– Byltyr Prezıdent Toqaev «Qoǵamdyq dıalog» taqyrybyndaǵy Joldaýynda «turaqtylyq pen órkendeýge jeteleıtin qoǵamdyq ózara dıalog» ekenine basa nazar aýdarǵan. Bıylǵy Joldaýda azamattardyń petısıalar men reformalar jónindegi usynystaryn jetkizýge onlaın ınstıtýt qurýdy tapsyrdy. Elde, qoǵamdyq dıalog qalyptasty ma, qalyptasyp kele me?
– Qoǵamdyq dıalog degenimiz bir mezette bola salatyn áreket emes qoı. Bul – úderis. Jurtqa, halyqqa qulaq asatyn memleket degen konsepsıa usynyldy, ákimderge, basqa laýazymdylarǵa áleýmettik jeliler arqyly halyqty tyńdaý degen sıaqty.
Bul bılikti moıyndamaıtyn, synaıtyn azamattardyń da aıtaryn tyńdaý ǵoı. Osy bir jyldyń ishinde halyqtyń, azamattyq toptardyń aıtqanyna qulaq asý eselep artty deýge bolady. Bılikti jek kóretin, qyjyly bar azamattardyń da kózqarasy ózgergenin aıta alady. Óıtkeni mádenıetti bolý, tárbıeli bolý degendi qazirden esepteý qıyn. 10% mádenıetti degen, 10% ınabatty degen bolmaıdy. Bul úlken mádenıetke jol bastaıtyn dúnıe. Bul kúrish nemese tary egý emes qoı.
Buny «bılik nege istep otyr» degen suraqqa jaýap izdep kóreıik. Dástúrli munaıǵa baǵyttalǵan ekonomıkanyń ýaqyty ótkenin bılik moıyndady. «Munaıdyń baǵasyna negizdelgen dáýirmen qoshtasaıyq, óz qolymyz óz aýzymyzǵa jetýine eńbektenýimiz kerek» degendi aıtyp jatyr. Álemdegi damyǵan elderdi alyp qarasaq, olardyń negizgi ereksheligi qoǵamnyń aıtqanyna qulaq asyp, qoǵamnyń qalaýymen júretin bılik pen memleket ekendigi.
Jańa ekonomıkanyń ornaýy, elde senim ornaýy degender tek osyndaı qadamdar, ózara dıalog arqyly keledi.
Dıalog degende o bastan Toqaevtyń ózin moıyndamaıtyn, bılik áli Nazarbaevtyń qolynda dep arpalysyp júrgen toptar bar.
Olardyń pıǵyly, sanasy bir kúnde ózgere qoımaıtyn shyǵar. Senbeımiz dep kóp syn áńgime aıtady. Óıtip aıtýǵa qaqysy bar. Óıtkeni uzaq ýaqyt boıy shynaıy reformalar bolǵan joq. Uzaq ýaqyt boıy kóptegen máseleler birese sabotaj, birese sıyrquıymshaqtanyp, uzaǵynan sozylyp ketti.
Endi búgingi zamannyń, Toqaev bıliginiń Nazarbaev dáýirinen aıyrmashylyǵy ne dep suraıtyn bolsaq, búgingi kúni osynyń bárin suraıtyn qoǵam, esep talap etetin qaýym bar.
Aınalyp kelgende, búgingi reformalardyń iske asyp-aspaýy memlekettiń ólim men ómir máselesi. Buny ásirese sheneýnikter túsinýi kerek. Búgingi reformalardyń júzege asýy qazaq úkimetiniń, qazaq bıliginiń ǵana emes qazaq memleketiniń taǵdyryn sheshedi.
Biz ıa jurttyń qalaýyn, energıasyn, qajyr-qaıratyn bir jerge toptastyryp, ashyq iske asyra alatyn ekonomıka men memleket quramyz, ıa birte-birte qurdymǵa ketemiz. Bul qazaq memleketi erteń joıylady degen sóz emes. Biraq tuńǵıyqqa bata bastaýy múmkin. Óziniń ekonomıkalyq múmkindikterinen aıyrylyp, damýdyń teris jolyna, tómen ekonomıkalyq kórsetkishke túsýi múmkin.
Búgingi kúngi ekonomıka qandaı? Sıfrlyq-sandyq ekonomıka deımiz, jańa ekonomıka, osynyń bári – aınalyp kelgende, senim ekonomıkasy.
Bizdiń teńgeniń taǵdyrynyń ózi senim ekonomıkasyna baılanysty. Biz teńgege senbeıtin bolsaq, onyń quny quldyraıdy degen sıaqty. Saıası taǵdyr da sol senim máselesinde. Ulttyq qoǵamdyq senim keńesi bar. Onyń maqsaty da sol ortaq áńgimege tartý, qoǵamdyq dıalog qalyptastyrý.
– Osy Joldaýda taǵy bir tyń dúnıe sózsiz ákimderdi saılaý. Áli mehanızmderi belgili bolmasa da jurtqa unap jatyr. Siz qalaı baǵalaısyz? Bul da halyqty tyńdaıtyn memleket formýlasy ma?
– Estıtin úkimet degenimiz ıá, bárin estýi kerek. Biraq, bárin isteýge mindetti degen sóz emes. Qoǵamnyń ishinde ártúrli áńgime bar. Kúńkil de, qarǵys ta, laǵynet te bar.
Bireý asylyp ól dese ony estısiń, biraq asylýyń mindetti emes qoı. Sol sıaqty búgingi kúni osyndaı jaqsy múmkindikter ashylyp jatqanda, bılikke meıli janyń ashymaı-aq qoısyn, biraq basqa nárselerge janyń ashýy kerek qoı, ekologıaǵa, balanyń tárbıesine, balanyń densaýlyǵyna degen sıaqty.
Búgin dogmatıkalyq turǵydan eshqandaı reforma eshkimge tańylyp jatqan joq. Memlekettik basqarý reformasyn ǵana bılik ózi-ózine kúshtep tańyp júzege asyra bastady. Qalǵan barlyq salada esik ashyq.
Dıalog eki jaqtyń bir-birine keremet mahabbaty demeı-aq qoıaıyn, biraq bar ekenin moıyndaýdan bastalady. Jaqynda azamattyq qoǵamdaǵy belsendi degenderdiń akkaýnttaryn qarap shyqtym. Kóbinde baıaǵy bir áńgime – moıyndamaý. Biraq, olarǵa da jetýi, olar da óz jaýapkershilikterin sezinýi kerek qoı. Bılik buǵan deıin daýysy qatty shyǵatyn, ashshy aıtatyndarǵa jaýap berýmen kelse, endigi sátten qoǵamǵa óz kún tártibin usynyp, ony júzege asyraıyq, kelińder degen shaqyrýmen jumys istep kele jatyr.
Ekinshi jaǵy, ákimderdi saılaý degen úlken másele. Men áli 5-10 jyl oblys ákimderin saılamaý kerek dep qasarysyp turyp alamyn. Nege deseńiz, seperatızm, traıbalızm jaǵyn eskeremin.
Ekinshiden, aldaǵy jyldary 1990 jyldardaǵymen para-par úlken ekonomıkalyq reformalarǵa kóshemiz. Dál osyndaı kezde iri qoǵamnyń ishindegi aımaqtyq sýbektilerdi popýlıserdiń, basqalardyń qolyna berip qoıa almaımyz. Olarǵa mynadaı reforma jasaıyq deseń, meni halyq saılady dep qarsy shyqsa, onda eshqandaı reforma ótpeıdi. Biraq, qoǵamnyń piskeni, qoǵamnyń damyǵany anyq.
Meniń biletinim, Qazaqstanda bir-birine uqsaıtyn birde bir oblys joq, bir oblystyń ishinde bir-birine uqsaıtyn birde bir aýdan joq. Ár oblystyń, ár aýdannyń ózindik jaǵdaıy, azamattyq belsendiligi, áleýeti bar. Eger osyny eskeretin bolsaq, dál qazir búkil aýdan ákimderin, qala ákimderin saılaıdy deıtin bolsaq, talas-tartys bolady.
Ótken aptada jazǵan maqalamda da aıtqanymdaı, Qazaqstanda óz qoly óz aýzyna jetetin 1000 aýyl bar. Iaǵnı tórtinshi búdjetti ıelengen, óz salyǵy ózine qalatyn aýyldar. Menińshe, ákimderdi saılaýdy osydan bastaǵan durys sıaqty. Bunyń ereksheligi nede? Bılik bolǵannan keıin bıliktiń qolynda búdjet bolýy kerek. Ol jaýapkershilik máselesi. Osydan kóp másele týyndaıdy. Búgin Prezıdent sózinde de «Bizge jergilikti ózi-ózi basqarý júıesin damytatyn naqty tujyrymdama kerek. Sonyń negizinde biraz zańdar qabyldanýy kerek» dep aıtty ǵoı. Prezıdentte tirek bop turǵan bıliktiń kózi, ókilettiligi bar, ol – Parlament. Oblys ákiminiń oblystyq máslıhaty bar. Aýdan ákiminiń óziniń máslıhattary bar.
Aýyl ákimin kim tirep turady? Halyqtyń jekelegen top retinde zańdyq kúshi joq. Múmkin keńes degen bir forma kerek shyǵar. Ár aýyl 5-7 adamnan taǵaıyndap, ákimnen esep suraıtyn, azdy-kópti jınalǵan aqshanyń qaıda ketkenin talap etip otyratyndaı. Naǵyz úlken demokratıa – bar resýrsty durys paıdaǵa túsirý. Qazaq qaýymy osyndaı endi túsine bastaǵan sıaqty.
Aınalyp kelgende, Qazaqstandaǵy halyqtyń basym kópshiligi aımaqta turady. Eger bıliktiń jemqorlyǵyn, bassyzdyǵyn, basqa da jaman qylyǵyn kórse, ortalyq bıliktiń jamandyǵyn kórmeıdi, jergilikti jerdegi bıliktiń jamandyǵyn kóredi. Búgingi Joldaýdyń eń basty áńgimesi ár polıseıde vıdeo kamera bolýy kerek, olar aqsha alyp jatsa, bireýdi uryp-soqsa qoǵam kórip otyratyndaı dep. Polıseı degen – zań muqtajyna saı Otan qorǵaý úshin basymdy tiktim deıtin azamat. Olardyń jumys kabınetinde, qyzmet ústinde baqylaýly bolýy kerek. Ár jerde sol sıaqty baqylaýshy jumys kerek. Eń qarapaıym nárse osydan bastalady.
Búrokratıanyń despoteıasy degen jeke adamnyń despoteıasynan da jaman nárse. Bılik ózi jasaǵan jumysty ózi baǵalap, ózi sanap, ózi eseptemeýi tıis. Syrttan baqylaýshy kúsh kerek. Bıliktiń ár satysyn qoǵamdyq baqylaý men júıe baılap-matap tastaýy kerek.
Jazyp alǵan: Nurǵalı Nurtaı
