Qazaqstanda salamatty ómir saltyn saqtaý nasıhatyna erekshe kóńil bólinedi. Buny, ásirese, osy maqsatqa memlekettik búdjetten bólingen qarjydan anyq baıqaýǵa bolady.
Alaıda júzege asyp jatqan baǵdarlamalardyń tıimdiligi eshkimdi oılandyrmaıtyny qyzyq. «Ashyqtyqty údetý» (Povyshenıe otkrytostı) qoǵamdyq birlestiginiń prezıdenti Kırıl Pavlov bul máseleni budan buryn da kótergen edi. Salamatty ómir saltyn nasıhattaý óńirlik ortalyqtarynyń jumysyn zerdeleı kele ol tergeý júrgizip, osy ortalyqtardyń jáne keıbir kommersıalyq emes uıymdardyń salamatty ómir saltyn qalaı nasıhattaıtynyna qatysty mańyzdy faktorlardy anyqtady.
Dalanews tilshisi jyl saıyn salamatty ómir saltyn nasıhattaýǵa bólinetin 500 myń teńge kólemindegi qarjynyń qaıda jumsalatynyn, sony baqylaýǵa tıis organdardyń nege bul túıtkildi tereń zertteýi tıis ekenin aıtyp beredi.
Kırıl Pavlovtyń aıtýynsha, 2018 jyldan beri salamatty ómir saltyn nasıhattaýǵa bólinetin qomaqty qarjyny osy salaǵa arnaıy mamandanǵan úlesi bar toptar, ıaǵnı Salamatty ómir saltyn nasıhattaý óńirlik ortalyqtary júıeli túrde jymqyryp kelgen. Bul qarjy jergilikti búdjetten tender arqyly bólinedi. Al tenderge kommersıalyq emes uıymdar qatysady. Alaıda keıde «kompetensıasy» joǵary qyzmet kórsetetin uıym tabylmaǵandyqtan bul aqsha jumsalmaı qalady.
Kırıl Pavlovtyń sózinshe, salamatty ómir saltyn nasıhattaý jumysyndaǵy básekelestiktiń damymaýyna áldekimder múddeli. Sondyqtan salamatty ómir saltyn nasıhattaý óńirlik ortalyqtary túrli syltaýlarmen burynǵy shemany qaıtaryp alǵysy keledi. Bul ıdeıany depýtattar da qoldapty.
- Bir top májilis depýtattary Salamatty ómir saltyn nasıhattaý salasyndaǵy qarjylyq shemany qaıtadan qaıtarǵysy keledi. Ol shema boıynsha jergilikti ákimdikter Salamatty ómir saltyn naıshattaý ortalyqtarymen kelisim-shartqa otyratyn. Bul ortalyqtar Densaýlyq saqtaý mınıstrligindegi tikeleı Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ulttyq ortalyǵyna qarasty edi. Kelisim-shartty solar arqyly alatyn. Ol kezde ákimdikterge mundaı qyzmetti tek osy óńirlik ortalyqtar usynatyn. Bul muqıat jabyq júıe bolǵan. Iaǵnı, jergilikti búdjetten tikeleı tapsyrys boıynsha osyndaı nasıhatqa mıllıardtaǵan qarjy jumsalatyn. 2015 pen 2019 jyldar arasynda Salamatty ómir saltyn nasıhattaý óńirlik ortalyq qyzmetine memlekettik satyp alý júıesi arqyly astronomıalyq qarjy bólingen – 1,7 mıllıard teńge. Qazirgi tańda depýtattar ákimdikter ortalyqtarmen tendersiz, básekelessiz tikeleı kelisim-shartqa otyrýyn talap etip otyr. Iaǵnı, jaǵdaıdy baıaǵy qalpyna túsirgisi keledi. Ol kezde Salamatty ómir saltyn nasıhattaý óńirlik ortalyqtarymen tek memlekettik qurylymdar aınalysatyn, olardyń qarjylandyrýy múlde túsindirilmeıtin, - dep tıanaqtady sózin «Ashyqtyqty údetý» qoǵamdyq birlestiginiń prezıdenti Kırıl Pavlov.
Bul somalar men Salamatty ómir saltyn nasıhattaý óńirlik ortalyqtarynyń jemqorlyqqa beıimdigi týraly aqparat tekten tek shyqqan joq. Kırıl Pavlov 2020 jyly osyndaı 22 ortalyqtyń isin muqıat tekserip shyqqan.
- Salamatty ómir saltyn nasıhattaý isi 2018 jyldan bastap básekelestik ortaǵa ótkenmen, ákimdikter báz-baıaǵysha solarmen tikeleı kelisim-shart jasasyp kelgen. Keı kelisim-sharttyń quny 167 mıllıon teńge bolǵan, al kelisim-sharttardyń ortasha somasy shamamen jylyna 100 mln teńgeni quraǵan. Astana men Mańǵystaý oblysynyń ákimdikterine arnaıy talap jiberip, qyzmet kórsetýshi boıynsha naqty tańdaý minezdemesin surattym. Esesine ákimdikter Salamatty ómir saltyn naıshattaý boıynsha tenderdi asyǵys jaýyp, olardy laıyqsyz dep tanydy, - deıdi Pavlov.
Qazir sol Salamatty ómir saltyn nasıhattaý óńirlik ortalyqtary memlekettik emes bolyp sanalady. Tapsyrysty tender negizinde alady. Qoǵam únemi baqylaýda ustasa, bul naǵyz jemqorlyqty boldyrmaýdyń sebebi bolýy tıis edi.
Onyń ústine baıqaý ádil ótse, tenderge salamatty ómir saltyn nasıhattaý boıynsha basqa baǵdarlamalardyń qatysýyna da múmkindik ashylar edi.
Degenmen Kırıl Pavlovtyń aıtýynsha, depýtattar usynyp otyrǵan strategıalyq seriktestik shemasy boıynsha qarjyny basqarý ońaıǵa túsedi ári ortalyqtardyń «jumysy qaınap jatyr» degendi kórsetpek. Búdjettiń qarjysyna salmaqty dúnıe jasaý júıesine shetten túsý múmkindigi kemimek.
- Májilis depýtattary óz bastamalaryn eshbir sapamen tıanaqtamaı otyr. Ne salamatty ómir saltyn nasıhattaý óńirlik ortalyqtarynyń jumysy, ne sol tenderge qatysyp, básekelestik kezinde jeńip alǵandardyń jumysy saralanbaıdy. Tapsyrys berý ádisnamasyn qaıtyp qarastyraıyq degenge eshkim qoldaý bildirmedi. Tek salamatty ómir saltyn nasıhattaý tenderine zańdy tulǵalar qatysqan – densaýlyq saqtaý sýbektileri emes, basqa óńirlerdiń tulǵalary tartylǵan dep ýáj aıtady. Munyń bári logıkaǵa qaıshy keledi. Másele salamatty ómir saltyn nasıhattaýǵa tireledi, medısınalyq qyzmet kórsetý emes. Onyń ústine terıtorıalyq prınsıp tipti absýrd, utymdy tájirıbeni eldiń basqa óńirlerine taratý múmkindigin shekteıdi ǵoı, - dep sanaıdy ol.
Onyń sózine súıensek, Salamatty ómir saltyn nasıhattaý tıimdiligi májilis depýtattaryna múlde qyzyq emes. Alaıda bul qoǵam bolyp talqylaýǵa tıisti taqyryp.
- Depýtattardyń taǵy bir usynysy – Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ulttyq ortalyǵyna óńirlik ortalyqtarymen múddelestikti kúsheıtýdi tapsyrý. Sonyń arqasynda Salamatty ómir saltyn nasıhattaý boıynsha is-sharalardyń sapasyn arttyryp, kórsetilgen qyzmetti baqylaýda ustaý men qadaǵalaýdy kúsheıtip, sol is-sharalardy ótkizý merzimin qadaǵalaý, búdjet qarjysynyń tıimdi jumsalýyn qadaǵalaýdy arttyrýdy osy ortalyqqa tapsyrsa. Biraq Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ulttyq ortalyǵy men Salamatty ómir saltyn nasıhattaý óńirlik ortalyqtarynyń jumysyn saralasaq, mynadaı faktini baıqaýǵa bolady: QDSUO bes jyl saıyn GATS zertteýin júrgizedi – eldegi temeki shegýshiler sany qansha boldy, shekpeıtinderdiń ahýaly qandaı degendeı. GATS bizdiń elde eki ret júrgizildi: 2014 jyly, sosyn bes jyl keıin 2019 jyly. Zertteýshilerdiń jazǵan saraptamasynda eldegi temeki shegýshiler sany anaý aıtarlyqtaı ózgermegen, 2014 jyly 2,8 mln bolsa, 2019 jyly da sol qalpy 2,8 mln bolyp qalǵan. Paıyzdyq úlesi ǵana azdy-kóp kemigenin kórsetedi. Onyń ózi sol aralyqta Qazaqstanǵa kelýshiler sany kóp bolǵandyqtan deıdi. 5 jylda eshteńe ózgermepti, sonda temeki shegýshilermen qalaı kúresken? - dep saýal joldaıdy Kırıl Pavlov.
Sol ortalyqtardyń jumysyna qarasaq, 2014 jyl men 2019 jyl arasynda eldegi temeki shegýshiler sany kemigeni bylaı tursyn, áıelder men balalar arasynda veıpke qumarlyq artqanyn kórsetedi.
- Salamatty ómir saltyn nasıhattaý óńirlik ortalyqtaranyń artynda «Temeki tútininen azat Qazaqstan úshin» koalısıasy tur, onyń basshysy Jámılá Sadyqova ortalyq jumysyn qajetti baǵytqa burady-mys. Alaıda ol únemi demeýshileriniń atyn jasyrady, olardyń onyń aldyna qoıǵan maqsat-talaptaryn atamaıdy. Degenmen, «Temekisiz» qoǵamdyq qorynyń jyldyq tabysy 119,8 mln teńge, al 2022 jyly - 148,6 mln teńge, 2023 jyly - 86 mln teńgeni quraıdy. Bul qurylym – qoǵamdyq uıym, dárigerlerdiń kásibı birlestigi emes, memlekettik organ emes. Adam túsinbeıtin tásilmen balamasyz túrde Salamatty ómir saltyn nasıhattaý isine óziniń qyzmetin japsyryp qoıǵan. Qazaqstandaǵy búkil 22 Salamatty ómir saltyn nasıhattaý óńirlik ortalyq atalmysh «Koalısıanyń» qurylymyna kiredi. Sadyqovanyń basqarýymen eldegi temeki shegýshilermen kúresti baqylaıdy eken. Osy shemanyń aıasynda bári jergilikti búdjetten memlekettik qarjyny alady. Sońǵy kezderi sol qarjyǵa qol jetkizýdi tender sıaqty yńǵaısyz tásilmen qıyndatyp tastady. Sondyqtan sony májilis depýtattary alyp tastamaqshy. Búkil bılikti qaıtyp bir adamnyń qolyna usynbaq. Mine, memleket osy máseleni yjdahattylyqpen tekserýi tıis, - deıdi Kırıl Pavlov.
