Tamyz aıynda «Máńgilik el» onyń ishinde «Týǵan jer» baǵyty boıynsha «Shyǵys Qazaqstan onomastıkalyq keńistigi-ulttyq kod pen rýh jańǵyrýynyń kórinisi» (Tarbaǵataı, Aıagóz, Úrjar aýdandary toponımıkalyq ataýlary negizinde)» taqyrybyndaǵy joba aıasynda Qazaq ınovasıalyq gýmanıtarlyq-zań ýnıversıtetiniń bir top ǵalymdary Úrjar aýdanyna ekspedısıalyq is-saparmen baryp qaıtqan edik. İs-saparǵa shyǵýdaǵy negizgi maqsatymyz – Úrjar aýdanynyń jer-sý ataýlarynyń sózdigine arqaý bolatyn aqparattar men derekter jınaý edi. Bul is-saparda ekspedısıa ujymy úsh topqa bólinip, Úrjar, Maqanshy, Taskesken baǵyttary boıynsha zertteý jumystary júrgizildi.
Ekspedısıa barysynda jer-sý ataýlary jóninde tolyqqandy málimet alý maqsatynda aımaqtaǵy barlyq aýyldardy aralap, kónekóz qarıalarmen suhbattasyp, halyq aýzyndaǵy jer-sý ataýlary, ataýǵa qatysty ańyzdar men tarıhı oqıǵalar da jazylyp alyndy. Sondaı-aq, murajaı derekteri men jergilikti aqyn-jazýshylardyń jazbalary da saraptaldy.
Atap aıtsaq, biz suhbattasqan aqshoqylyq Ahmetbekov Myrzaǵazy, Nurǵalıev Jasanbek, kókterektik Qalıpanov Áýletbek, maqanshylyq Jırentaı Tólegen, qarabulaqtyq Toqtarbaev Sherıazdan, Súttibaev Daýtan, Alhanov Orazbaı, Toqtarbaev Hızamadı, Saparov Qabdesh, Abylhanov Kadirbaı, Rambaev Qapsamet, Qorǵambaev Aıt, Dınahmetov Bolys, qabanbaılyq Qanapıanov Amantaı, Abralımov Beısen, sholpandyq Turarbaev Ońǵarbaı, qarabutalyq Erkintaev Jumabaı, Berebaev Jumaǵazy, Bazylhanov Seıtqazy, Sadyqov Qaırat, Bekturova Tursyn, Bahtylyq Dútbaev Maqan, Álimjanov Serik, Amanbaev Oktábr, Sadýaqasov Muratbek, Balajan Qyzyrhan, qaraqoldyq Baıazıtov Berikbol, myrzalar óz ólkesiniń, týǵan jeriniń ótken-ketken tarıhyn jer ataýlarymen ushtastyra otyryp, jan-jaqty maǵlumattar berdi. Á.T. Razýevtiń «Qut qonǵan meken», K.Bazarovanyń «Urpaqqa aıtarym bar» estelikteri t.b. sol óńirdiń aqyn-jazýshylarynyń jazbalary arqyly da mol qazynaǵa kenelgenimizdi aıta ketýimiz qajet.
Ekspedısıa barysynda baıqaǵanymyz – Úrjar aýdanynyń jer-sý ataýlary ejelgi qazaq halqynyń tarıhynan, oqıǵalarynan kórinis beredi.
Kónekóz qarıalar aýdannyń arǵy tarıhyna kóz jibere otyryp qazaq-jońǵar soǵysynyń nebir jan alysyp, jan berisken shaıqastary osy óńirde ótkenin, Oıran jazyǵy dep atalatyn jerdegi soǵys jaıynda, Baqty taýynyń arǵy asýynda Qyrǵynsaı dep atalyp ketken jer ataýy, sol jerde orystarmen bolǵan qyzyl qandy qyrǵyn soǵys salǵan izder jaıynda ańyz qylyp aıtyp berdi.
Keıbir ataýlar negizinen osy aımaqta ár kezeńderde oryn alǵan eleýli tarıhı oqıǵalarǵa nemese jeke tulǵalarǵa baılanysty berilgen. Mysaly, Qabanbaı batyr aýyly – Qabanbaı Qojaǵululy, Qarakereı Qabanbaı, Daraboz – batyr, talantty qolbasshy. Qabanbaı Naıman ishindegi Qarakereı rýynyń Baıjigit tarmaǵynan; Qazymbet aýyly – qazaq tarıhynda «Tý astynda týlap ólgen Qazymbet» degen ańyzǵa aınalǵan erligimen óshpes aty qalǵan qazaq halqynyń asa iri batyrlarynyń biri Qazymbet Quttymbetuly. Ómir súrý kezeńi bala shaǵynan bastap jońǵar – qazaq arasyndaǵy ondaǵan jyldarǵa dóp kelgen. Onyń týǵan jyly naqty belgisiz bolsa da, shamamen 1685-90-shy jyldary dúnıege kelgen dep topshylaýǵa bolady. Óıtkeni, onyń jońǵar – qazaqtyń, qyrǵyz – qazaq pen qytaı – qazaq arasyndaǵy urystarǵa qatysqan kezinde 67 – 69 jasta bolǵan degen derekter bar. Ol osy jasynda da qazaq áskeriniń tý ustaýshysy bolǵan. Al týdy ustaý kez-kelgen batyrǵa senip tapsyrylmaǵan. Qazymbet batyr 1756-57-shi jyldary Aqsháýli – Aıagóz urysynda týdy jyqpaı qaza bolǵan.
Shyn máninde osy óńirdegi árbir eldi mekender men taý-tastardyń, ózen-kólder men bulaqtardyń, attarynyń astarynda tarıhtyń haty jatqany anyq.Úrjar aýdanynyń aıtýly jerleri – Tarbaǵataı, Jarbulaq, Barlyq, Alakól, Qabanbaı, Jalańashkól, Eginsý, Baqty, Qaraqol, Aqshoqy, Altynshoqy, Sulýshoqy, Arqaldy, Saýyr, Qutı syndy ataýlarynyń da árqaısynyń ózindik erekshelikteri men tarıhy bar.
Bul aımaqta ornalasqan ózen-kólderdiń ataýy onyń tabıǵı ereksheligine, aǵysyna, tereńdigine, túsine baılanysty – Alakól, Sasyqkól, Aı, Qarakól, Qarabuta, Keldimurat, Úrjar, Qatynsý, Eginsý, Shoshqaly, Emil, Qýsaq, Jyndy, Sholaqterek, Kóldeneń, Aqtas, Terekti, Jalańash, Bazar, Baqyrketken, Jasylkól dep atalsa, al eldi mekender ósimdikter álemindegi erekshelikterine nemese qonystanýshylar ómirlerindegi faktilerge sáıkes Aqshı, Aqshoqy, Araltóbe, Balasaz, Balatóbe, Barqytbel, Barmaqqum, Batpaqty, Báıgetóbe, Qonystaný ataýlarymen ózge ólkelerden erekshelenedi.
Keıbir ataýlar jer bederine, tabıǵı, geologıalyq qalyptasýyna, mal ósirý, egin salý sıaqty basty sharýashylyǵyn júrgizýine oraı Kókózek, Qaratuma, Kóktal, Kókterek, Qaıyndy, Qyzylbulaq, Qarabuta, Qarabulaq, Barlyq-Arasan, Qaratal, Qońyrsháýli, Úsh bulaq, Naýaly, Joǵary Eginsý, Barqytbel, Batpaqty, Salqynbel, Qarabuırat dep ataý qalyptasqan.
Al, Tarbaǵataı, Aqsháýli, Barlyq, Aqshoqy, Naızaqara, Jaqsy jartas, Jaman jartas, Báıgetóbe, Jaıtóbe, Tastaý shyńy taý-tas, bıik tóbe, shoqylar osy jerde bolǵan talaı tarıhı oqıǵalardyń kýási.
Jer-sý ataýlaryn jınastyrý barysynda baıqaǵanymyz Úrjar óńirinde árbir ataýdy bergende sol jerde turatyn adamdardyń ádet-ǵuryp, salt-sanasyn jáne dinı, ıdeologıalyq jaǵdaılaryn sıpattaıtyn sózderden qoıylyp, sol jerdiń erekshe bir belgisin bildiretindeı óte joǵarǵy dáldikpen belgileýdi de maqsat etken. Mysaly, Taskesken ataýynyń shyǵý tarıhy Aqtanberdi Saryuly zamanynan bastalǵan desedi aýyl qarıalary. Bıikqyzyl, Sháýildir taýlarynan bastaý alatyn Qaraqol ózenin egin sharýashylyǵyna paıdalaný maqsatynda taýdy kesip ortasyn jaryp ózendi ótkizgen. Tasty kesý arqyly egistikke sý jiberilgen eken; Baqyrketken – bulaq, baqyr – ojaý. Sol mańnyń sýynyń ekpini ojaý aǵyzardaı qatty bolǵandyqtan qoıylǵan ataý; Keregetas – taý, keregedeı kerilip turǵan úlken taý kıiz úıdiń keregesine uqsaǵandyqtan qoıylǵan ataý, Kempirtas – Taskesken aýylynan 7-8 shaqyrym ornalasqan adamnyń beınesi bar ájege uqsaıty tastyń ataýy. Sol jerdi Kempirtas dep ataıdy.
Jer sý ataýlarynda halyqtyq ataýlarmen qatar otarshyldyq ataýlar da jıi kezdesedi. Ondaı ataýlar tek qana Keńes dáýirimen kelgen ataýlar emes, onyń tamyry tereńde jatyr.
Jalpy ekspedısıa barysynda, 80-nen asa adamnan suhbat alynyp, 500-den asa jer-sý ataýlary sózdikke qosyldy. Topyraǵy qunarly, tabıǵaty kórkem Úrjar óńiriniń jer-sý ataýlarynyń tunyp turǵan tarıh ekenin ańǵartyp, bul ekspedısıa óńirimizdiń tarıhqa jáne jer ataýlaryna óte baı ekenin, jáne ony keleshek urpaqqa jetkizýdiń qajettiligin taǵy da dáleldedi.
Óńirlik toponımderdi jınastyrý júıeli túrde birneshe ǵasyr boıy arnaıy zertteý nysany bolmaǵanyn jete túsingen aýdan ákimi apparatynyń basshylaryna ekspedısıa múshelerine uıymdastyrý máselesinde bilgir basshy retinde kómek kórsete bildi.
Shynar SEIİTOVA,
Shaıza DOSKEEVA,
Ásem QASYMOVA
Qazaq ınovasıalyq gýmanıtarlyq zań ýnıversıteti oqytýshylary.
