıne, bul jaǵdaıdy soǵystyń tutqıyldan bastalýy ispetti syltaýlarmen túsindirýge bolar edi.
Alaıda sońǵy jyldary belgili bolǵan málimetterge qarasańyz, sebep áldeqaıda tereńde jatyr. Otyzynshy jyldardaǵy jazalaý Qyzyl Armıanyń basshylyq quramyn ábden-aq jutatyp ketken.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys qarsańynda komandırlerdiń 7 prosentiniń ǵana joǵary bilimi bolsa, al 37 prosenti orta áskerı bilim de almaǵan edi.
Jazalaýǵa ushyraǵan áskerı mamandardyń ornyna beıbit mamandyq ıeleri shaqyrylǵan. Olar arnaıy daıyndyqtan ótip úlgermeı-aq soǵys bastalyp ketedi. Alǵashqy kúnderi kóptegen bólimder basshylarsyz qalyp, top-tobymen qorshaýǵa túsken.
Tutqynǵa túsken keńes áskerleriniń jaǵdaılary óte aýyr bolǵandyqtan, olardyń arasynda ólgender sany óte kóp.
Birinshi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda nemisterdiń qolyna túsken reseılik áskerlerdiń 5,4 prosenti qaza tapsa,
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde keńestik tutqyndardyń 58 prosenti qaıtys bolǵan. Bul qubylystyń sebebin de stalındik totalıtarlyq memlekettiń saıasatynan izdeý kerek.
Birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde barlyq soǵysýshy elder 1907 jyly jasalǵan tutqyndardyń quqyqtaryn belgilegen Gaaga kelisimine súıenedi.
Bul kelisim boıynsha tutqyndardyń tizimi otanyna únemi tapsyrylyp turady, Qyzyl Kres qoǵamyna tutqyndar lagerlerin aralap, jaǵdaılaryn bilýge ruqsat beriledi, tutqyndar elinen sálemdeme alýǵa, jaǵdaılary aýyr bolsa, shaǵym jasaýǵa quqyly. Reseılik tutqyndar osy quqyqtardyń barlyǵyn paıdalanǵan.
1929 jyly Jenevada soǵys tutqyndarynyń quqyqtaryn belgilegen jańa kelisim jasalady. Keńes Odaǵy atalǵan kelisimderge qosylmaǵan. Al fashısik Germanıa Jeneva kelisimine 1934 jyly qosylady.
Bul kelisimderdiń mazmuny bizdiń halqymyzǵa múlde tanys emes edi, tutqynǵa túsken keńes áskerleri ózderiniń qandaı quqyqtary bar ekenin bilgen de joq. Álbette, fashısik Germanıada Jeneva kelisimine qol qoıǵan elder tutqyndarynyń jaǵdaılary birdeı bolmaǵan. Batys elderiniń ókilderimen salystyrǵanda ıýgoslavtar men poláktardyń jaǵdaıy nasharlaý edi. Alaıda olar da ózi belgili bir quqyqtardy paıdalanady, Qyzyl Kresen kómek alyp otyrady. Sondyqtan jappaı qyrylýǵa ushyraǵan joq.
1941 jyly 17-shildede Keńes Odaǵy shved úkimeti arqyly Gıtlerge eki jaqtyń tutqyndaryna qatysty máselede Gaaga kelisimine súıený týraly usynys jasaıdy. Bul usynysty alǵashqy jeńisterge mastanǵan fashısik úkimet qabyldamaıdy.
Al keıinnen keńes tutqynyndaǵy nemisterdiń sany kóbeıgen kezde Germanıa eki jaqtyń Jeneva kelisimin qoldanýy týraly usynys jasaıdy, bul usynysty Stalın qabyldamaıdy.
Keńes úkimeti tutqyndaǵy óz azamattaryn qorǵaý ornyna «satqyndar» dep aıyptady.
1941 jyldyń 16 tamyzynda KSRO Halyq qorǵanysy komısarynyń keńes áskerlerine tutqynǵa túspeýdi buıyrǵan, al tutqynǵa túskenderdiń týǵan-týysqandary qýdalanatyndyǵy aıtylǵan jarlyǵy shyǵady.
Kóp uzamaı-aq sol jyldyń 8 qyrkúıeginde fashıser de keńestik tutqyndarǵa óte qatal qaraý, aıamaý týraly buıryq beredi.
Birde shveısarıalyq Qyzyl Kres ókili M.Júno qatar turǵan aǵylshyn jáne keńes tutqyndary lagerlerindegi turmys jaǵdaılary arasynda úlken aıyrmashylyq baryn, keńestik tutqyndardyń azapty ómirin kórip, narazylyq bildirgen. Sonda lager komendanty Keńes Odaǵynyń Jeneva kelisimene qol qoımaǵanyn tilge tıek etedi.
Osylaısha, keńes tutqyndary eki totalıtarlyq memlekettik, eki dıktatordyń arasynda janshylyp, otansyz, qorǵansyz, músápirlik jaǵdaıǵa túsedi.
Tutqynda bolyp, aman qalǵan F.Dýglas jáne F.Cheronnyń Parıjde jaryq kórgen estelikterinen soǵystyń alǵashqy aılarynda fashıser keńestik Azıa ókilderine basqalardan góri qatalyraq qaraǵanyn, sonyń saldarynan 1941 jyldyń kúzi – 1942 jyldyń qysynda Polsha jerindegi lagerlerde bolǵan 130 myń túrkitektes tutqyndardyń 122 myńy qaza tapqany týraly málimet kezdestirdik.
Nemis zertteýshisi G.Noılenniń aıtýynsha, Chenshtohaý lagerinde 1941 jyldyń qarasha aıynda 32 myń túrkistandyq bolǵan, sodan tórt aıdyń ishinde 262 adam ǵana tiri qalǵan.
Bul kezdeısoq qubylys emes.
H.Shtraıttyń zertteýinde mynadaı bir tyń málimet berilgen. Fashısik Germanıa Keńes Odaǵyna qarsy soǵysqa qyzý daıyndyq júrgizip jatqan kezde bolashaqta qolǵa túsetin keńestik áskerlerge qalaı qaraý kerek ekendigi týraly nusqaýlar berilgen.
1941 jyldyń mamyryndaǵy nusqaýda keńestik soǵys tutqyndaryna óte saqtyqpen qaraý kerek ekendigin eskerte kelip, «ásirese Qyzyl armıanyń azıattyq ókilderi erekshe zulym, bizge túsiniksiz jáne sezimsiz adamdar» dep baǵalaǵan.
Tutqynǵa túsken túrkistandyqtardyń kópshiliginiń orys tilin bilmeýi de jaǵdaılaryn qıyndata túsken.
Keńestik tutqyndardyń jaǵdaıynyń sonshalyqty aýyr bolýy olardy, áıteýir tiri qalý úmitimen nemister qurǵan ulttyq quramalarǵa kirýge ıtermeleýi múmkin. Osy ulttyq quramalarǵa jazylǵandar G.Noılenniń aıtýynsha 968 myń bolǵan, sonyń ishinde túrkistandyqtar – 180 myń (túrkistandyq legıonerler sany sheteldik zertteýlerde ártúrli mólsherde kórsetiledi).
1941 jyly kúzde keńestik tutqyndar shoǵyrlanǵan lagerlerdi aralap, tutqyndardyń jaǵdaıyn, kóńil kúıin baıqaý úshin qurylǵan Gaıbel basqarǵan komısıaǵa Mustafa Shoqaımen birge tatar, ózbek, taǵy basqa halyqtardyń emıgrasıadaǵy ókilderi kirgiziledi.
Solardyń biri doktor Ahmed Temirdiń Edil boıynan kelgen túrkitektes jáne mordva, ýdmýrt tutqyndarymen kezdesýleri týraly baıandamasynyń nemis tilindegi nusqasyn paıdalanýdyń sáti tústi.
Osy baıandamada tutqyndardyń kópshiliginiń totalıtarlyq júıeniń saıasatyna, otarshyldyq buǵaýǵa narazy ekendigi kórsetilip, olar óz halqynyń táýelsizdigi úshin keńestik otarshyldarǵa qarsy qolyna qarý alyp kúresýge daıyn ekendigi aıtylǵan.
Demek, soǵys tutqyndarymen kezdesý jalǵyz Mustafa Shoqaıdyń ıdeıasy emes, keńestik otarshyldyq buǵaýynan qutylýdy ańsaǵan barlyq halyqtardyń emıgrasıadaǵy ókilderiniń áreketi edi.
I.A. Dýgastyń aıtýynsha, ulttyq legıonerler qurý týraly alǵashqy qupıa buıryq 1941 jyly 30 jeltoqsanda berilgen (bul kezde Shoqaı qaıtys bolǵan edi).
Bul buıryqtyń berilýine 1941 jyly kúzde túrik generaly Erklıttiń Gıtlermen kezdesýi kezinde keńestik túrkitektes tutqyndardyń jaǵdaıyn jeńildetý týraly jasaǵan ótinishi. Osy buıryq boıynsha tutqyndardan úsh legıon – grýzın, armán jáne Kavkaz musylmandarynyń legıony qurylýy tıisti bolǵan. Sonyń nátıjesinde alty bólim – grýzın, armán, ázirbaıjan, Soltústik Kavkaz, Edil tatarlary jáne Túrkistan legıondary qurylǵan.
Shyǵys legıondarynyń áskerı qýaty tómen, soǵysqa jaramdylyǵy nashar bolǵan. Olarǵa nemister de únemi senimsizdikpen qaraǵan.
Kýrsk ıinindegi jeńilisten keıin Gımmler basty aıypkerlerdiń biri retinde Shyǵys legıondaryn ataǵan, olardyń keńes áskeri jaǵyna ótip ketkenin mysalǵa keltirgen.
Gıtler Shyǵys legıondarynyń 80 myń adamyn qarýdan aıyryp, shahtalarǵa aýyr jumysqa salýǵa buıryq bergen. Kóp uzamaı Shyǵys legıondaryn Batys maıdanǵa aýystyrý bastalǵan. Fransıa jerine birinshi kezekti Túrkistan jáne Kavkaz legıondary jiberilgen. Bul jaǵdaı fashısik Germanıanyń Batys maıdanyndaǵy qolbasshylyǵyna habarlanbaı qalyp, nemister legıonerlerdi kelgen boıda tutqyndap, qarýlaryn tartyp alyp, Atlantıka bekinisiniń qurylysyna salǵan.
Soǵys tutqyndarynyń Keńes Odaǵyna qaıtqannan keıingi taǵdyry da óte aýyr bolǵan. M.Geller men A.Nekrıchtiń Londonda, N.Tolstoıdyń Parıjde basylǵan zertteýlerinde mynadaı málimetter berilgen:
1943-47 jyldary Keńes Odaǵyna 5,5 mln-ǵa jýyq soǵys tutqyny men Germanıaǵa jumysqa aıdalǵan azamattar qaıtarylǵan; solardyń 20 prosenti atylǵan nemese 25 jylǵa aıdalǵan, al 15-20 prosenti 5-10 jylǵa lagerge jiberiledi, 10 paıyzy Sibirdiń alys aýdandaryna jer aýdarylady, 15 prosenti soǵysta qıraǵan aýdandarda aýyr jumysqa salynady, 15-20 ǵana týǵan jerine oralady, biraq olarǵa jumysqa ornalasýǵa tutqyn bolǵan «aıyby» únemi kedergi jasap otyrǵan.
Al 15-25 prosentiniń taǵdyry belgisiz, múmkin qashqan bolar nemese túrmede ólgen bolar.
Demek, soǵys tutqyndaryn keńestik «otany» eki ret satty. Áýeli nemis tutqynynda júrgende qorǵaýdan bas tartty, al keıin elge qaıtqanda aýyr jazaǵa ushyratty.
Dalanews.kz
