Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy sot júıesi elimizdiń Konstıtýsıasymen jáne 2000 jylǵy 25 jeltoqsandaǵy «Qazaqstan Respýblıkasynyń sot júıesi men sýdıalardyń mártebesi týraly» konstıtýsıalyq zańmen jáne beasqa da zań aktilerimen belgilenedi. Bul konstıtýsıalyq zańdy qabyldaýdyń negizgi maqsaty elde sot – quqytyq reformany odan ári jetildirý boldy.
Sot júıesiniń qazirgi damý kezeńinde basym mindetter bılikterdi bólýdiń konstıtýsıalyq prınsıpterin neǵurlym tolyq jáne dáıekti iske asyrý, bılik tarmaqtarynyń «tejemelik» ári «tepe-teńdik» júıesin paıdalana otyryp, ózara is-qımyl jasaýy bolyp tabylady.
Joǵaryda atalǵan konstıtýsıalyq zań sot tájirıbesin jınaqtap, qazirgi zamannyń talaptaryna saı keletin jańa mazmúnmen baılanysty. Onda:
1) Joǵarǵy Sot tóraǵasynyń ókildikterin keńeıtýge, sýdıalardyń quqyqtyq mártebesin kóterý men áleýmettik qamtamasyz etýge baǵyttalǵan birqatar progresshil erejeler engizilgen.
2) sýdıalar ákimshiligi – sýdıalardy uıymdyq, materıaldyq-tehnıkalyq qamtamasyz etý jónindegi fýnksıalar túsinigi engiziledi, ony QR Joǵarǵy sotynyń janyndaǵy qaıtadan qurylǵan Sot ákimshiligi jónindegi komıtetke júktedi. Buryn bul ókilettilik Ádilet mınıstrliginiń quzyretine kirgizilgen bolatyn;
3) oblystyq sottardaǵy jáne Joǵarǵy Sottaǵy alqalar men Joǵarǵy sot plenýmynyń ornyna qadaǵalaý tóralqalary men jalpy otyrystar qurý kózdeldi.
Sot tóreligin tek Konstıtýsıada kózdelgen sot organdary – alqalar ǵana júzege asyratyn bolady. Sot qyzmetindegi jalpy uıymdastyrý máselelerin sheshetin bolady.
4) sot óndirisin bir izge salý maqsatynda respýblıka sottaryndaǵy sharýashylyq jáne azamattyq ister jónindegi alqalar biriktiriledi;
5) Joǵarǵy sot janyndaǵy áskerı alqa taratylady.
6) sýdıalardyń táýelsizdik kepildikteri kúsheıtildi. Mysaly, buryn sot organdary men Ádilet mınıstrligi organdarynyń sýdıalarǵa qatysty tártiptik isterdi qozǵaý quqyǵy bolsa, endi bul quqyq tek respýblıka sýdıalarynyń kúlli isine qatysty – Joǵarǵy sot tóraǵasyna jáne oblystyq sot tóraǵasyna ǵana tıesili
Sýdıalar laýazymdaryna taǵaıyndaý rásimderdiń ashyuqtyǵy men jarıalylyǵyn qamtamasyz etýge – aýdandyq jáne oblystyq sottar sýdıalarynyń laýazymdaryna konkýrstyq negizde tıisinshe Ádilet biliktilik alqasy men Joǵarǵy sot keńesiniń kandıdattar irikteýin júzege asyrýdy kózdeıtin normalarda baǵyttalady.
Joǵarǵy sot alqalary tóraǵalary men sýdıalary, jergilikti sottar tóraǵalary, alqalar tóraǵalary bos laýazym organdaryna kandıdattardy usyný, sondaı-aq respýblıka sýdıalary ókildikterin toqtatý jóninde usynystar engizý tek qana Joǵarǵy Sot tóraǵasy qudiretine jatqyzylady.
Sot krpýsynyń spaly quramyn jaqsartý úshin sýdıa laýazymyna kandıdattarǵa qoıylatyn jańa qosymsha talaptar – biliktilik emtıhanyń tabysty tapsyrǵan tulǵallardyń mindetti túrde taǵylymdamadan ótýi belgilenedi.
7) sýdıalarǵa qoıylatyn talaptar qataıdy.Zańda tártiptik – biliktilik alqalarynyń ókilderi edáýir keńeıtildi.
- Sot bıliginiń fýnksıalary.
- Qazaqstan Respýblıkasynda sot bıligi turaqty sýdıalar, sondaı- aq zańda kózdelgen jaǵdaılarda jáne tártippen qylmystyq sot isin júrgizýge tartylǵan alqa zasedatelderi arqyly sottarǵa ǵana tıesili.
Qazaqstan Respýblıkasynda sot tóreligin tek sot qana júzege asyrady.
Sottyń erekshe ókilettiligin basqa organdarǵa berýdi kózdeıtin zań aktilerin shyǵarýǵa tıym salady.
Eshqandaı ózge organdar men tulǵalardyń sýdıa ókilettiligin nemese sot bıligi fýnksıalaryna ıelenýge quqyǵy joq.
Sot isin qaraý tártibimen qaralýǵa tıis ótinishterdi, aryzdar men shaǵymdardy basqa eshqandaı organnyń, laýazymdyq nemese ózge de adamdardyń qaraýyna nemese baqylaýǵa alýyna bolmaıdy.
- Sot bıligi Qazaqstan Respýblıkasynyń atynan júzege asyrylady jáne azamattar men uıymdardyń quqyqtaryn, bostandyqtary men zańdy múdderlerin qorǵaýǵa, Respýblıka Konstıtýsıasynyń, zańdarynyń ózge de normatıvtik quqyqtyq aktileriniń, halyqaralyq sharttarynyń oryndalýyn qamtamasyz etýge qyzmet etedi.
Árkimge memlekettik organdardyń, uıymdardyń, laýazymdy jáne ózge de adamdardyń Respýblıkanyń Konstıtýsıasynda jáne zańdarynda kózdelgen quqyqtarǵa, bostandyqtar men zańdy múddelerge nuqsan keltiretin nemese olardyń shekteıtin kez kelgen zańsyz sheshimderi men is- qımyldarynan sot arqyly qorǵalýǵa kepildik beriledi.
Eshkimdi de onyń isin zańnyń barlyq talaptary men ádilettilik saqtaı otyryp quzyretti, táýelsiz jáne alalmaıtyn sottyń qaraý quqyǵynan aıyrýǵa bolmaıdy.
Sot bıligi azamattyq, qylmystyq jáne zańda belgilengen ózge de sot isin júrgizý nysandary arqyly júzege asyrylady.
- Sýdıalar sot tóreligin iske asyrý kezinde táýelsiz jáne tek Konstıtýsıa men zańǵa ǵana baǵynady. Sýdıalardyń mártebesi men táýelsizdigine nuqsan keltiáretin zańdardy nemese ózge de normatıvtik quqyqtyq aktilerdi qabyldaýǵa jol berilmeıdi.
Sot tóreligin iske asyrýda sot qyzmetine qandaı da bir aralasýǵa jol berilmeıdi jáne zań boıynsha jaýapkershilikke ákep soǵady. Naqty ister boıynsha sýdıalar esep bermeıdi.
Sot sheshimderi men sýdıalardyń óz ókilettikterin júzege asyrý kezindegi talaptaryn barlyq memlekettik organdar men olardyń laýazymdy adamdary, jeke zańdy tulǵalar oryndaýǵa mindetti. Sot sheshimderi men sýdıanyń talaptaryn oryndamaý zańmen belgilengen jaýapkershilikke ákep soǵady.
- Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy sot júısi
Respýblıkanyń Sot júıesi Konstıtýsıamen jáne Respýblıkanyń konstıtýsıalyq zańmen belgilenedi.QR-nyń sottar júıesin Joǵarǵy Sot jáne Konstıtýsıaǵa sondaı-aq Konstıtýsıalyq zańǵa sáıkes qurylatyn jergilikti sottar quraıdy. Jergilikti sottarǵa oblystyq jáne oǵan teńestirilgen sottar (Almaty qalalyq, Astana qalasynyń, QR áskerleriniń Áskerı Sottary) aýdandyq, qalalyq jáne áskerı sottar jatqyzylady.
Respýblıka Konstıtýsıasynda belgilengendeı, kez kelgen basqa organdardyń laýazymdy tulǵa nemese basqatulǵanyń sot fýnksıalaryn ózine alýǵa haqysy joq. Sonymen qatar Konstıtýsıa qandaı da bir atýmen arnaýly jáne tótenshe sottar qurýǵa jol bermeıdi. Degenmen QR mamandandyrylǵan (áskerı, ekonomıkalyq, ákimshilik, t.b.) sottar qurylýy múmkin.
QR 2000 jylǵy 25 jeltoqsandaǵy «QR sot júıesi men sýdıalarynyń mártebesi týraly» konstıtýsıalyq zańynda sot júıesiniń birligi belgilengen, ol mynadaı joldarmen qamtamasyz etiledi.
- sot tóreligin konstıtýsıalyq prınsıpterge sáıkes júzege asyrý;
- sot júıesiniń Konstıtýsıamen jáne Konstıtýsıalyq zańdarmen belgilenýi;
- sottardy qurý tártibimen;
- sot bıligin sot isin júrgizýdiń zańmen belgilengen nysandarymen júzege asyrý;
- sottardyń biryńǵaı zańdardy qoldanýy;
- zańdy kúshine engen sot sheshimderiniń Respýblıkanyń búkil aýmaǵynda oryndalý júıesi;
- barlyq sottardyń rkspýblıkalyq búdjet esebinen qarjylandyrý.
QR sot júıesiniń birligi aýmaqtyq belgilerge negizdeledi. Sonymen qatar QR Prezıdenti birneshe aýmaqtyq-ákimshilik birlikterde bir aýdandyq sot nemese bir aýmaqtyq-ákimshilik birlikte birneshe sot qurýy múmkin.
- Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy sýdıalardyń konstıtýsıalyq quqyqtyq mártebeleri.
Qazaqstan Respýblıkasynyń barlyq sottary sýdálarynyń mártebesi birdeı bolady jáne bir-birinen tek ókilettikterimen erekshelenedi. Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasynda jáne osy Konstıtýsıalyq zańda belgilengen tártippen sýláǵa sot tóreligin júzege asyrý jónindegi ókilettikter beriledi, olóz mindetterin turaqty negizde oryndaıdy jáne sot bıligin júrgizýshi bolyp tabylady.
Sýdıalardyń quqytyq jaǵdaıy Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasymen, osy Konstıtýsıalyq zańmen jáne ózge de zańdarmen belgilenedi.
Sýdıaǵa zańda kózdelmegen sottan tys fýnksıalar men mindetterdi júkteýge bolmaıdy. Sýdıany qylmysqa qarsy kúres, zańdylyq pen quqy tártibin saqtaý máseleleri jónindegi memlekettik jáne qoǵamdyq qurylymdardyń quramyna engizýge bolmaıdy.
Sýdıalar qyzmetke Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasyna jáne osy Konstıtýsıalyq zańǵa sáıkes saılanady nemese taǵaıyndalady jáne turaqty negizde ókilettikterge ıe bolady.
Zańda qoldanǵan kezde sýdıa tómendegi prınsıpterdi basshylyqqa alýǵa tıis:
1) adamnyń kináli ekendigi zańdy kúshine engen sot úkimimen tanylǵansha ol jasalǵan qylmysqa kináli emes dep esepteledi;
2) bir quqy buzýshiliq úshin eshkimdi de qaıtadan qylmystyq nemese ákimshilik jaýapqa tartýǵa bolmaıdy;
3) ózine zańmen kózdelgen sottylyǵyn onyń kelisiminsiz eshkimniń ózgertýine bolmaıdy;
4) sotta árkim óz sózin tyńdatýǵa quqyly;
5) jaýapkershilikti belgileıtin nemese kúsheıtetin, azamattarǵa jańa mindettemeler júkteıtin nemese olardyń jaǵdaıyn nasharlatatyn zańdardyń keri kúshi bolmaıdy. Eger quqyq buzýshylyq jasalǵannan keıin ol úshin jaýapkershilik zańmen alynyp tastalsa nemese jeńildetilse, jańa zań qoldanylady;
6) aıyptalýshy óziniń kinásizdigin dáleldeýge mindetti emes;
7) eshkim ózine-ózi, jubaıyna (zaıybyna) jáne zańmen belgilengen shektegi jaqyn týystaryna qarsy aıǵaq berýge mindetti emes. Dinı qyzmetshiler ózderine senip syryn ashqandarǵa qarsy kýáger bolýǵa mindetti emes;
8) adamnyń kináli ekendigi jónindegi kez kelgen kúdik aıyptalýshynyń paıdasyna qarastyrylady;
9) zańsyz tásilmen alynǵan aıǵaqtardyń zańdy kúshi bolmaıdy. Eshkim óziniń jeke moıyndaýy negizinde ǵana sottalýǵa tıis emes;
10) qylmystyq zańdy uqsastyǵyna qaraı qoldanýǵa jol berilmeıdi.
Sýdıanyń ókilettigi tek qana osy Konstıtýsıalyq zańda kózdelgen negizder men tártip boıynsha toqtatylýy nemese toqtatyla turýy múmkin.
Sýdálardyń táýelsizdigi. Sýdıanyń táýelsizdigi Konstıtýsıamen jáne zańmen qorǵalady. Sýdıalar sot tóreligin júzege asyrýy kezinde táýelsiz jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy men zańǵa ǵana baǵynady.
Eshkimniń sot tóreligin júzege asyrý isine aralasýǵa jáne sýdıa men zasedateline qandaı da bolmasyn yqpal etýge quqyǵy joq. Mundaı áreketter zańmen qýdalanady.
Sýdıa qaralǵan nemese qaralyp jatqan sot isteriniń máne jóninde qandaı da bir túsinik berýge mindetti emes. Keńesý bólmesiniń qupıasy barlyq jaǵdaılarda qamtamasyz etilýge tıis.
Sottardy qarjylandyrý, sýdıalardy materıaldyq qamtamasyz etý, sondaı-aq olarǵa turǵyn úı berý sot tóreligin tolyq ári táýelsiz júzege asyrý úshin jetkilikti mólsherde respýblıkalyq búdjet qarajatynyń esebinen júrgiziledi.
Sýdıanyń táýelsizdigi, joǵaryda atalǵandaı, oǵan eshkimniń tıispeýimen naqtylanady. Sýdıany qylmys ústinde ustalǵan nemese aýyr qylmys jasaǵan jaǵdaılardy qospaǵanda, tutqynǵa alýǵa, kúshtep ákelýge, oǵan sot tártibimen belgilengen ákimshilik jazalaý sharalaryn qoldanýǵa, Joǵary Sot Keńesiniń qorytyndysyna negizdelgen QR Prezıdentiniń kelisiminsiz, al Konstıtýsıanyń 55-babynyń 3-tarmaqshasynda belgilengen jaǵdaıda, (oǵan eshkimniń tıispeýi jónindegi quqyǵynan aıyrý), QR Parlament Senatynyń kelisiminsiz ony qylmystyq isti QR Bas Prokýrory ǵana qozǵaı alady. Sýdıaǵa Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti belgilegen tártippen kýálik beriledi.
Sýdálardyń táýelsizdiginiń kepildikteri. Sýdıalar sot tóreligin júrgizgen kezde derbes, eshkimniń erkine yqtıarsyz, baǵynbaı, táýelsiz, tek qana elimizdiń Konstıtýsıasy jáne ózge de zań aktilerine baǵynady. Demek,olardyń táýelsizdigi zańmen qorǵalady. Sýdıalardyń táýelsizdigi mynadaı kepildiktermen qamtamasyz etiledi:
- sýdıanyń sot tóreligin iske asyrý jónindegi qyzmetine aralasqany úshin, sondaı-aq sotty jáne sýdıalardy saılamaǵandyǵy úshin zańda jaýaptylyq belgileýimen;
- sýdıanyń eshkimniń tıispeýimen;
- sýdıany qyzmetke saılaý, taǵaıyndaý, sýdıanyń ókilettigin toqtatý jáne tqtata turý tártibimen, sýdıanyń ornynan túsý quqyǵymen;
- sýdıalarǵa memleket esebinen olardyń mártebesine sáıkes materıaldyq jaǵdaı jasaý jáne áleýmettik qamsyzdandyrý, sondaı-aq ony nasharlatýǵa tyıym salý arqyly.
Sýdıalar, olardyń otbasy músheleri men múlki memlekettiń qaraýynda bolady, onyń tıisti organdary sýdıalar men olardyń otbasy músheleriniń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge, olarǵa tıesili múlikti saqtaýǵa, eger sýdıadan nemese onyń otbasy múshelerinen tıisti ótinish túsken jaǵjaıda, der kezinde jáne barlyq sharalardy qoldanýǵa mindetti. Olardyń ózderine jáne múlkine kásiptik qyzmetine baılanysty kelitilgen zıan respýblıkalyq búdjettiń qarajaty esebinen óteledi.
Sóıtip, sottardy qarjylandyrý, sýdıalardy materıaldyq qamtamasyz etý, sondaı-aq olarǵa turǵyn úı berý sot tóreligin tolyq ári táýelsiz júzege asyrý úshin jetkilikti mólsherde respýblıkalyq búdjet qarajaty esebinen júrgiziledi.
