"Jaqynda meniń bazalyq mólsherleme jaıly maqalam jarıalandy. Kóp uzamaı oǵan qurmetti Sábıt Kákimjanov myrza (Ulttyq Bank tóraǵasynyń keńesshisi) jaýap qatyp, meniń dálelderime qatysty egjeı-tegjeıli faktilerdi alǵa tartypty. Bul, árıne, óte jaqsy nyshan, óıtkeni ekonomıkalyq máseleler boıynsha qoǵamdyq pikirtalas komýnıkasıa deńgeıin jaqsartady jáne eń ońtaıly sheshimderdi tabýǵa múmkindik beredi. Degenmen, Sábıttiń keıbir aıtqanyna jaýap bergim kelip otyr". Osylaı dep bastalatyn qarjyger-maman Ǵalym Qusaıynov jelidegi óz jazbasynda týra qazir ınflásıamen kúresý úshin keshendi sharalar qabyldaý kerektigin qadap aıtady, dep habarlaıdy Dalanews.kz.
"Kóbisi meni joǵary ınflásıa jaǵdaıynda bazalyq mólsherlemeni tómendetý kerek degen pikirde dep oılap alypty. Bul múldem olaı emes. Meniń bar oıym Qazaqstanda bazalyq mólsherlemeniń áseri shekteýli, sondyqtan ınflásıamen kúresý úshin keshendi sheshimder qabyldaý qajet degenge baǵyttalǵan", - dep jazady Qusaıynov Facebook-tegi paraqshasynda.
Sóıtip ol óziniń osy oıyn bylaısha dáleldeı túsedi: Bazalyq mólsherlemeniń jumys isteý mehanızmi ony ózgertý arqyly bizdiń ınflásıaǵa tikeleı áser etetin naryqtaǵy suranys pen usynysty retteıtin etip jasalǵan. Bazalyq mólsherlemeniń suranys pen usynysqa áseri kelesi arnalar arqyly júredi:
- Nesıe arnasy - aqsha qymbattaǵan saıyn nesıege suranys tómendeıdi, ıaǵnı taýarlarǵa, jumystarǵa jáne qyzmetterge suranys azaıady.
- Jınaq arnasy - bazalyq mólsherleme ósken kezde depozıtter men oblıgasıalar sıpatynda teńge túrindegi aktıvterdiń tartymdylyǵy artady. Nátıjesinde naryq kóbirek únemdeı bastaıdy jáne tutynys azaıady, bul taýarlarǵa, jumystarǵa jáne qyzmetterge degen suranysty tómendetedi.
- Valúta arnasy - mólsherlemeniń ósimi aqsha baǵamyna áser etedi, óıtkeni teńge túrindegi aktıvter tartymdy bolyp, ol ulttyq valútanyń nyǵaıýyna alyp keledi. Sondyqtan ekonomıkalyq agentter joǵary stavkalar jaǵdaıynda aktıvti shetel valútasynan teńgege aýystyrady. Valútanyń nyǵaıýy ımport qunynyń jáne el ishindegi baǵanyń tómendeýine ákeledi. Alaıda, atalǵan arnalardyń árqaısysynyń óz shekteýleri bar jáne olardy joımaı, bazalyq mólsherleme tolyqqqandy jumys isteı almaıdy.
Sarapshynyń aıtýynsha, Qazaqstanda bul arnalardyń tıimsiz bolýynyń negizgi sebepteri mynalar:
1. Nesıelik naryqqa bazalyq mólsherlemeniń áseri shekteýli. Memleket paıyzdyq mólsherlemelerdi belsendi túrde sýbsıdıalaıdy, al sýbsıdıalar belgilengen kólemdi emes, mólsherlemelerdegi aıyrmashylyqty jabady. Nátıjesinde sýbsıdıa alýshylar úshin qandaı bazalyq mólsherlemeniń nesıe deńgeıine áserin shekteıtini mańyzdy emes.
2. Bankterge arnalǵan qorlandyrý quny bazalyq mólsherlemeniń ósimine saı proporsıonaldy turǵyda óse bermeıdi. Ekinshi deńgeıdegi bankterdiń barlyq teńgelik aktıvteriniń shamamen 20%-y aǵymdaǵy shottarǵa shoǵyrlanǵan, al olarǵa paıyzdardy esepteýge tyıym salynady. Nátıjesinde, bazalyq mólsherleme ósken kezde bankter óz kiristerin qaldyqtar boıynsha edáýir arttyrady, al ekonomıkalyq agentter tabys tappaıdy, bul únemdeý fýnksıasyn buzady. Bul, ásirese búdjettik uıymdarǵa qatysty. Qarapaıym tilmen aıtqanda, bankter salyq salymyna jatpaıtyn qarjy mınıstrligi ornalastyrǵan baǵaly qaǵazdardy satyp alý úshin búdjet uıymdarynyń qaldyq aqshasyn paıdalanady, bul bankterge paıyz túrinde tabys ákeledi.
3. Qazaqstanda táýelsiz valúta naryǵy joq, bul valúta arnasynyń yqpalyn shekteıdi. Zańdy tulǵalar valútany erkin satyp ala almaıdy, komplaens kapıtaldyń qozǵalysyn edáýir shekteıdi, al aqsha aıyrbastaý pýnktteri retteletin shek jaǵdaıynda jumys isteıdi. Onyń ústine valútalyq depozıtterge qatysty 1% mólsherleme turǵysynda shekteý bar. Osynyń barlyǵy bazalyq mólsherlemedegi ózgeristiń naryqqa áserin shekteıdi. Nátıjesinde, Ulttyq Bank stavkany kótergende nemese tómendetse, bul kútiletin nátıjeni bermeı jatady: teńge quny sál ǵana nyǵaıady, sodan keıin, ádettegi dıapazonǵa oralyp alady.
"Saıasatty ózgertý qajettiligi týraly aıtqanda, Úkimetpen birlesip ázirlengen ınflásıaǵa qarsy keshendi baǵdarlama bolýy kerektigin kúıtteımin", - deıdi ol.
Al ınflásıamen tıimdi kúresý úshin ne isteý kerek degenge kelsek, sarapshy myna birneshe mysalǵa da nazar salýdy usynady:
- Ekonomıkalyq ósim maqsatynan biraz ýaqytqa bas tarta turý. Iá, ekonomıkalyq ósim kórsetkishi mańyzdy, biraq, ókinishke qaraı, ınflásıamen kúresý jáne ekonomıkalyq ósim ártúrli baǵyttaǵy maqsattar bolyp tabylady. Eń durysy, jumyspen qamtý jaıyn qaýzaý, biraq bizdiń jaǵdaıda ekonomıkanyń ósimge nazar aýdarǵan durys. Bul ósim bolmaıdy degendi bildirmeıdi – bul múmkin nárse, biraq qazirgi ósim, negizinen qysqartýdy qajet etetin fıskaldyq ımpúlske baılanysty.
- Sýbsıdıalaý saıasatyn qaıta qaraý jáne qysqartý. Qazirgi jaǵdaıda sýbsıdıalardan tolyǵymen bas tartý qıyn, biraq olardy ıkemdi etip, bazalyq mólsherlememen baılanystyrý qajet.
- Aǵymdaǵy shottarǵa qatysty paıyzdardy esepteýge tyıym salýmen baılanysty teńgerimsizdikterdi joıý. Bul bazalyq mólsherlemeniń sońǵy ekonomıkalyq agentter úshin aqsha qunyna áserin qalpyna keltirýge múmkindik beredi. Áıtpese, bankter búdjettik uıymdar men jeke tulǵalardyń qaldyq aqshalarynan trıllıondap paıda tabýdy jalǵastyra beretin bolady. 4. Valúta naryǵyn yryqtandyrý. Iá, osylaısha memleket teńge baǵamynyń qubylmalylyǵymen kúresedi, biraq qubylmalylyq – bul naryqtyq táýekelder men belgilerge qatysty tabıǵı reaksıasy jáne ony jasandy túrde basýǵa bolmaıdy.
- Memlekettik búdjetti, kvazımemlekettik kompanıalar men qorlardy qosa alǵanda, búdjet saıasatyn keshendi túrde qaıta qaraý. Kontrsıkldik saıasatty tolyqqandy engizý qajet.
"Bul tizimdi ary qaraı da jalǵastyrýǵa bolady, biraq onyń basty máni mynada: keshendi tásil men paradıgmany ózgertpesten joǵary ınflásıa problemasyn tek bazalyq mólsherlememen sheshý múmkin emes", - deıdi Qusaıynov.
Endi Sabıttiń keıbir pikirlerine qysqasha jaýap:
- "Golandıa aýrýy" týraly. Mundaı qubylys kezinde valúta baǵamy, kerisinshe, basqa sektorlardyń damýyna kedergi keltiretin joǵary ónimdi salalardan eksporttyq kiristiń túsýine baılanysty negizsiz kúsh alýda. Qazaqstanda mundaı áser múldem joq, sondyqtan bizdiń ekonomıkamyz "golandıalyq aýrýdan" zardap shegýde dep aıtý qıyndaý.
- Stavkanyń áser etý shegi týraly. Sábıt mólsherlemeniń áseri kútiletin ınflásıanyń +3-6% sheginde shekteýli ekndigimen kelisedi. Kútiletin ınflásıa 10% bolǵan kezde bazalyq mólsherlemeniń joǵarǵy shegi 13-16% quraıdy. Bizde qazir ol - 16,5%.
- Inflásıany 5% deńgeıinde targetteý týraly. Men bul maqsatty deńgeı shamadan tys dep sanaımyn, óıtkeni bizde Balassa-Samýelson áserinen keıin qalyp ketken ınflásıanyń mańyzdy faktory bar. Inflásıanyń qandaı deńgeıi ekonomıkalyq ósimge zıan tıgizbeıtinin ashyq esepteý qajet, eger egjeı-tegjeıli esepteýler bolsa, onda meniń pikirim ózgerýi ábden múmkin.
- Jınaqtalǵan ınflásıa týraly. Meniń oıymsha, Ulttyq Bank bul kórsetkishti 2010 jylǵy jáne qazirgi baǵalardy salystyrý arqyly teksere alady. Mende ınflásıalyq statısıka málimetteriniń durystyǵyna kúmánim bar, ásirese ol Úkimetpen qaralǵan bolsa.
"Tutastaı alǵanda, keshendi tásil men makroekonomıkalyq saıasatty ózgertýsiz joǵary ınflásıadan qutylý bizge óte qıyn bolady", dep sózin qorytady sarapshy.
