Sibir jarasy (túıneme) – zoonoz tobyndaǵy jedel juqpaly aýrý. Ol dene qyzýynyń kóterilýimen, lımfa júıesiniń zaqymdalýymen jáne aǵzanyń aýyr túrde ýlanýymen sıpattalady. Sibir jarasy terilik, óte sırek ishektik, ókpelik jáne sepsıstik formada ótýi múmkin.
Aýrýdyń qozdyrýshysy – taıaqsha pishindi, qozǵalmaıtyn aerobty bakterıa. Bul bakterıalar adam men janýarlardyń aǵzasynan tys jerlerde sporalar túzýge qabiletti jáne olar fızıkalyq-hımıalyq áserlerge óte tózimdilik tanytyp, qorshaǵan ortada ondaǵan jyldarǵa deıin saqtalady.
Sibir jarasyn adamǵa juqtyrýshy kóz – úı janýarlary (iri qara mal, qoı, eshki, túıe, shoshqa) bolyp tabylady. Adamǵa aýrýdyń juǵý joly kóbinesi janasý arqyly (maldy soıý kezinde terisin túsirýde nemese mal terisin óńdeýde) jáne bakterıanyń sporalarymen lastanǵan taǵamdar men aýyz sýyn ishp-jeýde jáne lastanǵan topyraqty egistikte qoldanýda juǵýy múmkin. Al aýrý adamnan adamǵa juqpaıdy.
Sibir jarasynyń belgileri men aýrýdyń aǵymy. Aýrý kóbinesi teri jamylǵysyn zaqymdaıdy, sırek túrde ishki múshelerdi de zaqymdaýy múmkin. Inkýbasıa kezeńiniń uzaqtyǵy terilik formada birneshe saǵattan 14 kúnge deıin, sepsıstik formada 6-8 kún. Deneniń ashyq jerleri zaqymdalady.
Qozdyrǵysh engen jerde aldymenen dıametri 1-2 sm, qyzyl-kókshil tústi, aýyrmaıtyn daq paıda bolady. Sol jer qyshıdy, ashıdy. Birneshe saǵattan keıin daqtyń ornynda mystyń túsindeı papýla paıda bolady. 12-24 saǵattan keıin ishi serozdy, sońynan qandy suıyqtyqqa toly vezıkýlaǵa aınalady. Osy vezıkýla jarylǵannan keıin, jıekteri kóterińki, túbi qońyr tústi jaraǵa aınalady. Osy kezden bastap ony karbýnkýl dep ataımyz. Jaranyń aınalasy qyzaryp, isip turady. 1-2 aptadan keıin karbýnkýldyń ortasy qaraıǵan tyǵyz, aýyrmaıtyn nekrozdy qabyrshaqqa aınalady. Osy qabyrshaq aınalasyndaǵy qyzarǵan teriniń ortasyndaǵy qara daq, qyzyl shoqtyń ortasyndaǵy kómirtárizdi kórinedi. Sondyqtan onyń aty grek tilinen aýdarǵanda «anthax – kómir» degen maǵynany bildiredi. Onyń aınalasynda sezimdaldyq múlde bolmaıdy.
Lımfa túıinderiniń ulǵaıýy bolady. 2-3 aptanyń sońyna qaraı qabyrshaq túsip, onyń orny tyrtyqanady. Karbýnkýldyń eń kóp oranalsatyn jerleri – aıaq-qol, moıyn jáne jelke. Jergilikti qabyný prosesi kezinde aǵzanyń jalpy ýlaný belgileri bolady. Álsizdik, sharshaǵyshtyq, basynyń aýyrýy, dene qyzýy sýbfebrıldiden, 39-40ºS deıin kóteriledi.
Úrdistiń sepsıske ulasýy qozdyrǵyshtyń tynys alý, asqazan ishek joldary arqyly engen jaǵdaıynda damıdy. Terilik formada onyń sepsıske ulasýy sırek kezdesedi.
Adamda aýrý 90-95% deıin terilik formada bolady. Terilik forma 80% jaǵdaıda jeńil túrde, 20% aýyr túrde ótedi. Der kezinde emdelmegen nemese kesh emdelgen terilik túrde ólim 5% deıin jetedi. İshektik formada aýrý aýyr ýlanýmen, gemorragıalyq enterokolıtpen kórinis beredi, úrdis az ýaqytta sepsıske ulasady. Ókpelik túrinde aýyr gemorragıalyq plevropnevmonıa damıdy. Ókpelik-ishektik formalarynda ólim 80-100% deıin jetedi.
Aýrýdyń bastapqy kezeńindegi aıtylǵan belgiler baıqalǵan jaǵdaıda naýqas nemese onyń jaqyndary ony mindetti túrde aýrýhanaǵa jetkizilip medısınalyq kómekke júginý qajet. Dárigerge der kezinde qaralǵanda jáne arnaıy emdeý sharalaryn júrgizgende dertten tolyǵymen jazylyp ketýge bolady.
Sibir jarasynyń eń tıimdi aldyn alý sharasy - jyl saıyn aýrýǵa qarsy egý júrgizý. Aýrýǵa qarsy vaksınany egý úı janýarlar men et kombınattarynda, mal sharýashylyǵynda turaqty jumys isteıtinderge, teri-jún óńdeýge, tasymaldaýǵa, saqtaýǵa, suryptaýǵa, ıleýge qatysatyn adamdarǵa egiledi. Adam aǵzasynda Sibir jarasyna tótep bere alý qasıeti egýden keıingi 12-14 kúnde paıda bolady da, 12 aıǵa jýyq saqtalady. Egilgen tulǵalar jumysqa 2 aptadan soń ǵana jiberiledi jáne jyl saıyn ekpe alyp otyrýlary qajet. Ekpe júrgizý eń tıimdi ádis bolǵandyqtan, janýarlardyń barlyǵyn qamtýǵa tyrysqan jón.
Sonymen qatar osy aýrýdyń juqtyrýshy kózi retinde úı janýarlardy da baqylaýda ustaý qajet. Ekpe júrgizý eń tıimdi ádis bolǵandyqtan, janýarlardyń barlyǵyn qamtýǵa tyrysqan jón. Búgingi kúnde egý jumystary janýarlardy josparly tekserýden ótkizý kezinde veterınarlyq mekemelerde tegin júrgiziledi. Úı janýarlarynyń ıeleri maldardy ekpege qatystyrmaý - derttiń keń etek jaıýyna sebepshi bolyp, munyń saldarynan adamdar Sibir jarasyna shaldyǵatynyn esterinen shyǵarmasa ıgi bolar edi. Sibir jarasyna qarsy vaksına egilgennen keıin 10 kún ishinde janýar ólip qalsa, onyń terisin sydyrýǵa bolmaıdy.
Aýrý qozdyrǵyshtary aǵzadan tys jerde tek aýanyń áserinen paıda bolatynyn eskere otyryp, ólgen janýardyń terisin kesýge bolmaıdy jáne ólekseni ań-qustardyń tasýyna jol berilmeý kerek. Sebebi, munyń saldarynan jańa oshaqtar paıda bolýy múmkin. Ólgen maldy terisimen birge órteý nemese qaýipsizdik erejelerin saqtaı otyryp arnaıy oryndar – mal kómetin jerlerge órteý úshin aparý qajet. Aýrý mal jatqan nemese soıylǵan orynǵa basqa janýarlardy jiberýge jáne adamdardyń sol jerde jumys isteýine tyıym salynady.
Aýrýdan saqtaný men onyń belgilerin baıqaǵan jaǵdaıdaǵy árekettermen tanystyrý maqsatynda ál–Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń bıofızıka jáne bıomedısına kafedrasynyń qabyrǵasynan qurylǵan hronobıologıa jáne hronomedısına ortalyǵy stýdentteriniń ortasynda arnaıy aqparattandyrý sharalary únemi júrgizip, baspa sóz betterine zertteý maqalalaryn berip halyqqa eskertý jasap otyrady.
ál–Farabı atyndaǵy QazUÝ,
bıofızıka jáne bıomedısına
kafedrasynyń dosentteri
m.ǵ.k., Týsýpbekova G.A.,
b.ǵ.k., Ablaıhanova N.T.,
aǵa oqytýshy Ýrsheeva B.I.
