Shoqan Ýálıhanov – tek Qazaq jeriniń ǵana emes, Ortalyq Azıa halyqtarynyń tarıhyn, etnografıasyn, etnıkalyq shyǵý tegin, geografıasyn, fólkloryn jan-jaqty zertteýge erekshe mańyz bergen jáne osy jolda bilimi men qajyr qaıratyn sarqa jumsaǵan ǵalym.
Bul turǵyda ol: «...Ortalyq Azıa qyraty óziniń álemdik janartaýlarymen, qupıa halqymen geografıanyń múmkindigi mol bola tura kúni búginge deıin aıaq attap bara alar jer emes. İshki Afrıka men Avstralıa saıahattary, uly jańalyqtar jaıly jyl saıyn habarlar oqyp tańdanamyz, biraq İshki Azıaǵa ótý talabynyń bolmaı kelgenine qynjylamyz da. Sonda adamzat besigi Azıa Afrıkaǵa qaraǵanda shynymen-aq mańyzsyz bolǵany ma? Tipti Amýdarıa men Syrdarıany boılaý — qum sýyrǵan, ań ulyǵan Afrıkaǵa barýdan qıyn bolǵany ma?...» dep, qynjylysyn jasyrmaıdy [1].
Álem ǵalymdary moıyndaǵandaı, Sh. Ýalıhanov - qyrǵyz halqynyń tarıhyn kásibı zertteýshi. Ǵalymnyń qyrǵyztanýǵa qosqan úlesi biz oılaǵannan da kóp. Onyń zertteýleriniń baǵyty – qyrǵyzdardyń etnıkalyq tarıhy, tarıhı geografıasy, etnografıasy, aýyz ádebıeti. Ol tek «Manas» jyryn zerttep, qaǵazǵa túsirip, ǵylym álemine tanystyrsa da álem tarıhynda qalýshy edi. Biraq ol – ensıklopedıst tulǵa.
Shoqannyń qyrǵyz tarıhy týraly ǵylymı tujyrymdary men kózqarasy búgingi kúnge deıin óz mánin joıǵan joq.
Zertteýshiniń «Qyrǵyzdar týraly jazbalar» atty ǵylymı eńbegi -qyrǵyz jeriniń tarıhı geografıasyna arnalǵan tereń zertteý. Onyń derekteri jaı ǵana tarıhı geografıalyq sholý retinde berilgen málimetter emes, jan-jaqty taldanǵan, jazba derek kózderine súıenip, salystyryp jasalǵan ǵylymı turǵydaǵy qundy jazbalar.
Qyrǵyzdardyń qonysy týraly
Sh. Ýálıhanovtyń qyrǵyz jeri týraly jasaǵan tarıhı geografıalyq sıpattamalary erekshe nazar aýdartady. Máselen, qyrǵyz taıpalarynyń ornalasýy týrasynda: «Qyrǵyz taıpasy Orta Azıanyń orasan kóp jerin alyp, Ońtústikke qaraı sozyla mekendeıdi. Alataý qyrǵyzdarynyń urpaqtary Ystyqkólden Ǵıssar men Badahshanǵa deıin, Sozaqtan Aqsý men Úsh Turfanǵa deıin bytyraı qonys tepken. Bolor taýynyń qoınaýlarymen sol taýdyń Qytaı men Qoqan, Qarategin, Ǵıssar men Badahshan jerlerindegi taramdarynda...» mekendeıdi dep, olardyń jer keńistigi men shekarasy týraly málimetter beredi [1. 204].
Odan ári olardyń qonystarynyń ereksheligine sıpattama jasaǵan: «... qyrǵyzdar taý jotalaryn boılaı qonys tebedi, sondyqtan qyrǵyz urpaqtarynyń basym kópshiliginiń shoǵyrlanyp jınalǵan jeri Syr men Amý darıalarynyń bas jaǵyndaǵy kógaldy taýly óńir men Alaı jotasynyń arasyndaǵy taý toraby. Sol jerden bastap olar Tán-SHan men Alataý júıelerin boılap, soltústikke qaraı qonystanady da Mýstag pen Belýrdag shyńdarynyń ústin basa, ońtústikke qaraı tereńdeı kirip, kóldeneń jatqan Gındıkýsh júıelerine jete mekendeıdi» [1. 204].
Qazaqtar qyrǵyzdardyń mekenin negizinen Ystyqkól men sonyń aınalasyndaǵy taý-jotalarymen baılanystyryp, elestetetinin atap kórsetedi. Alaıda olardyń mekendeıtin keńistigi áldeqaıda keń ekendiginen habardar etedi.
Shynynda da olardyń kópshiligi derlik Ándijan tóńiregin jáne onyń soltústigindegi Shý ózeni boıy, batysynda Shyrshyq, shyǵysynda qytaıdyń Aqsý, Ýcha jáne Qashqar, ońtústiginde Badahshan aralaryn mekendeıdi dep, olardyń meken etetin aýmaqtaryn naqtylaı túsedi. Sonymen birge, Shoqan qyrǵyz rýlarynyń da kóshi-qon aımaqtary men baǵyttaryn aıqyndap beredi: «Kishi Buhara mańy men Qashqar, Aqsý men Turfan aralyǵynda shońbaǵysh (Aqsý), cherık (Úsh) jáne naıman (Qashqar) rýlary mekendeıdi. Sarykólde (Pamır) naımandar men qypshaqtar turady. Alaıda bul ólkeler Qoqanǵa tıisti, durysyraǵy soǵan qarasty, al Shyǵys Túrkistan Qytaıǵa qarasty bolǵandyqtan bir-birine táýelsiz úsh rýdyń meken-jaıy Ystyqkóldi Alataý qyrǵyzdarynyń jeri dep atasa ábden oryndy bolar edi... Talas, Shý boıynda kóship júrgen saıaqtar men soltylar kóp zamannan beri qoqandyqtarmen aralas-quralas bolyp ketken» deıdi [1. 205]
«Ystyqkól mańyn buǵy rýy jáne sarybaǵysh pen saıaq rýlarynyń biraz bóligi qystaıdy, basqalary baǵzy zamannan: soltylar Shýdy, baǵyshtar Turfan men Qashqar jolyn, cherıkter men saıaqtar Atbasy mańyn qystaıdy. Sol qanat bóligi Naryn men Shyrshyq ózenin boılaı ońtústigindegi Badahshanǵa deıingi aralyqty mekendeıdi. Buǵy rýy jaz jaılaýǵa Qarqara taýy men Qytaıǵa deıin, İle taýynyń shyńdary men Tekes ózenine deıin barady» dep jazady [1. 205-206].
Shoqannyń qyrǵyzdardyń rýlyq qurylymy, olardyń kóshi-qon júıesi men ózara qarym-qatynastary jaıynda oı-pikirleri olardyń etnıkalyq tarıhyn zertteýde de keńinen qoldanylyp otyr.
Saıası tarıhy týraly
Shoqannyń nazarynan qyrǵyzdardyń saıası júıesi de tys qalmaǵan.
«Bir-birinen oqshaýlana kóship-qonyp júrgen qyrǵyzdarda eshqandaı saıası birlik joq ári jer shalǵaılyǵynyń saldarynan tipti rý qarym-qatynastarynyń ózi de kúshin joıǵan» dep, onyń sebebin tabıǵı-geografıalyq faktorlarmen baılanystyrady [1. 204].
Qyrǵyzdardyń ańyz derekterine taldaý jasaı kele, olardyń saıası tarıhyna qatysty: «Alataý ordasynda sonaý erte zamannyń ózinen-aq hany da, sultany da, begi de bolǵan emes, eldi ózderiniń rý basylary patrıarhaldyq jolmen basqaryp kelgen» dep jazǵan [1. 220]
Al sol tarıhı kezeńde qyrǵyzdardyń sanyn aıqyndaý maqsatynda jasaǵan áreketi týraly: «Meken etip otyrǵan jerleriniń shalǵaılyǵynyń saldarynan búkil qyrǵyz taıpasynyń halyq sanyn anyqtaý tipti múmkin emes. Óz taıpasynyń basty-basty rýlarynyń ne atyn, ne sanyn, tipti, qyrǵyzdardyń ózderi de bilmeıdi. Ystyqkól rýlarynyń ońtústik-shyǵystaǵy týystarymen eshqandaı baılanystary da joq, bular tek birin-biri syrttan estip qana biledi, bir-biri jónindegi uǵymdary da óte kúńgirt ári jańsaq....» degen tujyrym jasaǵan [1. 204].
Qyrǵyzdardyń baıyrǵy qonysy men qazirgi mekeni týraly
Qyrǵyztanýshylar arasynda «bul halyqtyń baıyrǵy mekeni - Ońtústik Sibir, qazirgi qonys aýmaǵy – Alataý, Qashqar men Ándijan aralyǵy» degen pikir ornyqsa, osyǵan qatysty Sh. Ýalıhanovtyń da oı-pikiri, tujyrymy bar. Bul másele týrasynda ol óziniń tujyrymy men kózqarasyn ǵylymı turǵydan jan-jaqty dáıektedi.
Pikirtalasqa arqaý bolǵan – «qyrǵyzdar Alataý men Ystyqkól mańyna qashan qonys aýdardy?» degen suraq.
Bul máselege qatysty Shoqan da tarıhı derekterge tereń úńilgen.
Jazba derekterin ǵylymı syn turǵysynan taldaı otyryp, ǵalym bylaı deıdi: «... málimet kózi bolyp sanalatyn qytaı shejireleri men shyǵys hronıkalarynda belgili bir júıe de joq, dáldik te joq. Qytaılardyń sheteldik ataýlardy ózderiniń ıeroglıftaryna tek dybys jaǵynan uıqastyǵy bar qytaı sózderi arqyly úndestik tásilimen aýdarýy, onyń ústine dáldikti ózderiniń ıeroglıftarynyń tálkegine qurban etken arsyzdyǵy... qytaı tarıhynda saqtalǵan faktylar kóp bolsa da, bul máseleni anyqtaýǵa múmkindik bermeı otyr» [1. 222].
Bul synı kózqarasyn órbite kele Shoqan: «... qytaı geografıasynyń qyrǵyzdardyń shyqqan tegi jónindegi pikirin, Orta patshalyqta ol qansha bedeldi bolsa da, shyndyq dep sanaýǵa bolmaıdy, óıtkeni ol pikir tek bolý men býrýt degen eki sózdiń qur ánsheıin úndes bolýynan ǵana týǵan pikir, onyń ústine býrýt degen sózdi Alataý qyrǵyzdarynyń ózderi de bilmeıdi jáne ondaı sózdi qytaılardyń ne úshin alǵanyna, qaıdan alǵanyna ózderi de qaıran qalady» deıdi [1. 232].
Sonymen birge, derekterdi salystyrmaly taldaý barysynda «...shyǵys dereginiń qytaı deregi aldynda artyqshylyǵy bar ekeni, árıne, kúmánsiz...» degen derektanýlyq tujyrym jasaıdy [1. 222].
Shoqan qyrǵyzdardyń tarıhı geografıasy, etnıkalyq shyǵý-tegi, mıgrasıasy boıynsha Ábilǵazy, Rashıd-ad-dın, Klaprot, Abel Remúza, Rıtter, Fısher, Levshın, Iakınf jáne t.b. eńbekterimen tanysyp, jan-jaqty taldaý jasaǵan. Eń bastysy, atalǵan zertteýshilerdiń eńbekterindegi málimetterdi qyrǵyzdyń tól tarıhı ańyzdary men jyr-dastandaryndaǵy derekterimen salystyra otyryp, keshendi izdenister jasaǵan. Bul turǵyda ǵalymnyń ózi: «Soglasovat skazanıa odnogo s skazanıamı drýgogo, chtoby ımet sváz ı posledovatelnostı, sostavláet trýd eslı ne neodolımyı, to, po kraıneı mere, tájkıı ı pochtı nevozmojnyı bez predpolojenıı ı dogadok… hronografıcheskoe ızýchenıe sovremennyh kochevyh narodov, ıh byta, obychaev, predanıı ı ıazyka predstavláet vtoroı vspomogatelnyı ıstochnık, kotoryı mojet slýjıt v razásnenıe pervogo» [2].
Shoqantanýshylar ǵalym zertteýleriniń ǵylymı tereńdigine bylaı dep baǵa beredi: «V Valıhanove ýdachno sochetalıs sposobnostı tekstologa ı myslıtelá. Mnogo sıl ı vremenı ýchenyı ýdelál rabote nad perevodamı rýkopıseı srednevekovyh avtorov, krıtıcheskomý kommentırovanıý ı obobshenıý dobytyh kropotlıvym trýdom svedenıı» dep atap kórsetedi [3].
Shoqan qyrǵyzdardyń HVİİ ǵ. aıaǵynda qazirgi mekendep otyrǵan jerine qonys aýdaryp keldi degen pikirdiń múlde negizsiz ekendigin dáleldeıdi. Oǵan jetekshi ýáj retinde halyqtyń sanasyndaǵy tarıhı jady qubylysyn alǵa tartady. Túrki halyqtarynyń tarıhy men tilderiniń, ádet-ǵurpy men jyr-ańyzdarynyń bilgiri retinde halyqtyń tarıhı jadyna erekshe mańyz beredi.
Onyń qaınary – tarıhı jyrlar men ańyz-dastandarǵa tereń zer salady.
Soǵan sáıkes Shoqan: «Eneseı qyrǵyzdarynyń urpaǵy bola otyryp, Alataý qyrǵyzdary ózderiniń ońtústikke jer aýyp kelgendigin mundaı qysqa merzimniń ishinde umyta qoıdy dep oılaýdyń ózi múmkin emes» deıdi [1. 241]
Sonymen birge, «... Qyrǵyzdardyń ejelden beri Ándijan taýlarynyń mańyn mekendep jáne Ońtústikte Qashqarǵa deıin kóship-qonyp júrgeni Alataý ordasynyń halyq ańyzdarynan aıqyn kórinip otyr» dep jazady [1. 227].
«Qyrǵyz dastandarynyń bári de ózderiniń Altyn Ordadan shyqqan qazaq, ózbek, tatar halyqtarymen týysqandyǵy týraly aıtady jáne bir kezde meken-jaıy Eneseıde bolǵandyǵy jóninen Alataý qyrǵyzdarynda eshbir habary joq», dep atap kórsetedi [1. 241].
Shoqan qyrǵyzdardyń Alataý men Ystyqkól aýmaǵyna qonystaný máselesi boıynsha «Ońtústik Sibir alǵashqy dáýirdiń ózinde-aq, qyrǵyzdardyń kóship-qonyp júrgen turaqty jeri bolǵan. Bul daýsyz aqıqat» [1. 238] degen naqty tujyrym jasaı otyryp, óz ǵylymı boljamyn usynady. Birinshiden, búgingi Alataý qyrǵyzdary - Shyǵys Túrkistanǵa Shyńǵys hanǵa deıin nemese sonyń tusynda qonys aýdarǵan Sibir qyrǵyzdary. Ekinshiden, Sibir qyrǵyzdary burynǵy túsinik boıynsha Sibir shejirelerinen qonys aýdarýdyń nátıjesinde emes, túrli qolaısyz jaǵdaılardyń kesirinen joǵalyp ketti [1. 240].
Sh. Ýálıhanovtyń bul ǵylymı pikirin O. Karaev, M. Kojobekov, T.K. Choroev, Ch.D. Týrdalıeva syndy qyrǵyz zertteýshileri negizdi dep esepteıdi [4].
Qyrǵyzdardyń sharýashylyǵy týraly
Sh.Ýálıhanov qyrǵyzdar týraly jazbasynda «Halyq baılyǵy — mal sharýashylyǵy» dep atap kórsetedi.
Qyrǵyzdardyń sharýashylyq júıesin ǵalym qazaq halqynyń mal sharýashylyǵymen salystyra otyryp, ondaǵy ortaq jáne erekshe belgilerin aıshyqtap zerttegen.
«...Alataý qyrǵyzdarynyń ordasyndaǵy mal sharýashylyǵynyń negizi jylqy men túıe, qoı men iri qara mal. ... Eń baı degen qyrǵyzdyń qoıy úsh myńnan aspaıdy, al endi iri qara maldary edáýir kóp bolady. Áldi qyrǵyzdyń elýden júzge tarta iri qara maly bolady.... Sol jaq bólimniń qyrǵyzdary iri qara maldy at ornyna at, túıe ornyna túıe ǵyp, salt minip te júredi, júgin de artyp júredi. Qońyraý taǵyp bezendirip, sándi er-toqymyn salyp minetin jaqsy ógizin pamırlik qyrǵyz nebir júırik sáıgúligińizge de aıyrbastamaıdy» degen birqatar tyń derekter negizinde málimetter beredi [1. 212].
Sonymen birge Sh. Ýálıhanovtyń nazarynan tórt túliktiń qoregi týraly málimetter de tys qalmaǵan. Ǵalymnyń zertteý jumystaryna úlken yjdahattylyqpen qaraǵany qaıran qaldyrady. «Qyrǵyz jylqysynyń súıikti oty — qońyrbas, qazaq jylqysynyń súıikti oty — betege men tikendi ebelek. Ebelek sentábr aıynda pisip jetiledi de, jylqynyń qunarly kúzdik jaıylymyna aınalady. Jylqy kúzgi eki aıdyń ishinde ebelekke toıynyp, qatty semiredi: qońyrbas taý eteginde, kól jaǵalaýdarynda ósedi. «Adam etsiz, jylqy qońyrbassyz tura almaıdy» deıdi qyrǵyz maqaly [1. 213].
Sh. Ýálıhanov qyrǵyz halqynyń sanyn anyqtaı almaǵany sıaqty, olardaǵy mal sanyn anyqtaýdyń da múmkin emes ekenine toqtalyp: «... Ordanyń eshkimge senbeıtin ári taǵylyq jaǵdaıynda maldyń sanyn, tym bolmaǵanda shamamen belgileýdiń ózi de múmkin emes. Bul jóninde bergen suraqtarǵa jaltaryp, shyndyqqa múldem janaspaıtyn jalǵan sandy aıtady» degen qynjylysyn bildiredi.
Shoqan qyrǵyzdarda ańshylyq, balyq aýlaý sıaqty qosymsha kásip túrleriniń mardymsyz ekenin aıtady.
Biraq qyrǵyz ańshylyǵynyń basty erekshiligi jóninde: «Qytaıda jas buǵynyń qandy múıizi qymbat bolady, Lýjýn deıtin medısınalyq dárini sol múıizden isteıdi, sondyqtan qyrǵyzdar ańshylyq kásibi degende, tek osy buǵy aýlaýmen ǵana shuǵyldanady» dep jazady [1. 213-214].
Ystyqkóldiń balyǵy kóp, biraq jergilikti turǵyndar aý salýmen shuǵyldanbaıdy, balyq aýlaıtyn jabdyqtary da joq...» dep, olardyń mundaı kásipterdi ıgere qoımaǵanyn anyqtaǵan [1. 214].
Degenmen qyrǵyz arasynda eginshiliktiń laıyqty deńgeıde taralyp, onyń búkil halyqtyq kásip bolyp otyrǵanyn erekshe ataıdy. «...Qyrǵyzdardyń bári de astyq egedi jáne kóshpeliniń isherine kerek mólsherine qaraǵanda anaǵurlym mol egedi. Jeriniń qunarly topyraǵy olardyń bul kásibine óte qolaıly jaǵdaı týǵyzyp otyr...» dep, tabıǵı ortanyń qolaılylyǵy eginshiliktiń damýyna sheshýshi yqpal jasaıtynyn kórsetedi. «Olar kóbinese bıdaı, arpa men tary egedi. ...Tarydan boza qaınatyp, bozadan araq qaınatady jáne ol araqty ózderi keremet kóp ishedi. Aqsý ózeniniń ońtústik alaby Barsqaýyn meken-jaıy men Tyshqan ózenine deıin jappaı egistik, kishi-girim ózenderdiń bárinde de sý dıirmenderi bar.» dep, eginshiliktiń qyrǵyzdardyń ómirinde alatyn orny jóninde qundy málimetter keltirgen [1. 214].
Jalpy, Shoqannyń qyrǵyzdar týraly jazbalaryna zer sala qaraǵanda, onyń tarıhı paıymdary geografıalyq málimettermen, geografıalyq zertteýleri tarıhı derektermen naqtylanyp, órilip otyrady.
Ǵalymnyń murasy búgingi kúnge deıin jınaqtalyp, júıelenip ǵylymı aınalymǵa engizilgeni málim. Degenmen ǵylymı tanymnyń árdaıym damý ústinde bolatynyn eskersek, tarıhı muralar ár qyrynan zerdelene bermek. Tarıh ǵylymynyń metodologıalyq negizi men zertteý ádisteri kókjıeginiń keńeıýine baılanysty Sh. Ýálıhanov eńbekteriniń jańa qyrlary ashyla beretini sózsiz. Óz kezeginde bul ǵylymı muralar Ortalyq Azıa halyqtarynyń biregeıligin nyǵaıtýǵa arqaý bolyp, oń yqpal etedi dep esepteımiz.
Nurbek SHAIaHMETOV, L. Gýmılev atyndaǵy EUÝ Tarıh fakúltetiniń kafedra meńgerýshisi, tarıh ǵylymdarynyń doktory,profesory
Ádebıetter:
- Qyrǵyzdar týraly jazbalar // Ýálıhanov Sh. Tańdamaly.- Almaty: «Jazýshy», 1985, 560 bet (207 b.)
- Valıhanov Ch.Ch. Zapıskı o kırgızah // Sobranıe sochınenıı. Alma-Ata, 1961. t. 1. s. 367 (S. 347-348)
- Sýleımenov R.B., Moıseev V.A. Chokan Valıhanov – vostokoved.- Alma-Ata: Naýka, 1985.- 112 s.(82 s.)
- Karaev O., Kojobekov M. O pereselenıı enıseıskıh kyrgyzov na Tán-SHan//Voprosy etnıcheskoı ıstorıı kırgızskogo naroda.- Frýnze, 1989; Choroev T.K. Tengır-Too (Prıtánshane) kak regıon etnogenezısa kyrgyzskogo naroda // Etnogenetıcheskıe ı etnokýltýrnye prosesy v drevnostı ı srednevekove v Sentralnoı Azıı.- Bıshkek, 1996; Týrdalıeva Ch.D. Istorıa ı kúltýra kyrgyzov v trýdah Ch.Ch. Valıhanova.- Bıshkek, 2000
