Onyń maqsaty – sheteldik muraǵattar men qorlarda tabylǵan tarıhı derekterdi jınaqtap, zerttep, saraptaý. Keıin onyń bári Uly dalanyń mádenıeti men tarıhy boıynsha jasalatyn elektrondyq qordyń negizi bolady. Atalmysh joba aıasynda búginde qazaqstandyq ǵalymdar álemniń ár túkpirindegi tarıhı muraǵattarǵa ekspedısıa jasap, derekterdi jan-jaqty zertteýde.
Máselen, Joba jetekshisi Merýert Ábýseıitovanyń aıtýynsha Qazaqstan tarıhy týraly tabylyp jatqan qundy jádigerler Eýropanyń Ulybrıtanıa, Fransıa sekildi elderinde de jeterlik.
- Merýert Qýatqyzy, aldymen «Arhıv 2025» baǵdarlamasy týraly aıtyp ótińizshi.
- Bul baǵdarlamanyń bastaýy sonaý 2013 jyldan bastalady. Sol kezdegi Memlekettik hatshy Marat Tájınniń jetekshiligimen ult tarıhyn zertteý boıynsha jumys tobynyń keńeıtilgen májilisi ótken. Sol jerde Ramazan Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń aıasynda tarıhı materıaldardy zertteý jóninen Respýblıkalyq aqparattyq ortalyq (RAO) ashý týraly sheshim qabyldandy. Men dırektory bolyp taǵaıyndaldym.
RAO-nyń ǵylymı jumystary buǵan deıin júzege asqan «Mádenı mura» (2004-2009 j.j.) jáne «Ǵylymı qazyna» (2012-2014 j.j.) memlekettik baǵdarlamalarynyń jalǵasy. Búginde Ortalyqtyń aldynda úlken maqsattar tur. Álemde analogy joq qor qurýdy kózdeımiz. Bul qorǵa Qazaqstan tarıhy men mádenıetine qatysty elimizde jáne álemde júrgizilip jatqan ártúrli ekspedısıalyq zertteýlerdiń nátıjelerin toǵystyryp, arhıvtik materıaldardy, qoljazbalardy, basqa da qundy jádigerlerdi jınaqtaımyz.
– Baǵdarlama búginde qanshalyqty júzege asyp jatyr?
– Álemniń ártúrli muraǵattarynda qazaq tarıhy týraly shashylyp jatqan derekter óte kóp. Shyny kerek, munyń bári ǵasyrlar boıy zerttelmegen materıaldar. Olardyń barlyǵyn jınap, rettestirip, jan-jaqty saraptaý kerek. Sondyqtan, qoljazbalar men arhıvtik materıaldardy júıeli túrde tolyqqandy zertteý úshin aldymen Arheografıalyq qoǵam quryldy. Byltyr Arheografıalyq qoǵamnyń tájirıbeli mamandary Ulybrıtanıa, Fransıa, Italıa, Reseı, Ýkraına, Polsha, Vengrıa syndy elderdiń arhıvterine zertteý ekspedısıalaryn uıymdastyrdy.
Jınalǵan materıaldardyń barlyǵyn Qazaqstan tarıhy men mádenıeti týraly biregeı qujattar dep aıtýǵa bolady. Jınalǵan qoljazbalardyń barlyǵynan kóshirmeler jasattyq. Onyń bári aldaǵy ýaqytta úzdiksiz tolyǵyp otyrady.
Jalpy, tabylǵan materıaldardyń barlyǵyn jınap qana qoımaı, ǵylymı-zertteý jumystaryn jazý qajet. Árbir jańa tarıhı faktilerdiń barlyǵyn nazardan tys qaldyrmaı, Qazaqstan tarıhynyń kópshilik bile bermeıtin qyrlaryn asha túsý kerek.
– Ótken jyly Ulybrıtanıada ótken arhegrafıalyq ekspedısıaǵa ózińiz de qatysypsyz. Nátıjesimen bólisseńiz.
– Ol jaqqa naqty maqsattarmen bardyq. Qazaq jeri týraly parsy jáne túrki tildi qoljazbalardy qarap, maǵlumat jınaýǵa tyrystyq. Ulybrıtanıadan elge shyǵys manýskrıpteriniń kóshirmelerin alyp keldik. Bul qazaq eli úshin óte qundy jádiger. Sol jaqta Hodjamkýlı-bek Balhıdiń «Tarıh-ı Qypshaqı» qoljazbasynyń kóshirmelerine qol jetkizdik.
Munda HV-HVİİİ ǵasyrlarda qazaq jerinde bolǵan oqıǵalardy baıandaıdy.
Osylaısha «Tumandy albıonǵa» barǵan saparymyzda Qazaq handyǵy týraly maǵlumattardy biraz tolyqtyra aldyq. «Tarıhı-ı Qypshaqıda» avtor qazaq handarynyń tegin, týǵan jerin, bılikke kelgen ýaqytyn naqty kórsetip, sol kezdegi saıası oqıǵalardy jaqsy asha bilgen.
Sondaı-aq, kórshiles elderdiń de basshylarynyń esimderi kórsetilip, sol kezde ómir súrgen aqyndar men abyzdardyń attary atalady. Faktiler men sandar da naqty jazylǵan.
Sonymen qatar, Ulybrıtanıadan «Taýarıh-ı gýzıda-ıı nýsrat-name» qoljazbasyn da zerttedik. Onda da bizge qatysty qundy derekter óte kóp. Osy qoljazbany zertteýdiń nátıjesinde Qazaq handyǵynyń qurylýyn, sol kezdegi ǵuryptardy, alǵashqy qazaq handary Kereı men Jánibektiń tarıhyn bile aldyq. Budan bólek, sol zamandaǵy qazaq kıimderi men ártúrli tańbalaryn, turmystyq zattardy vızýalızasıa jasap jatyrmyz.
Sondaı-aq, Osman sultandary men Iran shahtarynyń saraı hattamalary men dıplomatıalyq hattary da erekshe nazar aýdartady. Sultandar jáne handar arasyndaǵy kóptegen hattardy zerttedik. Olardyń tek kórshiles eldermen ǵana emes, Qazaq handyǵymen jazysqan hattaryn da taýyp, sol kezdegi jazbalardyń erekshelikterin bildik.
Munyń barlyǵy bizge qazaq tarıhyna jańa kózqaraspen qaraýǵa kómektesti. Áıtpese, buryn tek Reseı ımperıasy jáne Orta Azıa qujattarymen ǵana ómir súrip, birjaqty málimet qana alyp kelgen edik.
Iaǵnı, biz úshin Ulybrıtanıa kitaphanalarynan tabylǵan jádigerler óte qundy. Ulybrıtanıa, Fransıa, Reseı, Qytaı taǵy basqa elderden tabylǵan qoljazbalar men qujattar arqyly Uly dala tarıhyn bastan-aıaq sýrettep shyǵa alamyz.
– Al bul materıaldardyń barlyǵyn qaıdan taýyp oqýǵa bolady, álde tek qujat túrinde arhıvterde jatyr ma?
– Ár ekspedısıanyń qorytyndysy týraly ártúrli basylymdarǵa jarıalap otyramyz ǵoı. Budan bólek, bizdiń mamandar búginde Uly dala qoljazbalarynyń, arhıv materıaldarynyń jáne jádigerleriniń katalogyn» daıyndar jatyr. Bul elektrondy katalog bolmaq. Osylaısha tabylǵan materıaldardy qaǵaz túrinde qaldyrmaı, kópshilikke elektrondy túrde usynamyz.
