Aldymen qarjy pıramıdasy degenniń anyqtamasyn jasap kórsek, barlyq qarjylyq pıramıdalar qaýipti, óıtkeni belgili bir ýaqytta mundaı «ınvestısıalyq kompanıalar» kúıreýge beıim keledi. Ádette, kez kelgen qarjylyq pıramıdanyń shemasyn uıymdastyrýshylar joǵary paıyzdar men dıvıdendterge ýáde ete otyryp, ınvestorlardan aqsha alady. Jınaqtalǵan qarajat belgili bir mólsherge jetkende tólemder toqtatylady, sodan keıin, ádette, uıymdastyrýshylar salymshylardyń aqshasymen birge izderin sýytady. Árıne, qarjy pıramıdasy quldyraı bastaǵanǵa deıin salymshynyń aqshasyn alý múmkindigi bar, alaıda mundaı yqtımaldyq az ekenin moıyndaý kerek. Tájirıbege súıene otyryp, adam tez baıýǵa úmittenip, pıramıdaǵa qaıta-qaıta aqsha salady jáne bir sátte barlyq jınaqtarynan aıyrylady dep qorytyndy jasaýǵa bolady.
Qarjy pıramıdalaryna qatysty atyshýly qylmystyq isterdi eske túsirip kórsek, 2020 jyly pandemıa kezinde elimizdiń birneshe oblystarynan, sonyń ishinde Astana, Shymkent, Aqtóbe qalalarynan qazaqstandyqtar Lombard 24 kompanıasynyń alaıaqtyq áreketteri týraly quqyq qorǵaý organdaryna jappaı aryz jaza bastady. Investısıalanǵan somanyń kirisiniń 40 paıyzyna deıin halyqqa aı saıyn tóleýge ýáde berildi. Bul jaǵdaıdan zardap shekkender Aqtaýda da tirkelgen.
Ótken jyldyń basynda Aqtaýda taǵy bir «Kapıtal plús» qarjylyq pıramıdasyna qatysty qylmystyq is boıynsha eki aıyptalýshyǵa úkim shyqty. İs materıaldarynda «Kapıtal plús» JSHS qyzmetinen keltirilgen shyǵynnyń jalpy somasy úsh mıllıard teńgeden astam ekeni anyqtalǵan. Eki adam kináli dep tanyldy, olardyń árqaısysy 12 jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy. Olar 35 paıyzdyq paıdamen aqsha jáne múlik salýdy usynǵan. 600-den astam adam zardap shekken dep tanyldy. Sottalǵandar barlyq salymshylarǵa ótemaqy tóleýge mindetteldi. İske qatysy bar taǵy bir adam – qarjy pıramıdasyn qurýshy jáne osy uıymnyń shtattan tys basshysy – halyqaralyq izdeýde. Tergeý amaldary jalǵasýda.
Taldyqorǵanda Qnet qarjylyq pıramıdasyn qurylyp, ony basqarǵan kúdikti de qamaýǵa alyndy. Bul boıynsha naqty shyǵyndar ázirge belgisiz. Tergeý amaldaryna baılanysty áli jarıalana qoıǵan joq. Dese de, qarjy pıramıdalaryn uıymdastyrýshylardyń jalǵyz basty maqsaty – olar salymshylardyń aqshasyn alaıaqtyq jolmen alýdy kózdeıdi. Olar emosıalarmen oınaı alady, manıpýlásıa jasaı alady, aqyry jeńedi. Olar bolashaq qurbandaryna ne jáne qalaı aıtý kerektigin biledi. Halyqtyń senimin arttyrý úshin ınvestorlarmen kezdesýler ótkizedi. Oıyn ózgertip, áser etý úshin olar alǵashqy aılardaǵy mindettemelerin júıeli túrde oryndaıdy, kelisilgen ýáde etilgen paıyzdardy, bonýstardy tóleıdi. Bul uıymnyń tólem qabilettiligin dáleldeý úshin ǵana jasalady. Sondaı-aq olar tek JSHS ǵana emes, salymshylardyń ózderi úshin de tabys ósýi úshin týystaryn, dostaryn, tanystaryn shaqyrýǵa yqpal etedi.
Azamattarymyzdy qorǵaý maqsatynda ótken jyly Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev qarjylyq (ınvestısıalyq) pıramıdalyq shemalardy jarnamalaǵany úshin eki myń aılyq eseptik kórsetkishke deıin aıyppul salý túrindegi jazany qarastyratyn zańǵa qol qoıǵan bolatyn.
Al ınvestısıa salýdy josparlap otyrǵan azamattar ne nársege nazar aýdarýy kerek? Birinshiden, halyq «jeńil ári jyldam aqsha» dep ýáde etilgen qylmystyq marketıń dep atalatyn jolǵa túsip qalmaýy tıis. Ádette, qarjylyq pıramıdalardy uıymdastyrýshylar ınvestısıadan nemese pasıvti kiristen joǵary tabysqa «kepildik beredi». Mysaly, olar ekinshi deńgeıli bankterdegi paıyzdyq mólsherlemeni salystyryp, 35-40 paıyz syıaqyǵa ýáde berip, óz sharttaryn usynady. Eger sizge qolaıly bolyp kórinetin osyndaı sharttar usynylsa, bul mundaı ınvestısıalardyń oryndylyǵyna kúmándanýǵa negiz bolady.
Taǵy bir nazar aýdaratyn jaıt, azamattardy esh oılanbastan jyldam ınvestısıalaýǵa shaqyrady. Bul adamdardy eskertýi kerek, óıtkeni biz agressıvti jarnama týraly aıtyp otyrmyz, azamattarǵa oılanýǵa, barlyq málimetterdi naqtylaýǵa ýaqyt berilmeıdi. Qarjy pıramıdasynyń taǵy bir belgisi - týystaryn, dostaryn jáne tanystaryn ákelgeni úshin bonýstar ýáde etý, ıaǵnı adamdarǵa klıentterdi tartý jáne sol arqyly aqsha tabý júıesin qurý.
Qarjy pıramıdasynyń qurbany bolmaı turyp, qalaı qorǵaný joldary da qarapaıym. Azamattardy óz jınaqtaryn ınvestısıalaýǵa yntalandyratyn ınvestısıalyq kompanıanyń bedelimen tanysyp alǵan jón. Depozıtterdi qabyldaýǵa ýákiletti organnyń lısenzıasyn kórsetýdi surap kórińiz. Bul jerde aıta ketetin jaıt, eger lısenzıa bolmasa, onda bul pıramıdalyq shema bolý yqtımaldyǵy joǵary jáne kópshilik biletindeı, mundaı uıymdardyń tıisti lısenzıasyz qyzmeti zańsyz bolyp sanalady.
Sondaı-aq, eshqandaı jaǵdaıda aqshany nesıelik kelisimge otyrǵan kompanıalarǵa salý usynylmaıdy. Eń sońynda kompanıanyń salymshylardyń aqshasyn qalaı qabyldaıtynyna nazar aýdarý kerek. Eger qolma-qol aqsha bolsa, bul saq bolýǵa úlken sebep. Eger aqsha áldeqashan salynǵan bolsa jáne siz qarjylyq pıramıdamen aınalystym dep oılasańyz, dereý quqyq qorǵaý organdaryna habarlasýyńyz kerek.
Quzyrly organ mamandarynyń aıtýynsha, qylmystyq istiń eń qıyny – qarjy pıramıdalaryn uıymdastyrdy degen kúdikke ilingenderdi ustaý. Ásirese, qylmystyq is boıynsha aıyptalýshylar elden ketip qalyp jatsa, tipti qıyn. Sol kezde kúdiktilerdi ekstradısıalaý máselesi týyndaıdy. Jedel bólimsheler kúdiktilerdi izdestirýge kirisedi, tergeý kezeńi úzilip qalady. Ekstradısıalaý prosesi biraz ýaqyt alýy múmkin. Kúdiktilerdi berý týraly kelissózderdi memleketterdiń ýákiletti organdary júrgizedi.
Al zardap shekken salymshylarǵa keltirilgen shyǵyndy óteýge kelsek, Qylmystyq is júrgizý kodeksiniń normalary jábirlenýshilerge qylmystyq is boıynsha sottalýshylarǵa, eger olardyń kinási sotpen dáleldense, keltirilgen zıan somasyn óndirip alýǵa talap qoıý quqyǵyn beredi. Talap-aryz qylmystyq isti qaraý barysynda nemese sot úkimi shyqqannan keıin berilýi múmkin. Óndirip alý máselesi azamattyq is júrgizý tártibimen sheshiledi.
Qarjy pıramıdasyn bir adam basqara almaıtyny anyq. Sondyqtan, ádette, qarjylyq pıramıdalardy jasaýshylardyń sybaılastary, agentteri, oryndaýshylary bolady, tıisinshe «adamdar tobynyń qylmys jasaýy» boıynsha úsh jyldan jetige deıingi merzimge bas bostandyǵynan aıyrý túrindegi jaýapkershilik kózdelgen. Eger is materıaldarynda qylmystyq toptyń bolǵany anyqtalsa jáne asa iri kólemde zıan keltirilgen bolsa, múlki tárkilenip, bes jyldan on eki jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵynan aıyrý túrindegi jaza qarastyrylady. Osy jerde aıta ketetin jaıt, tótenshe shara – 10 jyl bas bostandyǵynan aıyrý – 12 jylǵa deıin ulǵaıtyldy.
Joǵaryda atap ótkenimdeı, sońǵy kezderi alaıaqtyqtyń jıi kezdesetin jaǵdaılary – onlaın saýda, atap aıtqanda, áleýmettik jeliler arqyly, mysaly, Instagram arqyly aldaıtyndar jıilegen. Tańǵajaıyp arzan zattar men jarty baǵadaǵy tartymdy mámileler beıtanys onlaın satyp alýshylardy qyzyqtyrýǵa arnalǵan. Sonymen qatar, sengish azamattar jazylýshylar sanyn, ónimniń ádemi fotolary men beınelerin basshylyqqa alady, sodan keıin tapsyrys beredi, biraq ónim joq. Keıinirek belgili bolǵandaı, bul jalǵan akkaýnttyń ıeleri profıldiń atyn jaı ǵana ózgertip, endi shartty túrde kózildiriktiń ornyna áıelder sómkelerin satady eken. Bul ártúrli ınternet saıttaryna da qatysty. Sondyqtan azamattardy yqtımal keleńsizdikterden qorǵaý úshin saqtyq sharalaryn saqtaýdy suraımyz. Mysaly, taýarlarǵa tek senimdi jetkizýshilerden tapsyrys berý, olardan naqty tutynýshylardyń pikirlerin basshylyqqa ala otyryp, tolyq aqparatty suraý asa mańyzdy.
Kóptegen turǵyndar «Zardap shekken satyp alýshy men jalǵan satýshy arasyndaǵy aqshanyń aýdarylǵanyn rastaıtyn úzindi kóshirme jáne hat-habar polısıaǵa júgingen kezde zattaı dálel bola alady ma?» dep surap jatady. Bank arqyly aqsha aýdarylǵany, áleýmettik jelilerdegi jeke hat-habarlary týraly málimetterge – aryzdanýshy usynǵan barlyq materıaldar qylmystyq is materıaldaryna qosa tirkelip, dálel retinde qyzmet etýi tıis. Joǵalǵan aqshany qaıtarý úshin dereý aryz jazý arqyly polısıaǵa habarlasý mańyzdy. Ótinish berýshiniń jedel áreket etýi polısıaǵa alaıaqtyqqa kúdik týǵyzǵandardy izdeý boıynsha jedel is-sharalardy bastaýǵa múmkindik beredi.
Jalpy, elimizdegi alaıaqtyq faktilerin barynsha azaıtýǵa qatysty qosymsha sharalar az qoldanylyp jatqan joq. Adal azamattardyń aqshasyn zańsyz alý úshin aldaý ádisteriniń jyldan-jylǵa ónertapqyshtyqqa aınalyp bara jatqanyn da moıyndaǵan jón. Adamdardyń qarjylyq saýattylyǵy tómen bolǵandyqtan, kólikterin, páterlerin «ınvestısıalyq kompanıalarda» lombardqa qoıady. Tómen qarjylyq saýattylyq pen ońaı jáne jyldam paıdaǵa umtylý - bul adamdarǵa qylmystyq kontıngent qurylymdaryna jol ashatyn kombınasıa. Sondyqtan mektepterde qarjylyq saýattylyqqa úıretetin pán bolǵany jón.
Osylaısha, balalarǵa mektep partasynan ekonomıkanyń qalaı jumys isteıtinin bilýge ǵana emes, onyń bolashaq kúndelikti ómirine qajet negizgi nárselerge baǵyttalǵan bilim beriledi. Bálkim, osy taǵylymdardyń arqasynda óskeleń urpaq tegin irimshik tek tyshqannyń torynda bolatynyn túsinetin shyǵar.
