Ótken júzjyldyqta álemdi ábigerge salyp, aýmaly-tókpeli zaman jasaǵan eki birdeı dúnıejúzilik soǵystyń ekeýi de jerge talas pen álemdik saıası júıege degen kelispeýshilikten bastalǵan edi. Bizdiń qazirgi álemdik tártip – Ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalǵan soń túzilgen ereje negizinde qalyptasqan. Ol úshin jahandyq teńgerim men tepe-teńdikti saqtaý maqsatynda BUU quryldy. Iadrolyq derjavalardan turatyn qaýipsizdik keńesi de óz qyzmetin sol kezeńnen bastaǵan bolatyn.
Alaıda, ýaqyt ótken saıyn sol zamannyń erejesimen qalanǵan tártipke baǵynǵysy kelmeıtinderdiń qatary men narazylyǵy arta tústi. Saldarynan álemde «separatızm» termıni qaıtadan ózekti máselege aınalyp shyǵa keldi.
Separatızm – latyn tilinde «separatus» sózinen shyqqan, «bóliný» degen maǵynany bildiredi. Iaǵnı, birtutas eldiń bir bóliginiń óz táýelsizdigin jarıalap, jeke el qurýǵa nemese basqa memlekettiń ıdeologıasyn qoldaý úshin bólinýge degen umtylysyn kórsetetin saıası proses. «Separatızm» degende negizgi memlekettik qurylymnan bólinýge nıetti sanasy basqa ıdeologıamen ózgergen, búlikshil qurylymnyń paıda bolǵanyn túsinemiz. Tarıhqa kóz salsaq, «separatızmge» degen umtylys AQSH-tyń jeke memleket retinde paıda bolýyna ákelgenin kóremiz.
Alaıda dál osy áreket muhıttyń arǵy jaǵynda eldegi azamattyq soǵystyń da órshýine sebep bolǵan edi. Jalpy kolonıalardyń paıda bolýynyń ózi Eýropa ımperıalaryn bir ǵasyrdan astam ýaqyt bir-birimen qyrqystyryp, otar elderdi ózara bóliske salǵyzyp, soǵys uıymdastyryp, túrli tolqýlar týdyrǵany belgili. Mysaly, AQSH-tyń Napoleonnan Lýızıany satyp alýy Ispanıamen ózara soǵysqa ıterip, ońtústik Shtattardaǵy ishki separatızmge jol ashqan edi. 1843 jyly AQSH Meksıkaǵa tıesili Tehas Shtatynyń táýelsizdigin moıyndaǵan bolatyn. Sonyń saldarynan bul jaıt Tehas pen Meksıka arasyndaǵy aýmaqtyq daýǵa únemi tamyzyq boldy. Bundaı jaǵdaıda soǵystyń bolmaýy múmkin emes edi. Sebebi Meksıka árqashanda Tehasty óziniń bir bóligi retinde sanady. Degenmen aýmaqtyq daý-damaı ózara ymyraǵa kelýmen retteldi. Atap aıtqanda, AQSH Prezıdenti saılaý qarsańynda jańa shtatty ózine qosý týraly kelissózder júrgizý týraly sheshim qabyldady. Tehas óziniń táýelsizdigin jarıalady jáne AQSH-tyń quramyna bir shtat bolyp kirýge kelisim berip, AQSH-tyń aldyndaǵy qaryzyn óteý úshin jeriniń bir bóligin ótemaqy retinde usyndy. Al Meksıka bolsa keıingi kezderde onsyz da túrli máselesi kóbeıip, qaryzy ulǵaıǵan Tehas shtatynan qutylyp, ári ol úshin tólem alyp eki jep, bıge shyqqandaı kúı keshken edi.
Aıtqandaı, Sımon Bolıvar uzaq soǵystan keıin Venesýela men Latyn Amerıkasynyń bir bóligin ıspan ústemdiginen azat etýge qol jetkizgeni belgili. Maqsaty oryndalǵan soń, ol ózi Latyn Amerıkasynda Jańa Napoleon bolǵysy keldi. Onyń bul áreketi árıne parlamentte kelispeýshilik týdyrdy. Árıne onyń qalaýyn qoldap, ony ómir boıy prezıdent retinde kórgisi keletinder de tabyldy. Alaıda qoǵamnyń basqa bóligi derbes avtonomıa jarıalaǵysy keldi.
Mysaly Perý tarıhyna ol dıktator retinde endi jáne ony perýlikter ómir boıy prezıdent bolý quqyǵynan aıyrdy. Osylaısha jaǵdaı shıelenisip, jaýlap alynǵan jerler birinen soń biri bóline bastady. Ol «utymdy oı tájirıbe arqyly keledi, al tájirıbe aqyl-oıdyń jetispeýinen paıda bolady» degendi jıi aıtatyn edi jáne bul danalyq oı onyń óziniń júrip ótken jolyn dál sýretteıdi.
Jalpy, tarıhshylardyń esebinshe álemde bolatyn osyndaı saıası kúrt ózgerister – qoǵamdaǵy býyn aýysýymen tikeleı baılanysty deıdi. Mysaly 20 ǵasyrda «separatızm» eń ózekti másele bolǵan kezeńder – 1918-1939, 1945-1968, 1968-1989 jyldar aralyǵyndaǵy belgili bir sıklde oryn alǵan eken. Iaǵnı, ortasha eseppen alǵanda árbir 21-23 jyl saıyn qaıtalanyp turǵan.
Separatızm uǵymy sońǵy júz jyl ishinde qatty ózgerdi. Qazir biz qandaı da bir eldi tutas álemnen bólip qaraı almaımyz. Sondyqtan kez-kelgen bir eldegi separatızm oshaǵy oǵan kórshi memleketterdegi jaǵdaıǵa áser etýi ábden múmkin jáne ol álemdik júıege aıtarlyqtaı ózgerister týdyra alady. Árıne búgingi zamanda halyqtar men mádenıetter arasynda qatyp qalǵan shekara joq. Qazir adamdar búkil álem boıynsha kóship-qonyp júre beredi. Nátıjesinde túrli mádenıetter aralasyp, túrli ulttar bir-birimen otaý quryp jańa mentalıtet qalyptastyryp jatyr. Nátıjesinde qansha jerden derbes bolsa da ózara tyǵyz ekonomıkasy baılanysqa túsken álem elderi bir-birine óte táýeldi bolyp qaldy. Bul prınsıp barlyq memleketterge tán qubylys.
Keńes zamanynda Ýkraına men Kavkazdaǵy separatızm máseleleri ózekti bolǵany belgili. Bul máselede Qazaqstan da únemi nazarda boldy. Atap aıtqanda, nemis avtonomıasyn qurý ıdeıasy, Almaty oblysyndaǵy uıǵyr jáne basqa da aýdandarǵa derbestik berý máselesi jıi kóteriletin jáne ol udaıy jappaı narazylyq týdyratyn. 1991 jyldan keıingi postkeńestik elderde separatızm máselesi ýshyǵa tústi. Atap aıtqanda, Ázirbaıjanda – Taýly Qarabaq, Grýzıada – Ońtústik Osetıa jáne Abhazıa, Reseıde – Sheshenstan, Moldovada – Prıdnestrove jáne Gagaýzıa. Al Reseı men Ýkraına qaqtyǵysy aýqymy men qarqyny jaǵynan árıne bulardyń barlyǵyn basyp ozady.
Bul jerde erekshe aıta ketetin másele bar. Eger ótken ǵasyrdaǵy bıpolárlyq álemde oryn alǵan qyrǵı-qabaq soǵys kezinde geosaıası qaqtyǵys tek ıadrolyq qarý jarysy men ıdeologıalyq nasıhatta kórinis tapsa, búgingi álem kóp polárly jáne aımaqtyq derjavalardyń qaqtyǵysy aldyńǵy orynǵa shyǵady. Bundaı túzilim jaǵdaıdy tipti shıelenistire túsedi. Sebebi qaqtyǵysqa qatysýshylar sany kóp jáne olardyń árbirimen til tabysý óte qıyn.
Búgingi Qazaqstan úshin kez-kelgen «separatızm» kórinisi opat qylmaı qoımaıtyn «obyrmen» teń. Al álemdegi bul qubylysty juqpaly indetpen salystyrýǵa bolady. Búginde bul áreket jekelegen halyqtyń nemese aımaqtyń ózin-ózi daralaýynyń kórinisin bildirmeıdi, búgingi jaǵdaıdaǵy «separatızm» – álemdik saıasat pen nasıhattyń quralyna aınalyp ketti. Al onyń saldary tek bir eldiń aýmaǵy úshin ǵana emes, onyń jaqyn kórshileri men strategıalyq seriktesteri úshin de joıqyn apatqa ákelýi múmkin. Kez-kelgen elde oryn alǵan ishki tartys pen qaqtyǵystyń saldary tek sol ýaqytta ǵana emes, onyń keleshegi úshin de qıyndyq týǵyza beredi. Ásirese eldiń ekonomıkalyq damýyn artqa ketirip, shet elden ınvestısıa tartýdyń jolyn kesedi. Keıingi jyldary jalpy álemde bolyp jatqan ekonomıkalyq daǵdarys pen sońǵy eki jyldaǵy pandemıanyń saldary az bolǵandaı memleketter arasyndaǵy múddeler qaqtyǵysy – ortalyq basqarý saıasatyna qarsy jáne túrli deńgeıdegi aýmaqtyq kıkiljińderi elderdegi saıası shıelenisti órshite tústi. Bundaı qubylystar Ispanıada Katalonıa narazylyǵy men basqa da birqatar aımaqtardan kórinis tapty.
Bul oraıda, Ortalyq Azıadaǵy terıtorıasy eń úlken jáne EAEO elderi ishinde ekinshi iri memleket sanalatyn Qazaqstan óz táýelsizdigin jarıalaǵannan bastap, Eýrazıalyq ıntegrasıa men kópvektorly saıasat arasynda tepe-teńdikti ustaýǵa tyrysyp keledi. Óziniń ishki qurylymy boıynsha kópetnosty qoǵamy bar Qazaqstan «separatızmniń» kez-kelgen kórinisin el táýelsizdigi men halyqaralyq qaýipsizdikke qater tóndiretin qubylys dep tanıdy.
Ýkraınanyń shyǵysynda Reseı Federasıasynyń dem berýimen oryn alǵan separatızm kórinisteri – Reseıdiń Soltústik Atlantıkalyq Aláns blogymen teke-tiresi men Ýkraınanyń óz ishindegi bıliktiń álsireýiniń nátıjesinde áskerı shıeleniske ákelip, álemdi azyq-túlik, kóshi-qon jáne tipti ıadrolyq qaýipke ıtermelep otyr. Bul rette, BUU Bas Assambleıasynyń 76-sessıasynda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev taraptardy beıbit kelissózge shaqyra sóılegen sózinde memleketterdiń aýmaqtyq tutastyǵynyń mańyzdylyǵyna toqtalǵan bolatyn.
Ýkraınadaǵy kıkiljińnen bólek, Aýǵanstandaǵy tereń gýmanıtarlyq daǵdarys ta Ortalyq Azıa elderiniń qaýipsizdigine úlken qater tóndirýde. Bul rette, Qazaqstannyń halyqaralyq uıymdar úshin óńirlik alańǵa aınalyp, aımaqtaǵy turaqtylyq pen ekonomıkalyq damýdyń kepili bolýǵa áleýeti de, tájirıbesi de jetedi. Memleket basshysy bul máselede: «Ótkir gýmanıtarlyq jaǵdaı bizdiń basty basymdyǵymyz bolýy tıis. BUU mekemeleri men basqa gýmanıtarlyq uıymdar qaýipsiz jáne kedergisiz gýmanıtarlyq qol jetimdilikke der kezinde ıe bolýy tıis. Almaty qalasynda usynylǵan BUU óńirlik habyn qurý jónindegi Qazaqstan bastamasy osy mańyzdy mısıany oryndaýǵa yqpal ete alar edi. Biz BUU-men, kórshilerimizben jáne uıymdarmen tyǵyz yntymaqtastyq ornatýǵa daıynbyz» degen bolatyn.
Bizdiń terıtorıalyq kórshimiz Qytaı Halyq Respýblıkasy úshin de separatızm qaýpi óte mańyzdy. Bul rette, 1993 jyly Qazaqstanmen birigip qol qoıǵan ekijaqty shartta «separatızm» qaýpi terorızm men ekstremızmmen birge turatyn «úsh negizgi zulymdyq» qatarynda kórsetilgen. Sebebi Qytaı úshin onyń memlekettik birtutastyǵyn kórshi memleketterdiń moıyndaýy óte mańyzdy edi. Sondyqtan joǵaryda atalǵan «úsh zulymdyqqa» qarsy kúres Qazaqstan músheligine kirgen SHYU qyzmetiniń basty baǵyttarynyń birine aınaldy.
Biraq separatızmmen kúresti qarýly qaqtyǵysqa jetkizbeı qalaı júrgizýge bolady? Jalpy qaraǵanda soǵys áreketteri júrip jatqan ýaqytta da kelissóz ústeline otyryp, máseleni talqylaýǵa bolatyny belgili. Mysal retinde, Moldova Gagaýzıamen, Reseı Sheshenstanmen osylaı jasaǵany belgili.
Jalpy álemdik qaýymdastyq mundaı qaqtyǵystardyń aldyn alý úshin jáne ol oryn alǵan jaǵdaıda onymen qalaı kúresý kerektigi týraly usynystardy burynnan ázirlep qoıǵan. Ol úshin óz aýmaǵynda da, kórshiles elderde de separatızm kórinisteriniń bolǵanyn qalamaıtyn memleketter mynadaı normalardy saqtaýy qajet:
- BUU-nyń 3 qaǵıdaty – ıaǵnı, memleketterdiń egemendik teńdigin saqtaý, aýmaqtyq tutastyqty qurmetteý jáne memleketterdiń beıbit qatar ómir súrýi;
- Ekonomıkalyq, áleýmettik jáne mádenı quqyqtar týraly halyqaralyq pakti;
- Azamattyq jáne saıası quqyqtar týraly halyqaralyq pakti.
Bylaı qaraǵanda qarapaıym ǵana qaǵıdalar. Alaıda, ádette bolatyndaı qarapaıym ustanymdardy saqtaýdyń ózi qıyndyq týǵyzyp jatady. Degenmen, bul másele boıynsha EQYU ázirlegen jeke qujattar da bar. Eger olardy saqtaı bilse eldegi separatızmniń damýyna jol bermeýge ábden bolady. Olar:
- Til salasynda az ulttardyń quqyǵy týraly Oslo usynystary;
- Ár túrli qoǵamdardy biriktirý boıynsha Lúblána usynystary;
- Kópultty qoǵamdaǵy polısıa qyzmeti máseleleri boıynsha usynystar;
- Az ulttardyń bilim alý quqyqtary týraly Gaaga usynystary;
- Az ulttardyń qoǵamdyq-saıası ómirge tıimdi qatysýy týraly Lýnd usynystary;
- Memleketaralyq qatynastardaǵy az ulttar týraly Bolsan usynystary.
Bul usynystardyń barlyǵy da ókinishke oraı, túrli qaqtyǵystardyń saldarynan tógilgen qan, shyqqan jan tájirıesi negizinde jazylǵan. Sondyqtan buǵan júrdim-bardym qaramaǵan jón. Ultaralyq beıbitshilik pen kelisimdi saqtaý úshin jumsalatyn kúsh-jiger, bastalyp ketken janjaldy toqtatý jáne onyń saldaryn joıýǵa qajetti resýrstan on ese az bolatynyn túsinýimiz kerek.
Sondyqtan Qazaqstannyń separatızmniń kez-kelgen túrin qoldamaý turǵysyndaǵy ustanymy – halyqaralyq quqyqty saqtaý ǵana emes, ekonomıkalyq jaǵynan da ábden zerdelengen sheshim. Biz álemge osy ustanymdy nasıhattaý men taratý úshin ǵana emes, sonymen birge ózimizdiń ishki birlikti nyǵaıtý úshin únemi jumys isteýimiz kerek.
