Sońǵy jyldary Qazaqstan halyqaralyq máni zor sporttyq sharalardy ótkizip, dúnıejúziniń nazary elimizge aýdy. Qysqy Azıa oıyndaryn joǵary deńgeıde uıymdastyrǵan Qazaqstan óziniń kúsh-qýatyn álemge pash etkeni barshaǵa málim. Ótken jyly kúzde aýyr atletıkadan álem chempıonatyn joǵary deńgeıde uıymdastyrdyq. Alda Ýnıversıada kele jatyr. Kópshilik qaýym osy sharalar elimizde buqaralyq sporttyń damýyna negiz bolady dep úmit artty. Biraq buqaralyq sport óz bıigine shyqqan joq. Osy rette Qazaq sport jáne týrızm akademıasynyń rektory, Stýdenttik sport federasıasynyń prezıdenti Qaırat Zakıránov myrzamen elimizdegi buqaralyq sporttyń aıaq alysy, Ýnıversıadaǵa daıyndyq barysy jaıynda suhbattasýdyń sáti tústi.
Daıyndyq deńgeıi joǵary
– Qaırat Haırollauly, kúni keshe ǵana Slovakıa men Ispanıada jalaýy jelbiregen 27-shi Qysqy Ýnıversıdaǵa qatysyp, baıraqty básekeniń Almatyda ótkizýi úshin arnaıy týdy qabyldap alyp, elge ákeldińiz. Siz óz ómirińizde kóptegen Olımpıadalar men Ýnıversıadalarǵa qatysyp kelesiz, osy jolǵy jarystyń uıymdastyrylýy qalaı boldy? Óz baǵańyzdy berseńiz?
– Ústimizdegi jyldyń 24 qańtary men 15 aqpany aralyǵynda Slovakıa men Ispanıada stýdentter 27-shi Qysqy Ýnıversıadasy bolyp, Qazaqstan komandasy jalpy esepte úshinshi orynǵa ıe boldy. O basta aıtýly doda Ispanıanyń Grnada qalasynda ǵana ótkizýdi josparlaǵan edi. Biraq Eýropany jaılaǵan qarjy-ekonomıkalyq daǵdarys Ispanıanyń jeke-dara halyqaralyq jarysty ótkizýine múmkindik bermegen soń, Ýnıversıadanyń biraz baǵdarlamasyn Slovakıanyń Shtrebske Pleso qalasynda ótkizý týrasynda sheshim qabyldanǵan bolatyn. Osylaısha daǵdarys kezinde halyqaralyq deńgeıdegi aýqymdy sharalardy uıymdastyrý isi damyǵan Eýropa elderiniń ózderine úlken qıyndyq týǵyzǵanyna kýá boldyq. Osy turǵydan alǵanda Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen táýelsiz Qazaqstannyń aýqymdy sharany ótkizýdi moınyna alyp otyrǵanyn úlken erlikke baǵalaýǵa bolady. Damý baǵytynan aınymaǵan elimiz ekonomıkalyq qıynshylyqtarǵa qaramastan Qysqy Ýnıversıadany uıymdastyrýǵa bel býyp, bilek sybana kirisip ketti. Osydan bir aı buryn shamasynda QR Úkimeti Tóraǵasynyń orynbasary Berdibek Saparbaev myrza Almatyǵa at basyn buryp, aıtýly jarysty ótkizý úshin salynyp jatqan nysandardy aralap, qurylys jumystarymen tanysty. Ol jumys sapary barysynda daıyndyq jumystarynyń bári kestege saı, josparly túrde júzege asyp jatqanyn óz kózimen kórip, rızashylyǵyn bildirdi. Sol kezdesýde Berdibek Saparbaev Ýnıversıadany joǵary deńgeıde ótkizýdi Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń ózi baqylap otyrǵanyn aıtty. Sondyqtan aldaǵy ýaqytta Almatyda jalaýy jelbireıtin Ýnıversıada joǵary deńgeıde ótip, elimizdiń abyroıyn asqaqtatatynyna senimdimin.
– Sonda Ýnıversıadany ótkizýdiń daıyndyq jumystary josparǵa saı júrip jatqan boldy ǵoı?
– Iá. 2016 jyldyń tamyz aıyna deıin Ýnıversıada ótetin iri úsh nysannyń qurylysy aıaqtalmaqshy. Olar – Alataý aýdanynda salynyp jatqan on eki myń oryndyq muz aıdyny, bes myń oryndy Olımpıada qalashyǵy jáne úsh myń oryndy shaıbaly hokeı oıyndaryn ótkizýge arnalǵan muz aıdyny. Ispanıa Ýnıversıadany ótkizýdi moınyna alǵanda jańadan birde-bir sport nysanyn salǵan joq. Olar sport nysandaryna jóndeý jumystaryn júrgizdi. Ókinishke oraı, olar jóndeý jumystaryn óz deńgeıinde júrgize almaı, sońynda jarystyń jartysyn Slovakıaǵa tapsyrýǵa májbúr boldy. Budan keıin uıymdastyrýshylar jedel túrde bas qosyp, sporttyq baǵdarlamalardyń biraz bóligin Slovakıanyń Shtrebske Pleso qalasynda ótkizýge sheshim qabyldady. Bul qalada birneshe jyl buryn Ýnıversıada ótkendikten Slovakıa úkimeti jańa sport nysandaryn salyp, áýrege túspedi. Osy jaıttardy saraptaǵan adam Qazaqstan Ýnıversıadany ótkizý barysynda dúnıejúzilik qaýymdastyq aldynda qandaı jaýapkershilikti moınyna alǵanyn baıqaımyz. Slovakıada shańǵyǵa qatysty sport túrleri joǵary deńgeıde uıymdastyryldy. Ýnıversıadanyń ashylýyna Slovakıa prezıdenti Andreı Kıskanyń ózi qatysyp, aıryqsha qoldaý kórsetti.
Balýan Sholaq atyndaǵy sport saraıy Qysqy Azıa oıyndary kezinde kúrdeli jóndeýden ótti. Baıraqty báseke aıaqtalǵannan keıin «Qazsportınvest» degen aksıonerlik qoǵamnyń qaraýyna tapsyryldy. Olar sport saraıyn bir kúnge mıllıondaǵan teńgege jalǵa beredi. Saraı Almaty qalasyndaǵy buqaralyq sporttyń damýyna tıtteı de úles qosyp otyrǵan joq. Qazir sport ǵımaraty ıtter men gúlderdiń kórmesi ótetin orynǵa aınalyp barady.
– Qaırat myrza, Ýnıversıadaǵa Qazaqstan komandasyn bastap baryp, jarysty bastan-aıaq tamashaladyńyz. Úshinshi orynǵa taban tiregen qazaqstandyq sportshylardyń oıyndary kóńilińizden shyqty ma?
– Birden aıtaıyn. Bizdiń komanda Ýnıversıadada sátti óner kórsetti. Jarys bastalǵan alǵashqy kúnderi ekinshi oryndy eshkimge bermedik. Tek sońǵy kúnderi ǵana kúmis medaldar boıynsha Ońtústik Koreıaǵa jol berip aldyq. Osylaısha Qazaqstan buryn-sońdy qol jetkizip kórmegen tarıhı kórsetkishke ıe bolyp, elimizdiń kók baıraǵyn bıik jelbiretip qaıtty. Qysqy sporttyń 12 túrinen baq synaıtyn baıraqty básekede 7 sport túrinen sportshylardy qatystyrǵan Qazaqstannyń úshinshi orynnan kórinýin úlken nátıje dep baǵalaımyn. Bizder Slovakıada eki, Ispanıada eki altyn medalǵa ıe boldyq. Bizdiń hokeıshiler aqtyq synda Reseı komandasymen oınap, kúmis medaldy mise tutty. 2005 jyly Avstrıanyń Insbrýk qalasynda bolǵan Ýnıversıadada Qazaqstan komandalyq esepte jetinshi orynǵa taban tiregen edi. Mine, sodan beri bizdiń komandamyz joǵary nátıje kórsetip, halyqtyń úmitin aqtady. Almatyda ótetin básekede bizdiń sportshylar budan da joǵary nátıje kórsetetinine senimdimin.
– Ýnıversıadada top jarǵan sańlaq sportshylarymyzǵa laıyqty qurmet kórsetilgen shyǵar?
– Árıne, top jarǵan sportshylyr syı-sıapatsyz qalǵan joq. Olımpıadada altyn alǵan sportshylarǵa Úkimet 250 myń dollar kóleminde syıaqy berip kelgeni belgili. Al Azıa oıyndarynda altyn alǵandar 10 myń dollar, Ýnıversıadada top jarǵan sportshylar 3 myń dollar alýshy edi. Aıtýly jarys bastalmaı turyp, Úkimetke Ýnıversıadada altyn alǵan sportshylarǵa beriletin syıaqy mólsherin kóterý týrasynda usynys jasadym. Óıtkeni, Ýnıversıada Azıa oıyndarynan da tartysty ótetini jasyryn emes. Sondyqtan Úkimetke hat jazyp, óz usynysymdy aıttym. Óz kezeginde bılik oryndary usynysymdy qabyl alyp, Ýnıversıadada altynnan alqa taǵynǵan sportshylarǵa 15 myń dollar kóleminde syıaqy taǵaıyndady. Bul tek qana sportshynyń alatyn syıaqysy. 2015 jyldan bastap dál osy kólemdegi syıaqyny sportshylardyń jattyqtyrýshysy da alatyn boldy. Kúmis medal alǵan sportshy 10 myń dollar, al qolaǵa qol jetkizgen jastarymyz 5 myń dollar syıaqyǵa ıe boldy. Osy rette «Qala men Dala» gazetiniń minbesin paıdalanyp, usynysymyzdy qabyl alǵan Úkimet basshysy Kárim Másimovke alǵys aıtamyn. Jarysqa qatysqan sportshylarymyzdy Astanada Úkimet basshysynyń orynbasary Berdibek Saparbaev arnaıy qabyldap, Elbasy Nursultan Ábishulynyń ystyq yqylasyn jetkizdi.
Sport saraılary el ıgiligine berilsin!
– Qaırat myrza, siz elimizdegi buqaralyq sporttyń damýyn jaqtap, udaıy másele kóterip júresiz. Qalaı oılaısyz, Ýnıversıadaǵa arnap salynǵan sporttyq nysandar qarapaıym halyqtyń ıgiligine berile me?
– Oryndy suraq. Azıada oıyndary kezinde elimizde birneshe sport nysandary salyndy. Búginde sol jerde qarapaıym halyqtyń sportpen aınalysýyna qaltasy kótermeıdi. Bul durys emes. Aıtalyq, Balýan Sholaq atyndaǵy sport saraıy Qysqy Azıa oıyndary kezinde kúrdeli jóndeýden ótti. Baıraqty báseke aıaqtalǵannan keıin «Qazsportınvest» degen aksıonerlik qoǵamnyń qaraýyna tapsyryldy. Olar sport saraıyn bir kúnge mıllıondaǵan teńgege jalǵa beredi. Saraı Almaty qalasyndaǵy buqaralyq sporttyń damýyna tıtteı de úles qosyp otyrǵan joq. Qazir sport ǵımaraty ıtter men gúlderdiń kórmesi ótetin orynǵa aınalyp barady. Sondyqtan iri jarystardy ótkizý úshin salynǵan nysandardy jergilikti bılik oryndarynyń qaraýyna bergen jón. Sol kezde ǵana elimizde buqaralyq sport damıdy. Bizder osy sport nysandarynyń komýnaldyq qyzmet aqysyna qınalyp, barlyq nysandy komersıalyq qurylymǵa aınaldyrýymyz úlken qatelik. Osy sport nysandarynyń azdaǵan shyǵyndaryn kóterip, jastardyń sportpen aınalysýyna jaǵdaı jasasaq, buǵan ketken shyǵyndy densaýlyq saqtaý salasyna bólip otyrǵan mıllıardtaǵan qarjydan únemdeýge bolady. Sportpen aınalysqan adamnyń deni saý bolatyny belgili. Osyny eskerip, Elbasy Nursultan Nazarbaev qazaqstandyqtardyń salaýatty ómir saltyn ustanyp, buqaralyq sportpen aınalysýyna basa mán berip keledi. Ókinishke oraı, áldekimder iske ortan joldan aralasyp, sport nysandaryn komersıalyq qurylymǵa aınaldyryp, buqaralyq sporttyń damýyna kedergi keltirip otyrǵany arqamyzǵa aıazdaı batady.
– Qazir kez kelgen memleket úshin legıoner máselesi ózekti bolyp turǵany jasyryn emes. Jalpy, bul úrdiske qalaı qaraısyz?
– Dúnıejúziniń barlyq elderinde legıonerler bar. Bul álemde sońǵy jyldary qalyptasqan úrdis qoı. Sondyqtan buǵan basybútin qarsymyn dep aıta almaımyn. Degenmende, bizder birinshi kezekte elimizdegi jastardy sporttyń túrli salasyna baýlysaq, legıonerlerge kúnimiz qaramas edi. Shalǵaıda jatqan aýyldarǵa baryp, talantty balalardy iriktep alyp, sportqa tartýymyz kerek. Qazaq sport jáne týrızm akademıasy jas jetkinshekterdiń qandaı sportqa beıimi bar ekenin anyqtap beretin arnaıy test jasap shyǵardy. Osy synaqtyń kómegimen talaı balanyń talantyn tanyp bilýge bolady. 5-6 synypty oqyp júrgen jas jetkinshekterdiń osy synaqtan ótkizip, beıimin anyqtatýǵa bolady. Qazirgi tańda QR Bilim jáne ǵylym mınıstri Aslan Sarynjipovtyń bastamasymen Qazaqstandaǵy stýdentter men oqýshylar arasyndaǵy sportty damytýdyń konsepsıasyn daıyndadyq. Osydan birshama ýaqyt buryn atalǵan qujatty mınıstrliktegi mamandardyń nazaryna usynǵanymyzda, olar birshama ózgertýler jasaý kerektigin eskertti. Bizder eskertýlerdi basshylyqqa alyp, qujatqa tıisti ózgertýlerdi engizdik. Taıaý kúnderi bul qujat bekitilip, júzege asa bastaıtyn bolady. Bul qujat JOO men mektepterde sportty damytýdyń sham-shyraǵyna aınalatyn kún de alys emes.
Sport – densaýlyq kepili
– Olaı bolsa, aldaǵy ýaqytta buqaralyq sport damı túsetin boldy ǵoı. Sizdińshe, el azamattary úshin sporttyń orny qanshalyqty bolýy kerek?
– Kúni keshe ǵana ótken Ýnıversıadada Qazaqstan 20 kún boıy komandalyq esepte ekinshi orynda turdy. Sol kezde álem halqynyń «bul qandaı el» dep Qazaqstandy tanyp-bilýge umtyldy. Sport – eldi tanytatyn qural ekenin qazir bes jasar bala da biledi. Sport elimizdi tanytyp qoımaı, halyqtyń densaýlyǵyn kóterýge kóp septesetin sala ekeni belgili. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń esebinshe medısına arqyly halyqtyń densaýlyǵyn 10-12 paıyzǵa deıin kóterýge bolady. Budan ary qaraı medısınaǵa mıllıardtap qarjy quısańyz da jaǵdaı jaqsarmaıdy. Al buqaralyq sport halyqtyń densaýlyǵyn 55-60 paıyzǵa deıin kóteretin múmkindikke ıe. Sondyqtan bizder buqaralyq sportty damytýǵa qarjy aıamaýymyz kerek. Munyń paıdasy orasan zor. Álemde Ýnıversıadanyń murasy degen qaǵıda qalyptasqan. Tórtkúl dúnıe kóz tikken is-sharalar memlekettiń damýyna paıdasyn tıgizetini tıis. Baıraqty báseke ótkennen keıin sporttyq nysandardy jastardyń paıdalanýyna bergen jón. Qandaıda bir aksıonerlik qoǵamdar enshilep ketpeý kerek. Sol kezde bizder Elbasy Nursultan Nazarbaev aıtqandaı, halyqtyń 30 paıyzy buqaralyq sportpen aınalysý múmkindigine ıe bolady. 30 paıyz degenińiz 6 mıllıon adam. Sol 6 mıllıonnyń 10 paıyzy sportpen kásibı túrde aınalyssa (bul degenińiz 600 myń adam) bizder shetelden sportshy shaqyrmas edik. Qazir bizder Qytaıdan biraz aýyr atletterdi shaqyrdyq. Sol sıaqty Kavkazdan balýandar kelip, elimizdiń namysyn qorǵap júr. Buqaralyq sportty órkendetsek, legıonerlerge kúnimiz qaramaıdy.
London Olımpıadasynda Maıa Maneza men Zýlfıa Chınshanlo altyn alyp bergende Batystyń basylymdary «Qazaqstan altyn medalǵa ıe boldy» dep súıinshi suraǵan joq. Olar «Qytaı óz azamattarynyń Qazaqstanǵa altyn medal alyp bergenine narazylyq bildirdi» degen maǵynada habar taratty. Osyndaı jaıttardy nazarǵa alsaq, legıonerler abyroıymyzdy biz oılaǵandaı asqaqtatpaıtynyn baıqaımyz. Sondyqtan bizder buqaralyq sportty damytyp, talantty qazaqstandyq jastardyń jarqyraı kórinýine jol ashýymyz kerek.
– Ol úshin Ýnıversıada úshin salynǵan ǵımarattar halyqtyń ıgiligine berilýi kerek qoı.
– Durys aıtasyz. Qazir bul baǵytta jumys istep, Úkimetke tıisti usynystar jasap jatyrmyz. Sport nysandaryn halyqtyń paıdalanýyna berý máselesin Almaty qalasynyń ákimi Ahmetjan Esimov te eki qolyn kóterip qoldap otyr. Aqyrǵy sheshimdi Úkimet qabyldaıtyny belgili. Ózińiz bilesiz toqsanynshy jyldardyń basynda Almatydaǵy ýnıversıtetterdiń sol kezdegi rektorlary jataqhanalardyń kópshiligin satyp jiberdi. Sonyń kesirinen qazir Almatydaǵy oqý oryndary arasynda jataqhana máselesi eń ózekti máselege aınaldy. Bizder baıraqty báseke aıaqtalǵannan keıin Ýnıversıada qalashyǵyn stýdent jastarǵa jataqhana retinde berý týrasynda usynys jasap jatyrmyz. Meniń bul usynysymdy qala basshysy Ahmetjan Smaǵululy da qoldady. Biraq o bastaǵy jospar boıynsha sheteldik sportshylar úshin turǵynjaı retinde salynǵan úıler «Qoljetimdi baspana» baǵdarlamasy boıynsha halyqqa úlestirilýi tıis eken. Menińshe, Ýnıversıada qalashyǵyn halyqqa baspana retinde taratyp berý jón emes. Ony stýdentter qalashyǵyna aınaldyrýymyz kerek. Qazir Almatyda 600-700 myń stýdent bar. Solardyń tek 20 paıyzy ǵana jataqhanamen qamtylǵan. Eger osy nysandardy stýdentterge bersek, jastarymyz Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń mundaı qamqorlyǵyn jyldar boıy aıtyp, kókirekterin maqtanysh sezimi kernep júrer edi. Taıaýda Ýnıversıadadan keıin el stýdentteri atynan Prezıdent Nursultan Ábishulyna osy máseleni aıtyp, hat jazdy. Qazaqstan stýdentteri 2022 jyly Memleket basshysynyń qoldaýymen elimizdiń Qysqy Olımpıadany ótkizetinine senim artyp otyr. Búginde aıtýly jarysty ótkizý úshin Almaty men Beıjiń ǵana talasýda. Bizdiń baǵymyz janatynyna senimdimin. Sondyqtan Ýnıversıadaǵa arnap salǵan nysandardy memleket qaramaǵynda qaldyrǵan jón.
London Olımpıadasynda Maıa Maneza men Zýlfıa Chınshanlo altyn alyp bergende Batystyń basylymdary «Qazaqstan altyn medalǵa ıe boldy» dep súıinshi suraǵan joq. Olar «Qytaı óz azamattarynyń Qazaqstanǵa altyn medal alyp bergenine narazylyq bildirdi» degen maǵynada habar taratty.
Ǵylymı-zertteý ınstıtýty qajet
– Qaırat Haırollauly, búginde ózińiz basqaryp otyrǵan Qazaq sport jáne týrızm akademıasy bilikti sportshylar daıyndaýmen qatar, sporttyq ǵylymdy da damytýǵa úles qosyp kele jatqanyn bilemiz. Qazaqstandaǵy sporttyq ǵylymnyń damýyna kóńilińiz tola ma?
– Sporttyq ǵylym bul bizdiń eń osal tusymyz. Qazirgi damyǵan zamanda sporttyq ǵylym damymaıynsha sport órkendemeıdi. Ataqty sportshylarymyzdyń jattyqtyrýshylary sporttyq ǵylymǵa tıisti deńgeıde mán bermeıdi. Budan keıin babyna kelgen sportshylar jarys kezinde súrinip, jaısyz jaǵdaılarǵa tap bolyp jatady. Aıtalyq, Serik Sápıev Beıjiń Olımpıadasy qarsańynda ol óz salmaǵynda top bastap turdy. Kópshiligimiz Seriktiń Olımpıadada top jaratynyna senimdi boldyq. Jalpy, sportshylar belgili bir ýaqyt aralyǵynda babyna keledi. Sol bapty iri jarystarǵa deıin saqtap turý úshin sporttyq ǵylymǵa júginý kerek. Beıjiń Olımpıadasy qarsańynda Serik bizdiń akademıanyń janyndaǵy Sporttyq ǵylymı-zertteý ınstıtýtyna kelip tekserýden ótti. Sol kezde mamandar Seriktiń babynda ekenin aıtyp, ózin-ózi zoryqtyrmaı babyn saqtaý týrasynda keńes berdi. Ókinishke oraı, Serik mamandardyń sózine qulaq aspaı ústi-ústine jattyǵý jasady. Nátıjesinde ol Beıjiń Olımpıadasynda zoryǵyp, chempıon bola almaı qaldy. Keıinnen Serik inimiz óziniń qateligin túsindi. London Olımpıadasynda bizdiń ınstıtýttyń ǵalymdarymen tyǵyz jumys istep, olardyń aıtqandaryn eki etpeı oryndap, nátıjesinde London Olımpıadasynyń chempıony, Barker kýboginiń ıegeri atandy. Dzúdoıst Ashat Jıtkeev pen shańǵyshy Alekseı Poltoranın Olımpıada oıyndary qarsańynda mamandar keńesine qulaq, opyq jep qalǵanyn bilemin. Sondyqtan bizder sporttyq ǵylymdy damytýǵa kóńil bólýimiz kerek.
– Bul baǵytta memleket tarapynan qandaıda bir qoldaý qajet shyǵar?
– Árıne, bir oqý orynnyń kúshimen sporttyq ǵylymdy damytý múmkin emes. Memlekettiń qoldaýy aýadaı qajet. 2001 jyly Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev «Qazaqstan Respýblıkasynda dene shynyqtyrý men sportty damytýdyń 2011-2015 jyldarǵa arnalǵan salalyq baǵdarlamasyn» bekitken edi. Osy baǵdarlamada Qazaqstanda buqaralyq sport pen kásibı sportty damytý úshin elimizde ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn qurý tapsyrylǵan edi. Ókinishke oraı, Prezıdenttiń sol tapsyrmasy oryndalmaı qaldy. Qazir bizder akademıa janynan shaǵyn Sporttyq ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn quryp, jumys istep jatyrmyz. Shaǵyn ınstıtýt otandyq sporttyń ózekti máselelerin ǵylymı turǵydan tolyqtaı zerdeleıtin múmkindigi joq. Ýnıversıadanyń sheńberinde osy máseleni oń baǵytta sheshý týrasynda Úkimetke hat jazyp, másele kóterip jatyrmyz. Baıraqty básekeden keıin bosaǵan ǵımarattardyń bir buryshynan ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn qurý týrasynda usynys jasadyq. Bul máseleniń qalaı sheshiletini ýaqyttyń enshisinde. Eger usynysymyz Úkimet tarapynan qoldaý tapsa, bizder halyqaralyq uıymdardyń kómegine júginip, zaman talabyna saı ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn quratyn múmkindigimiz bar. Bul baǵyttaǵy jumystardy akademıa ǵalymdary tolyqtaı ıgerip ketetin múmkindigi bar.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan Nurlan JUMAHAN.
