«Rýdnyı Altaıdaǵy jabaıy tabıǵattyń erekshe alýan túrliligine qaramastan, mundaǵy kóptegen túrler shaǵyn, tipti dara janýarlardan turady», - deıdi belgili shyǵysqazaqstandyq ornıtolog, ólketanýshy Borıs Sherbakov. Kóptegen túrler sırek kezdesedi, al keıbireýleri joıylý qaýpiniń aldynda tur.
Shyǵys Qazaqstan oblystyq orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi aýmaqtyq ınspeksıasy turaqty túrde jylyna eki ret jabaıy janýarlardyń sanyn esepke alýǵa qatysady. Osy qurylymnyń janýarlar dúnıesi jáne ańshylyq bóliminiń basshysy Samat Dıdahmetovtiń aıtýynsha, aqpan aıynda mamandar ańshylyq sharýashylyqtardyń kúzetshilerimen birlesip qysqy marshrýttyń esebin júrgizedi, aptap ystyqtyń bastalýymen – sýda júzetin qustardyń ótetin jerinde, jazda shamamen sýyrlardyń, borsyqtardyń, aıýlardyń jáne basqa da túz janýarlarynyń sany anyqtalady.
«Bul árqashan salystyrmaly derekter», - dep túsindirdi Samat Dıdahmetov. - Janýarlar qorada turmaıdy, olar únemi qozǵalys ústinde. Sondyqtan aýmaq, bıotop alynady, mysaly, ormandy aımaq, taýly, batpaqty, dala. Qamtý oryndaldy. Eger siz sońǵy birneshe jyldaǵy eseptik aqparatqa súıenseńiz, sandardaǵy aýytqýlardy baıqaýǵa bolady, biraq jalpy alǵanda dınamıka turaqty.
Sarapshylar ańshylyqqa moratorıı engizý týraly usynysqa kúmánmen qaraıdy. 2016 jyly mundaı qabyldanǵan jáne birden tórt jylǵa engizilgen. Biraq nátıjesi shamaly, kóńil kónshitpeıdi.
Ormanshylardyń túsindirgenindeı, dál sol qustar kórshi Reseıge ushady, onda olarǵa ań aýlaýǵa ruqsat etilgen, sondyqtan moratorııdiń paıdasy shamaly. Iaǵnı, kórshi memleketterdiń aýmaǵynda da osyndaı tyıymdar jumys isteýi kerek. Janýarlar men qustar úshin shekara joq. Olar tek tabıǵı ınstınktterge baǵynady jáne ulttyq zańnamaǵa qaramastan, kóshi-qon joldaryn tańdaıdy.
Jalpy, jyl basynan beri aýmaqtyq ınspeksıa qyzmetkerleri brakonerliktiń tórt faktisin tirkedi, onyń ishinde atyshýly bulandardy zańsyz aýlaý deregi de bar. Odan kelgen shyǵyn shamamen 14 mıllıon teńgeni qurady. Shabýylshylar «Taıga» qar kóligin sol jerde qaldyryp, tastap ketken. Kóptegen dálelderge qaramastan, is áli de tergelýde. Serebránsk polısıa bóliminiń tergeýshileri eki aı boıy (!) qarda júretin kólik pen «salqyn» qarýdyń ıelerin taba almaı jatyr.
Basqarma basshysy atap ótkendeı, brakonerlikti joıý qıyn – ár aǵashtyń túbine ınspektor qoıýǵa taǵy múmkindik joq. Sheshim tek qoǵamnyń tabıǵat pen quqyqqa sanaly qatynasynda jáne ishki mádenıetinde bolýy múmkin.
«Zańsyz ańshylyqqa túskenderdiń arasynda ártúrli adamdar bar. Keıbireýler úshin bul qylmystyq bıznes. Marqakóldiń sensasıalyq oqıǵasy kópshiliktiń esinen shyǵa qoıǵan joq. Adamdar ýyldyryq úshin rezervtelgen kólde ań aýlaıdy. Sondaı-aq paıda tabý maqsatynda aqbókendi aýlap, múıizderin shaýyp, satýmen aınalysady. Jurttyń bári jumyspen qamtamasyz etilmegen, shalǵaıda turatyndardyń ishinde otbasyn brakonerlikpen qamtamasyz etýge tyrysatyndar bar. Tabıǵattan ózderine keregin ǵana alyp, paıda taba tabady. Olarǵa balyq nemese aqbóken eti túrindegi «artyq» dúnıe qajet emes», - dep túsindirdi basqarma basshysy.
Erekshe sanat - ańshylyq trofeılerdi unatatyndar. Olardyń aıqyn maqsaty bar: tarmaqtalǵan táji bar buǵyny nemese ádemi tústi tegis terisi bar úlken aıýdy nemese ıdealdy pishindi úlken múıizdi arqardy atý. Jáı ǵana ermek úshi, jarys, maqtan úshin. Mine, solar qaýipti.
«Biraq múldem kezdeısoq adamdar, áýesqoı ańshylar bar, - dedi Samat. - Kóbinese bul baı kásipkerler nemese bastyqtar, olar ózderin erekshe mańyzdy adamdar sanaıdy, múmkin ómirdiń óte sheberi retinde sezinedi. Olar óte qymbat jol tehnıkasyn alady, fırmalyq tehnıka, qymbat qarý-jaraqpen jaraqtanǵan. Biraq olar ańshylyq mádenıetten jurdaı, kimge ań aýlaıtyndaryn oılamaıdy. Olarda túısik joq, olar tek atý úshin ań izdeıdi».
Aıtpaqshy, áleýmettik jelilerde Shyǵys Qazaqstannyń qoryqtary men saıabaqtary tikushaqtan elıtalyq ań aýlaıtyn aýmaqqa aınaldy degen syńaıdaǵy pikirler bar. Sarapshylar mundaı habarlamalarǵa ıronıamen qaraıdy. Birinshiden, tikushaq áli de jeke kólik emes, ony jaı ǵana miný múmkin emes. Ekinshiden, árbir erekshe qorǵalatyn aýmaqta ınspektorlardyń orasan zor shtaty bolǵandyqtan, brakonerlik faktilerdi jasyra almaıdy. Erte me, kesh pe, mundaı qylmystar báribir áshkere bolady.
«Jelide kóptegen emosıalyq málimdemeler bar. Biraq, shyn máninde, ataqty, bedeldi adamdar men qoryqtar basshylyǵynyń qaı-qaısysy da óz ómirine qaýip tóndirýi ekitalaı», - dep atap ótti basqarma basshysy
Aýmaqtyq ınspeksıa qarý aınalymyna baqylaý jasamaıdy jáne qarda júretin kólikterdi tirkemeıdi, bul ishki ister organdarynyń jaýapkershiligindegi sala. Bul jerde olar «sándi» kólikter men qarý-jaraq ıeleriniń sany qalaı ózgerip jatqanyn taldamaıdy. Biraq qyzmetkerler reıdter kezinde ańshylardy mundaı qural-jabdyqtarmen kórip qalyp jatady. Ári olardyń sany az emes.
Qysta Rıdder mańyndaǵy búkil aýdan, Altaı aımaǵynda, Ulan, Glýbokovskıı jáne basqa aımaqtarda qarda júretin jol paıda bolady. Qarda kólik júrgizgendi unatatyndar elik, maral, bulan tuqymdastaryn kórgende jaqynyraq aıdap, sýretke túsýge tyrysady. Basqarma basshysy atap ótkendeı, bul týrıser úshin qyzyq, al orman turǵyndary úshin bul úlken kúızeliske alyp keledi.
«Bizdiń elikterdiń negizgi mekendeıtin jerleri - Samara oblysy, Kýlýdjýn qoryǵy, ol jaqtarda qum tóbeleri kóp, turaqty jeli bar, qar az. Qysta mundaı aımaqta eliktiń tirshilik etýi ońaıyraq. Elestetip kórińizshi, jabaıy janýarlar qolaıly qystaıtyn jer taýyp alady, al olardy kóńil kóterý úshin qýyp jiberedi. Tuıaqtylar úshin adammen kezdesý stressti týdyrady. Úıirdi ornynan alastap tastaıdy, ári qaraı qalaı qystaıtyny belgisiz», - dedi Samat.
Basqarma basshysynyń aıtýynsha, mazasyzdyq faktory janýarlar álemine úlken keri áserin tıgizýde. Jaılaýdaǵy shopandarǵa mal baǵýǵa kómektesetin ıtter kem degende úsh aı ańshy bolady. Óıtkeni, shopandardyń tórt aıaqty kómekshilerdi arnaıy tamaqtandyrý ádeti joq, al olardyń sany zańmen rettelmegen. Jaz boıy ıtter jemtikpen qorektenedi: jas kekilikterdiń, qaratorǵaılardyń, qoıandardyń, sýyrlardyń, tıinderdiń etin jeıdi.
«Olar maldy ylǵı salqynyraq taýǵa aıdaýǵa tyrysady. Otarlar men tabyndar bóten bıotopty alady. Mal sharýashylyǵy damyǵan saıyn jabaıy janýarlardyń tirshilik etý ortasy belsendi túrde qysqarady», - dedi Samat.
2022 jyly Shyǵys Qazaqstan oblystyq aýmaqtyq ınspeksıasynyń mamandary Respýblıkalyq zoologıa ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkerlerimen birlesip, arqarlardy Qyzyl kitapqa engen túr retinde tirkeýge atsalysty. Olar Saýyr men Monrak jotalaryndaǵy Tarbaǵataı men Zaısan óńiri sharýashylyqtarynyń maldaryn óz kózderimen kórdi, tórt túlik qarly shetke deıin barlyq jaıylymdyq aımaqty ıemdenip alǵan. Jabaıy ańdarǵa oryn qalmaǵan. Mysaly, maral - butaqtyń sybdyrynan nemese qardyń syqyrlaǵan dybysynan synyp ketetin sondaı saq janýar.
«Janýarlar eń az buzylý faktory bar jerde ómir súredi, - dep taǵy da túsindirdi jaýapty maman. - Eger olar kúızeliske ushyrasa, olar tirshilik etý ortasyn birden ózgertedi».
Kezinde oblystaǵy sharýa qojalyqtarynyń ótinishi boıynsha qasqyr atý baǵdarlamasy bolǵan. Ańshylarǵa búdjetten ár aýlanǵan jyrtqyshtyń terisi úshin syıaqy tólendi. Al qazir Samattyń aıtýynsha, qasqyr áli de retteletin túrlerdiń tiziminde, ınspeksıa jyl saıyn lımıtine qaraı atýǵa ruqsat beredi. Bıyl, máselen, ǵylymı bıologıalyq negizdeý nátıjeleri boıynsha mundaı shek 327 bas boldy. Osylaısha ańshylar ony 2023 jyldyń birinshi jumys kúniniń alǵashqy saǵattarynda-aq túgesip tastady. Memleketten eshqandaı syılyqaqy nemese sýbsıdıasyz! Onyń ústine, zańda kimniń ańshy bola alatyny – mal basynyń qamyn jep júrgen sharýa qojalyqtarynyń basshylary ma, álde basqa bireý me, naqty kórsetilmegen. Eń bastysy, atys qarýyna ruqsat pen ańshylyq kýáligi bolýy kerek.
«2022 jyldyń kúzinde bizge 20-ǵa jýyq ótinish túsip, halyqqa ruqsat qujattaryn alý tártibin túsindirdik, – dedi orman sharýashylyǵy basqarmasynyń basshysy. – Jyrtqyshty alǵysy keletinder kóp, biraq, shynyn aıtý kerek, elimizdiń ortalyq bóliginde ol is júzinde joq. Qaraǵandy, Aqmola, Pavlodar, Soltústik Qazaqstan oblystary ańdy alý ońaı, dalaly óńirlerde qaǵyp kete beredi. Shyǵys Qazaqstannyń relefi kúrdeli, oıly-qyrly bolyp keledi. Al qasqyr tek ertegilerde ǵana rýstıkalyq bolýy múmkin, shyn máninde bul aılaker jyrtqysh, ol jasyrynýdy jaqsy biledi. Qansha ret reıdke shyqtym, ony tabıǵı ortasynan eki-úsh ret qana kórdim».
Qosalqy sharýashylyqtary bar aýyl turǵyndary qasqyrdyń birinshi jaýy ekeni anyq. Samattyń aıtýynsha, aýmaqtyq ınspeksıaǵa ótken jyldary sharýa qojalyqtarynan jyrtqyshtardyń keltirgen zıany týraly aryz-shaǵymdar únemi túsip turatyn. Ásirese, qys mezgilinde. Bıyl mundaı habarlamalar bolǵan joq.
«Ótken qys tuıaqtylar úshin qıyn boldy. Janýarlar aýa raıynyń qolaısyzdyǵyn sezinip, aldyn ala qonys aýdarýdy biletinine qaramastan, biz olardyń qystaýyna kómektestik. Ańshylyq sharýashylyqtar men erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtarǵa shóp ákeldik, jemdik sypyrǵyshtar men tuz jalaptardy retke keltirdik. Sonymen birge turǵyndardy da baqylap otyrdyq. Bizge janýarlardyń ashtyqtan ólgeni týraly habar túsken joq», - dep atap ótti basshy.
