«Seniń kınoń paıda ákelmeıdi…»

 

– Táýelsizdikten bergi qazaq kınosy qaı deńgeıde?

– Óte jaqsy deńgeıde.

– Postkeńestik eldermen salystyrǵanda…

– Reseıden kem emespiz, qalǵandarynyń aldynda turmyz. Túrkimenstan anaý, kınoteatry menen opera teatryn búldozermen súrip tastady. Ózbekterdiń, qyrǵyzdardyń kınosy bar deýge bolatyn shyǵar. 60-70 jyldary qyrǵyz kınosy jaqsy damyp edi. Qazir 3-4 jyldyń kólemi, burynǵy qalpyna endi-endi kóterilip keledi.

Jas urpaq ósti ǵoı. Bizdiń de jas urpaq ózin dáleldeý ústinde. Ázirge avangard. Bizdiń jastar Reseı kınogerlerimen ıyq tirestirip, úzeńgiles kele jatyr. Kórermen arasynda qurǵaq shóppen aýyz súrte beretin tendensıa bar: «Qazaq kınosy ońbady ǵoı», – deıdi. Olar qazaq kınosymen jóndi tanys emes. «Qazaqfılmniń» týyndylaryn «Habar», «Qazaqstan» syndy telearnalardyń túsirip jatqan serıaldarymen salystyrady. Ol kıno emes, televızıalyq joba. Ásirese, jas kórermenderge aıtqym keletini, tıtrdy oqý kerek. «Sh.Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» degen jazýy bolsa, biz oǵan jaýap beremiz. Qala berdi 30-ǵa tarta jekemenshik kınostýdıa bar eken. Solardyń ónimin kóredi de, «Qazaq kınosy qurydy», – deıdi. Bizden bir top jastar shyqty, shetelden júlde alyp jatyr. Solardy kórmeıdi. Kóre almaıdy. Kóre almaýynyń sebebi bar. 95-96-jyldardan beri aıtyp kele jatyrmyz, kınoteatrlar jekeshelenip ketken. Kınoteatrlarǵa fılmimdi alyp baryp, «Sháken aǵanyń atyndaǵy kınostýdıanyń ónimi edi», – desem: «Ný ı chto?!» – dep jaýap beredi. Qyzyǵy, ol soǵan quqyly, jekemenshigi. «Gollıvýdtyń, Eýropanyń, Japonıanyń kınosyn kórsetip paıda kórip otyrmyn. Seniń kınoń paıda ákelmeıdi», – deıdi. Ótirik!

– Ótirik?..

– Patrıot emes… Jańa fılmniń tusaýkeserin ótkizý úshin eki saǵatqa jaldap alamyz. Alty men segizdiń arasynda praım-taım ýaqyty tipten sharyqtap tur. Olarǵa – qaltasy qymbat. Patrıottyǵy joq. Kelisim-shartqa otyryp, kınońdy biraz kún kórseter bolsań, túngi on ekige, birge nemese, tańerteńgi onǵa qoıyp qoıady. Sosyn ony kim kóredi?! Talaı adam: «Tańerteńgi jumys ýaqytynda qalaı kóremiz?» – dep habarlasty. Astanadan, Shymkentten, Atyraýdan, Tarazdan habarlasty: «Túngi birde qalaı baramyz?» – deıdi.

 

 

Kıno týraly zań qajet

 

– Bul máseleni qalaı sheshýge bolady?

– Jaqynda Asanáli aǵamyz bastaǵan jeti-segiz adam Parlamentke baryp, kıno týraly jańa zań qabyldaý jóninde usynys bildirdik. Áli qabyldanǵan joq. Álgi aıtqan Túrkimenstannyń óziniń toqsanynshy jyldardan beri kıno týraly zańy bar. Bizde joq, uıat qoı. Eger bıyl sol zań qabyldansa, ár qalada ákimdiktiń bir kınoteatry bolady. Ol kınoteatrlarda tek qazaq kınotýyndylary kórsetiledi. Sonda qazaq kınosyn kórmeı turyp dattaıtyn kórermenniń sózi basqasha bolmaq.

– Olar qandaı kórermender?

– Ózim qazaq kórermenin úshke bólemin. Biri arzanqol úndiniń, túriktiń, káristiń serıaldaryn kórip ábden baýyr basyp qalǵan, sondaı jylaýyq serıaldardyń kórermeni. Ekinshi – Eýropanyń, sosyn gollıvýd boevıkteriniń kórermeni, al úshinshisi – zerdeli kórermen. Bular fılmdi kórip bolǵan soń, ózine-ózi suraq qoıa alatyn, jaýap izdeıtin adamdar. Men osy úshinshi toptaǵy kórermen úshin kıno túsiremin. Álginde aıtqan shetelden júlde alyp kep jatqan jastar da osyndaı syrlas izdeıdi. Kórermenge: «Qaıdan keldik, ne istep júrmiz, qaıda bara jatyrmyz?» – degen úsh suraqty qoıǵyzatyn, sol arqyly syrlasatyn fılmder túsirý bizdiń mejemiz. Aldyńǵy eki kategorıa mundaı suraq qoımaıdy da, izdemeıdi de. Bulardy túsinetinim, jumystan sharshap kelip, kóńilashar fılmder kórip kishkene serpilgisi keledi. Arzanqol tyrqyldaq komedıalarǵa áýestenip ketetini osydan.

 

«Ofısıant rejıserlar» degen kimder?

 

– Siz aıtqan birinshi, ekinshi kategorıadaǵy kórermenniń betin qalaı beri qaratamyz?

– Bizdiń bar oıymyz zerdeli kórermen tárbıeleý. Al, aldyńǵy eki kategorıadaǵy kórermenge arnap kıno túsiretinder «ofısıant rejıserlar». «Sizge laǵman-kıno kerek pe? Mine! Jylatatyn fılm qalasańyz, ishine burysh salyp bereıin», – dep turǵandaı. Kórermenniń jeteginde ketken. Al, bizdiń kórermenmen ekran arqyly syrlasqymyz keledi…

– Óksheńizdi basyp kele jatqan rejıserlardyń arasynda avtorlyq-ıntellektýaldyq fılmder túsirip jatqan…

– Danıar Salamattyń kınosy.

– Arthaýstyq fılmder túsirip jatqan…

– «Kúrkeni» kórdiń be?

– Kenjebek Shaıqaqov.

– Tamasha fılm túsirgen.

– Endi sizderge komersıalyq fılmderdiń qaptap ketýi jáne kınoteatrlardan úzdiksiz berilip otyrýy zıanyn tıgizbeı me?

– Bizge emes, eń áýeli kórermenge zıanyn tıgizedi.

– Solardyń kesirinen óz fılmderińizdiń shyǵynyn da aqtaı almaı jatqan joqsyzdar ma?

– Arthaýstyq fılmder eshqashan shyǵynyn aqtaı almaıdy. Eger kórermenniń (oqyrmannyń da) deńgeıi aldyńǵy eki kategorıaǵa jatsa, onda Áýezov te, Maǵaýın da, Súleımenov te jazbaýy kerek. Repınniń «Býrlakı na Volge» degen kartınasy esińde me? Jaǵalaýda barlyǵy úlken kemeni tartyp bara jatyr. Biz amalsyzdan sondaı rejıser, sondaı jazýshy bolýǵa tyrysýymyz qajet. Óıtkeni, qaıyrlap qalǵan ónerdi alǵa súıreýimiz lázim.

– Bizdegi túsirilip jatqan avtorlyq-ıntellektýaldyq, arthaýstyq fılmderdiń kemshiligi nede?

– Kemshiligi sol, kórermeni az. Olardy kórsetý úshin ózimizdiń kınoteatrymyz bolýǵa tıis. Almatyda «Arman» kınoteatrynyń dırektory Baýyrjan Shúkenov qana qazaq kınosynyń janashyry. Fılmderimizdi meılinshe ýaqtyly kórsetýge tyrysady. Qaraǵandyda ákimdiktiń janynan bir kınoteatrdy jekeshelendirýden alyp qalǵan Rymbala degen apamyz bar. Qazaqfılmnen kıno shyqty degen habardy estise boldy, birden shaqyrady. Kınomyzdy kórsetip, kórermenmen kezdesý ótkizedi. Osy syndy ár qalada ákimdiktiń janynan salynǵan bir-bir kınoteatr jumys jasasa, «ofısıant rejıserlardan» zapy bolmas ek. Shyǵarmashylyq toptyń jumysynan kemshilik izdeý tyrnaq astynan kir izdeýmen birdeı. Arthaýstyq fılmderdiń bári derlik shedevr deýge bolmas. Dese de, jaqsyny da kóretin kóz kerek.

– Sizdiń prozańyzben de tanyspyz. «Jýsan dámi» syndy jeke adamdardyń taǵdyryna úńilgen shyǵarmashylyǵyńyz endigi jerde ıdeologıalyq fılmderge qaraı aýysty…

– Áýelirekte festıválderde keń talqylanǵan «Kózimniń qarasy», «Qyz jylaǵan» atty eki fılm túsirdim. Keıin de osy baǵytta jumys jasaı berýime bolar edi. Biraq, nege «Mustafa Shoqaıǵa», «Amanatqa» keldim? Biraz jyldardyń aldynda aýrýhanada, sanatorııda jatqanymda adamdarmen kóp áńgimelestim. Tańǵalǵanym, óz tarıhynan, óz mádenıetinen qol úzip qalǵan. Bizge dál qazir ıdeologıalyq fılmder kerek ekenin túsindim. Memlekettiń, ulttyń ıdeologıasyn júrgizýge, halyqtyń tarıhı jadyn jańǵyrtýǵa kıno arqyly jumylýdy ózime paryz sanadym. Bir jaǵynan aǵartýshylyq baǵytta jumys jasaýǵa beıildi boldym. Jas urpaqtyń jany, dili qazaq bolýyn kórý – meniń armanym. Osy jaqynda belgili akter Nurlan Sanjar ekeýmiz «Uzaq jańǵyryq» dep atalatyn senarı jazyp shyqtyq. Kenesarynyń zamanynda jer aýdarylyp kelgen fılolog Adolf Ianýshkevıch qazaq dalasy jaıly baı kitap jazdy. Qunanbaımen, Birjanmen, Táttimbetpen, Baraq sultanmen, Shoqannyń atasy Ýálıhanmen kezdesip, qazaq mádenıeti jaıly tańdana áńgimeledi. Bul sonyń negizinde jazylǵan senarı, «Amanattyń» rýhanı jalǵasy.

–  «Amanattyń» taǵdyry qalaı bop jatyr?

– Onyń taǵdyry lotereıa sekildi. Kóptegen kınofestıvalderde boldym, kóbinde kınonyń júldege ıe bolýy lotereıa. Onyń ústine, álemdik bedeldi festıválderdiń deni saıasılanǵan. Ne de bolsa, buıyrtqanyn kórermiz. Eń bastysy, long-lıstke ilindik, 200-den asa fılmnen 87-si tańdap alyndy. Alda short-lıst. Baıaǵyda «Kózimniń qarasy» fransýz kıno óneri akademıasynyń Jorj Sadýl atyndaǵy syılyǵyn alǵanda da 200-den asa fılmnen iriktelip 10-aq fılm qaldy. Sońyna deıin «Shet tilindegi úzdik fılm» nomınasıasy úshin japondyq rejıser ekeýmiz baq synastyq. Sheshimi álginde aıtqandaı lotereıa sıaqty. Eń bastysy, tizimge ilindik. Biz osymen besinshi ret «Oskarǵa» umtylys jasap otyrmyz. Bul qazaq kınosynyń kózge iline bastaǵanynyń dáleli. Reseıden Konchalovskııdiń «Raı» fılmi, Qazaqstannan «Amanat» úzeńgiles kele jatyr. Ásıa Baǵdáýletqyzy degen boıjetken «Amanatty» jerine jetkizip taldapty. Oqyp shyǵyp aıyzym qandy. Osyndaı saýatty jastardyń zamany qazir. Elzat Eskendir degen jas rejıserdiń biligi súısintedi. «Óliarasy» qazaqtyń janyn jiti zertteı alǵanynyń aıǵaǵy. Endigi kezek solardiki.

– Parsynyń Kıarostamı, Panahı, Farhadıi bar, túriktiń Djeılany bar, halyq turmysyndaǵy dinı, áleýmettik, ıntımdik bolsyn shıelenisterdiń psıhologıalyq áserlerin ashyq sýretteıdi. Óz elderinde kórermeni jeterlik. Al bizdegi osy taqylettes izdenisterge degen túsinispeýshilik neden?

– Bunyń zardabyn qazir shegip otyrǵanymyzben, sebebi áride. Otarshyldyqtyń qamytyn kıdik, bári komýnıstik senzýranyń eleginen ótip baryp usynyldy. Biz, tipti, álem ádebıetimen de orys tilinde tanystyq. Ózimizdi ózimiz tanymastaı halge jettik, tipten, tanyǵymyz kelmeıtin hal de bizdiń basymyzda. Endi kelip es jıyp, etegimizdi japtyq pa desek, televıdenıe úndiniń serıaldarymen-aq dińkemizdi qurtyp bitti. Baǵdarlamalarynyń sıqy anaý, ánshilerdiń qosylyp-ajyrasqany. Ol kimge tárbıe?! Mádenıet arnasynda Júsipbek Qorǵasbektiń «Kitaphana» degen baǵdarlamasy bar edi, qazir joq. Nege? «Reıtıń joq» depti. Óz eliniń ádebıetin, kınosyn, mýzykasy men jıvopısin dáripteı almaıtyn telearnalarǵa bazynam bar. Psıhologıalyq ıntrıga ashyq kórinis tapqan fılmderge kórermenniń daıyn bolmaýy qazirgi jaǵdaıda tikeleı televıdenıege baılanysty. Memlekettiń ıdeologıasyn jumyla jasaýymyz qajet, bul bóten emes, óz memleketimiz. Halyqtyń qabyldaý mádenıetin qalyptastyratyn sol telearnalar.

– Kınoǵa toqsanynshy jyldary kelgen «Jańa tolqyndy» ádebı elıta da asa qabyldaı qoımaǵan eken…

– Buǵan tańdanýdyń túk te qajeti joq. Ónerde jasalǵan jańalyqtardy qoǵamnyń birden qabyldaı alýy ekitalaı. Kezinde Abaıdyń óleńin túsingen ortasy boldy ma? Jańalyq kelgende fortochkadan kelmeıdi, quıyn bop keledi. Aldyńǵy tolqyn aǵalar, keıingi tolqyn iniler qashanda ózderine tán izdenispen keledi. Bir-birin túsine almaı jatsa, ol da tabıǵı qubylys. Sosyn «Jańa tolqyn» júz paıyz jańalyq ashty deýge kelmes. Olardan shynaıylyqtan qashyp, ádeıi erekshelengisi kelgendik te baıqalady. Asqar Súleımenov pen Andreı Tarkovskııdiń ekeýi de maǵan ustaz. Tarkovskıı emıgrasıaǵa keteriniń aldynda maǵan eki jyl sabaq berdi. Asekeń de, Tarkovskıı de bir-birin tanymaıtyn, biraq, ekeýi de: «Aıtpaq oıyńdy oramjapyraqtyń ishine jasyr, oqýshy qabyǵyn arshysyn, eńbektensin», – deıtin. «Jańa tolqynnyń» sol kezderde kınoǵa kelýiniń ózi úlken dúnıe. Únsiz jatyp alǵanda qaıter ek? Jańa tolqyn kelip shaıyp turmasa, kıno arnasyna qaq turady. Kórermen qaq sýdy ishpeıdi. Artymyzdan estafetany qaǵyp alatyn jastar kerek. Áıtpese, «ofısıant rejıserlar», «ofısıant jazýshylar» qaptap ketti. Búıte bersek, «ofısıanttar» qoǵamyna aınalamyz. «Sheginerge jol joq, artymyzda Qazaqstan!».

– Áńgimeńizge rahmet!

 

Úsen TORTAI

"Jas órken"