Kópshilikke eskertetin eń mańyzdy nárse – qysqa merzimde jáne joǵary paıyzdyq mólsherlemelerde naryqtan joǵary kepildik berilgen pasıvti kiris usynysy. Zańǵa sáıkes, ınvestısıalyq kompanıalarǵa tabystylyqqa kepildik berýge tyıym salynady. Kóbinese qarjylyq pıramıdalar baǵaly qaǵazdardy satyp alýdy usynyp, túsken qarajatty munaı, altyn óndirýge, qurylysqa, mıkroqarjylyq qyzmetke, Foreks naryǵyna jáne t.b. ınvestısıalaýǵa ýáde berip, ınvestısıalyq kompanıa retinde jasyrady.
Ádette, alaıaqtar ózderiniń qurbandaryn syıaqy úshin jańa klıentterdi tartýǵa shaqyrady. Sońǵy engizilgen qarajat buryn kelgenderdiń kirisin tóleýge ketedi. Shabýyl jasaýshylar jıi ártúrli psıhologıalyq trúkterdi qoldanady, bul tutynýshylarǵa tek búgin ǵana qoljetimdi bolatyn shekteýli usynys ekenine sendiredi.
Qarjy pıramıdasynyń taǵy bir belgisi – uıymnyń óz qyzmetiniń naqty anyqtamasyn bermeı-aq, ózin «biregeı joba» retinde kórsetýi múmkin. Mundaı kompanıanyń basshysy ádette óte tabysty adam retinde tanystyrylady. Onyń ústine, bul bedeldi kózderden alynǵan naqty sandarmen emes, uıymnyń tabystylyǵyna tikeleı qatysy joq atrıbýttarmen rastalady. Bul qymbat kólikter, sándi kýrorttarǵa saparlar syndy qyzyqty dúnıelerdi quraıdy.
Eskerte ketetin kelesi jaıt, qarjylyq pıramıdalardy uıymdastyrýshylar klıentterge kóbinese turǵyn úıdi, jerdi jáne avtokólikterdi naryqtyq baǵadan edáýir joǵary baǵamen satyp alýdy nemese kerisinshe, olardy kúdikti túrde arzan baǵamen jyljymaly nemese jyljymaıtyn múlikti satýdy usynady. Klıentten qandaı da bir ónimdi satyp alý nemese múshelik jarna tóleý talap etilse, abaı bolý kerek.
Tarıhta eń birinshi qarjy pıramıdasy - shotland qarjygeri Djon Loýdyń Mıssısıpı kompanıasy. Ol Fransıada tirkelgen, biraq ol kezde fransýz otary bolǵan Lýızıanada jańa jerlerdi ıgerip, jergilikti halyqpen saýda jasamaq boldy. Onyń tanymaldylyǵy artqan saıyn kompanıa «Barlyq Úndistannyń kompanıasy» dep atala bastady jáne fransýz bıligi onyń sheteldegi qyzmetine ruqsat berdi.
Aksıalardy shyǵarý qarjylandyrý kózi bolýy kerek edi. Low óz fırmasyn gazetterde keńinen jarnamalady. Buqaralyq aqparat quraldary Lýızıananyń jerleri óte baı, altyn, temeki jáne basqa da qundy zattary kóp dep jazdy. Missispia kompanıasynyń aksıalaryn memlekettik oblıgasıalarmen satyp alýǵa bolady, bul kompanıany Fransıaǵa nesıe berýshi etedi. Djon Loý saýatty ekonomıs retinde ataqqa ıe boldy, ol tipti qarjy ınspektory bolyp taǵaıyndaldy.
Biraq bir sátte bılik Mıssısıpı kompanıasynyń aksıalary baǵaly metaldarmen qamtamasyz etilmegeni, al Lýızıana kedeı jáne adam turmaıtyn aımaq ekeni áshkere boldy. Saýda tabys ákelmedi, keme jasaý shyǵyndaryn ótemedi, fransýzdar onda ómir súrgisi kelmedi. Olar Koróldik bankte baǵaly qaǵazdardy monetalarǵa jappaı aıyrbastaı bastady. Qazyna tez taýsyla bastady.
Kompanıany qoldaý úshin Fransıanyń Koróldik banki onyń baǵaly qaǵazdaryn satyp alýǵa kúsh saldy. Alaıda memleket qazynasyndaǵy qarajattyń azdyǵynan bank aksıa baǵasyn birjola ustap tura almady. Sodan keıin Djon Loý aksıalardy satyp alýdy jalǵastyrý úshin odan da kóp qaǵaz aqsha basyp shyǵarýdy buıyrdy. Nátıjesinde tuıyq sheńber paıda boldy, al fransýz ekonomıkasy tereń daǵdarysqa ushyrady.
Júz jyldan az ýaqyttan keıin ıtalándyq ımıgrant Charlz Ponsı Amerıka Qurama Shtattaryna kelip, qazirgi pıramıdalyq shemalardyń bastaýshysy bolǵan The Securities Exchange Company kompanıasyn qurdy. Ponsı oılap tapqan alaıaqtyq shema onyń atymen atala bastady. Baǵaly qaǵazdar bırjasy kompanıasy depozıtke salynǵan somany 45 kúnde jáne 90 kúnde eki esege ulǵaıtýǵa ýáde berdi. Alaıda, keıin Ponsı salymshylarynyń biri sotqa bergennen keıin bank shottary buǵattaldy. Salyq organdary ony tekserýge kirisip, esepshottarda nebári 4 mıllıon dollar bolǵanyna qaramastan, 7 mıllıon dollar qaryzyn anyqtady. Ol alaıaqtyq úshin bes jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy.
Jıyrmasynshy ǵasyrdyń aıaǵynda keńes matematıgi Sergeı Mavrodı týystarymen birge MMM qurdy, onyń qurbandary ártúrli baǵalaýlar boıynsha 10-nan 15 mıllıonǵa deıin salymshy boldy. Onda klasıkalyq pıramıdanyń barlyq belgileri boldy: qatysýshylar shemaǵa keıinirek engen jáne onyń negizinde bolǵan klıentterdiń qarajatynan kiris aldy. Mavrodı bir aksıa úshin nomınaldy quny 1000 rúbl bolatyn MMM aksıalaryn shyǵardy. Alty aıdyń ishinde olar úshin baǵa 127 esege qymbattady. Sodan keıin Mavrodı óz jarlyǵymen aksıalardy bastapqy qunyna 1000 rúblge qaıtardy. Sonymen qatar, ol endi baǵanyń eki ese jyldam ósetinin, aı saıyn tórt ese ósetinin aıtty. Keıbir málimetterge sáıkes, tek Máskeýde Mavrodı kúnine shamamen 50 mıllıon dollar tabys tapty.
Uzaq ýaqyt boıy ol jaýapkershilikke tartyla almady, óıtkeni MMM zańdy túrde qalyptasqan. Nátıjesinde Mavrodı salyq tólemegeni úshin ustaldy, OMON onyń keńsesine basyp kirdi. Olar onda tintý júrgizip, salyq zańnamasyn óreskel buzý faktilerin anyqtap, kompanıanyń 4 mıllıard rúbl qarajatyn buǵatqa aldy. Memlekettik Dýma depýtattyǵyna kandıdat retinde tirkelgen pıramıdashy bosatyldy.
Ol parlamentke keldi, biraq bir jyldan keıin Bas prokýratýranyń usynysymen depýtattyq mandatynan aıyryldy. 2000 jyldardyń basynda Mavrodı jalǵan qujat jasady jáne salyq tóleýden jaltardy degen aıyppen sottaldy. Mavrodı 4,5 jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy, biraq sot prosesi kezinde ol jazanyń barlyǵyn derlik tergeý ızolátorynda ótegen.
Qazaqstandaǵy eń tanymal oqıǵalardyń biri Mýdaraba Kapıtal oqıǵasy boldy. Uıym ózin kútpegen ınvestısıalar salasynda tabysty fırma retinde kórsetti. Qazaqstandyqtarmen kelisim-sharttar jasalyp, tapsyrys berýshiniń aqshasy tenderler men memlekettik satyp alýlarǵa qatysýǵa jiberiledi. Investorlarǵa dıvıdend túrinde aı saıyn 20 paıyzǵa deıin kiristilik ýáde etildi. Biraq is júzinde Mudarabah Capital tenderlerge qatyspady jáne jańa klıentter esebinen dıvıdendter tóledi. Sondaı-aq kompanıa árbir ákelgen ınvestorǵa 10 paıyz syıaqy ýáde etti.
Pıramıdany jarnamalaý úshin uıymdastyrýshylar BAQ ókilderin tartty, olar da keıbir málimetter boıynsha úleste boldy. Ótken jyldyń basynda kompanıa qarjy pıramıdasy dep tanylyp, jetekshisi ustalǵan bolatyn. Tergeý qarjylyq pıramıdanyń basty ıdeology retinde Mudarabah Capital negizin qalaýshylardyń biri Almas Qurmanǵalıevti atady. Jábirlenýshilerge keltirilgen jalpy shyǵyn shamamen 2 mıllıard teńgeni qurady. 40-tan astam jyljymaıtyn múlik obektisi, úsh avtokólik, toǵyz bank shoty jáne 16 kompanıanyń jarǵylyq kapıtalyndaǵy ártúrli úlesteri ustaldy.
Qarjy pıramıdasynyń isine 14 adam qatysqan, olardyń arasynda tanymal blogerler Meıirjan Tórebaev, Meıirhan Shernıazov jáne Ázimjan Saıdbaev bar. Tergeýshilerdiń aıtýynsha, olar pıramıdalyq shemany jarnamalap qana qoımaı, onyń ortaq ıeleri retinde únemi tabys alyp otyrǵan. İs tek jeltoqsan aıynda ǵana sotqa jiberilip, qazir aldyn ala tyńdaýlar júrip jatyr.
2022 jyly Qarjylyq monıtorıń agenttigi qarjy pıramıdalaryn qurý faktileri boıynsha 85 qylmystyq isti tergeýdi aıaqtap, osyndaı 29 uıymdy taratqan. 15 is boıynsha úkim shyǵarylyp, 23 adam sottalǵan.
Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttiginiń saıtynda qarjy pıramıdalarynyń belgileri bar uıymdardyń tizimi jarıalanǵan. Onda tek sol kompanıalar ǵana ornalasqan, olardyń áreketteri úshin azamattardan shaǵym túsken. Alaıda, bul materıaldy jazý kezinde qujat qol jetimdi bolǵan joq.
Sonymen qatar, 12 qańtarda Qarjy monıtorıńi agenttigi Baiqa Telegram piramida botyn iske qosty, ony ázirleýshiler kompanıanyń qarjylyq pıramıda ekenin túsinýge kómektesýi kerek dep málimdeıdi. Paıdalanýshy muny kompanıa/uıym veb-saıtyna, Instagram paraqshasyna, VK tobyna nemese Telegram arnasyna nemese uıymnyń BSN-ine gıpersiltemeni engizý arqyly jasaı alady.
Bılik eger kompanıa qarjylyq pıramıda retinde qarjylyq qadaǵalaý organdarynyń tizilimine engizilgen bolsa, chatbot bul týraly dereý habardar etedi dep ýáde beredi. Basqa jaǵdaılarda jaýap kútý bir kúnge sozylýy múmkin. Endi Qarjylyq monıtorıń agenttigi mamandary ótinimderdi qolmen óńdeýi kerek, sondyqtan kúnine bir eseptik jazbadan bes siltemeden artyq jiberýge bolmaıdy.
