Búginde ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń janyndaǵy Fızıka-hımıa ádistemelik zertteý jáne saraptaý ortalyǵynyń dırektory Mıhaıl Naýryzbaevtyń jetekshiligimen irgeli ǵylymı-zertteý jumystary júrgizilip keledi. Ǵalymdar altyn óndirisi qaldyǵynan shýngıt mıneralyn taýyp, ony adam balasynyń ıgiligine jaratý jolynda biraz jetistikke qol jetkizgeni belgili.
M.Naýryzbaevtan shýngıt jaıynda suraǵanymyzda: «Shýngıt tabıǵatta kezdesetin mıneraldardyń tóresi dese bolady. Ol ǵylymǵa erte zamanda belgili bolǵan. Biraq onyń qory jer betinde sırek kezdesetin bolǵandyqtan ony óndiriste kádege jaratýǵa tıisti deńgeıde kóńil bólinbedi. Kezinde orys patshasy İ Petr Karelıadaǵy shýngıt qory mol, qazirgi Petrozavodsk aýmaǵynda shıpajaı salýǵa pármen bergen-di. Mine, sodan beri orystar shýngıtti adam densaýlyǵyn jaqsartý jolynda paıdalanyp keledi», – deıdi M.Naýryzbaev.
Osyǵan deıin ǵalymdar shýngıt tek qana Karelıada bolady dep paıymdap kelgen edi. O basta ǵalymdar shýngıtti ǵarysh keńistiginen Karelıadaǵy kólge túsken mıneraldy zat dep oılaǵan.
Al 70-jyldary geologter mundaı qundy mıneral Qazaqstanda da bar ekenin anyqtady. Tabıǵatta shýngıt taza kúıinde kezdespeıdi. Ǵalymdar Shyǵys Qazaqstan oblysy aýmaǵyndaǵy Baqyrshy altyn óndirisinen paıda bolǵan qaldyqtardyń arasynan shýngıtti kezdestirgen. Budan basqa Tekelidegi qorǵasyn-myrysh zaýytynyń óndiristik qaldyqtarynan da shýngıt óndirýge bolady eken.
Shýngıtti jan-jaqty zerttegen M.Naýryzbaev mundaı mıneral Kanada men Avstralıada bolýy múmkin ekenin aıtty. Ǵalym óziniń shákirti Sergeı Efremovpen birge elimizde tabylǵan shýngıttiń quramyn anyqtap, ony qandaı maqsatqa paıdalanýǵa bolatynyn júıeli túrde zerttep, úlken nátıjege qol jetkizgen. Ádette shýngıtti biraz metaldyń quramynan kezdestirýge bolady.
Sol sıaqty sırek kezdesetin qymbat metaldardy óndirýde de bul mıneraldyń mańyzy zor. Qazaq ǵalymdary Tekelidegi qorǵasyn-myrysh zaýytynyń qaldyqtary arasyndaǵy shýngıtti rezeńke jasaý salasyna keńinen paıdalanýǵa bolatynyn aıtýda. Qazirgi tańda M.Naýryzbaev shýngıtke qatysty 5-7 patentke ıe.
Táýelsizdiktiń 20 jyldyq mereıtoıy qarsańynda 20 ınovasıalyq jobalardyń qataryna iligip, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ janyndaǵy Fızıka-hımıa ádistemelik zertteý jáne saraptaý ortalyǵy QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi men Dúnıejúzilik banktyń 1,5 mln dollarlyq grantyna ıe bolǵan-dy. Bul qarjyǵa ǵalymdar Baqyrshy altyn kenishi janyndaǵy altyn qaldyǵynan shýngıtti bólip alatyn, shaǵyn kásiporyn turǵyzǵan. Qazirgi tańda kásiporynnyń shyǵaryp otyrǵan ónimin ınovasıalyq ónim dep ataýǵa tolyq negiz bar. Óıtkeni mundaı ónim dúnıejúziniń eshbir elinde joq. Osy turǵydan alǵanda Qazaqstan shýngıtti óndiristik maqsatta óndirip otyrǵan birden-bir el dep ataýǵa bolady.
Shýngıttiń qyr-syryn jete zerttegen qazaqstandyq ǵalymdar onyń jer astynan shyǵatyn aýyzsýdy tazartatyn qasıeti bar ekenin aıtty. Búginde M.Naýryzbaev jetekshilik etetin Fızıka-hımıa ádistemelik zertteý jáne saraptaý ortalyǵy úı jaǵdaıynda keńinen qoldanatyn sý súzgilerdi daıyndap qoıǵan. Shýngıt aýyr metaldardy boıyna soryp, sýdy tazalaıtyn qasıetke ıe mıneral. Ortalyq mamandary mundaı súzgilerdiń úı jaǵdaıyndaǵy jáne óndiriste qoldanatyn úlgilerin jasap qoıǵan.
Mundaı sý súzgilerdi keń kólemde shyǵaryp, halyqtyń jappaı paıdalanýyna Úkimet qoldaý kórsetýi kerek-aq. Óıtkeni aýyzsý – Qazaqstan úshin ózekti máselelerdiń biri. Sondyqtan jerasty sýlaryn tazartyp, halyqtyń ıgiligine jaratýda shýngıtti keńinen paıdalanýdyń mańyzy zor. Qazaq ǵalymdarynyń oılap tapqan súzginiń kúndelikti ómirde paıdalanyp júrgen súzgilerden kóp aıyrmashylyǵy joq. Onyń basty ózgeshelegi sý súzetin jerine shýngıttiń ornalasqanynda bolyp tur. M.Naýryzbaev jańa súzginiń baǵasy da qymbat bolmaıtynyn aıtyp qaldy.
Maıtalman ǵalym QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine aýyl-aımaqtardaǵy úlken sý sorǵylardyń jelbezegine shýngıtti paıdalanyp, halyqty taza aýyzsýmen qamtamasyz etý týrasyndaǵy oıyn aıtqanyn tilge tıek etti. Ortalyq qyzmetkerleri qazir joǵarydan jaýap kútýde. Halyq úshin paıdaly usynysty mınıstrliktegi mamandar qoldap jatsa, nur ústine nur bolar edi. M.Naýryzbaev mundaı sý sorǵylarǵa Baqyrshy altyn kenishinen alynǵan shýngıtti ǵana qoldanatynyn aıtty. Al Tekelidegi qorǵasyn zaýytyndaǵy qaldyqtan aıyryp alǵan shýngıt adam densaýlyǵyna zıandy eken. Óıtkeni onyń quramynda aýyr metaldar bar. Sondyqtan qorǵasyn men myryshtyń qaldyǵynan aıyryp alynǵan shýngıt adam densaýlyǵyna qaýipti. Odan shyqqan shýngıtten kóliktiń dóńgelegine qajetti komponent jasaýǵa bolady. Ádette munaıdan rezeńke alýda oǵan biraz qospalar qosýǵa týra keledi. Bolashaqta sol zattardyń ornyn shýngıt almastyra alady. Jańa qospa ekonomıkalyq turǵydan da tıimdi. Shýngıt jaıynda sheshile áńgime aıtqan M.Naýryzbaev Tekelide taý bolyp úıilip jatqan qorǵasyn-myrysh zaýytynyń qaldyqtaryn keń kólemde paıdalanyp, rezeńke jasaýǵa qajetti shýngıt alýǵa bolatynyn alǵa tartty. Ǵalymnyń sózin baqqanymyzda shýngıttiń paıdasy kóp eken.
– Qazir jurttyń bárinde uıaly telefon bar. Uıaly telefonmen sóıleskende odan adam densaýlyǵyna zıandy últradybys paıda bolady. Kópshiligimiz ony bile bermeımiz. Ol tómen deńgeıde bolsa da adam densaýlyǵyna zıan. Eger uıaly telefonnyń syrtyn shýngıt qosylǵan polımermen qaptasa, shýngıt últradybysty ótkizbes edi. Osylaısha, uıaly telefonnyń adam densaýlyǵyna zıandylyǵyn aıtarlyqtaı tómendetýge bolady. Bul baǵytta arnaıy ǵylymı-zertteý jumysyn júrgizip, jobany synaqtan ótkizip, patenttep qoıdyq. Bul jobaǵa qyzyǵýshylyq tanytqan ınvestorlar tabylsa, olarmen oıymyzben bólisýge ázirmiz, – deıdi ǵalym.
Búginde reseılik mamandar shýngıtti medısına salasynda keńinen qoldanýda. Olar shýngıtten teri aýrýlaryna qarsy turatyn túrli jaqpalar jasaı bastaǵan. Sondaı-aq, soltústiktegi kórshimiz shýngıtpen adam qanyn tazartýǵa da qoldana bastapty. Qazaq shýngıtiniń ákesi M.Naýryzbaev Qazaqstan atalmysh mıneralmen sý tazartyp, rezeńke alýǵa kúsh salsa, paıdaǵa batatynyn alǵa tartty. Búginde Fızıka-hımıa ádistemelik zertteý jáne saraptaý ortalyǵynyń mamandary Baqyrshydaǵy altyn qaldyǵynan shýngıtti aıyryp, rezeńke shyǵaratyn birli-jarym kásiporyndarǵa saýdalaýda. Aıtpaqshy, otandyq shýngıtti Jambyl fosfor zaýyty da satyp alyp, fosfordy tazartýǵa keńinen paıdalanyp jatqanyn ortalyq mamandary alǵa tartty. M.Naýryzbaev Qazaqstanda shýngıttiń 300 mln tonnaǵa deıin qory bar eken. Fızıka-hımıa ádistemelik zertteý jáne saraptaý ortalyǵynyń mamandary shýngıtti gazǵa qarsy kıetin tumyldyryqqa da salyp, onyń amıak pen kúkirt kómirtegin jaqsy tazalaıtynyna kóz jetkizipti. Osylaısha, qazaq ǵalymdary shýngıtti ómirdiń san-salasynda paıdalanýǵa bolatynyn naqty ispen dáleldeýde. Ǵalymdarymyzdyń bul baǵyttaǵy jumystaryna sáttilik tileımiz.
Nurlan JUMAQANOV
