– Qasqyr demekshi, Adaı-Ata kesenesiniń janyndaǵy alyp qasqyrdy kórgen jandar onyń ne úshin qoıylǵandyǵy jóninde suraq berip mazalap jatady.
– Durys, mazalaýdyń ózi – qyzyǵýshylyq. Adaı-Ata kesenesiniń qasyndaǵy Kók Bóri azý tisin aqsıtyp, qımyl-áreket ústinde kórinis berip tur. Jáne ózi kúnshyǵysqa qarap tur. Bizdiń Túrki tektes elderdiń totemi – Kók Bóri bolǵan. Kóshpendilerdiń, Túrki halqynyń, jalpy bizdiń Bahadúr babalarymyzdyń dáýreni basynda turǵanda, orystar salyq tólep, qytaılar qoryqqanynan qorǵan-qamal salǵan kezderi bolǵan.
Sosyn, biz olardyń qolyna tústik. Bórili baıraq kókjal minezimizden aıryldyq, «qoı sıaqty jýas halyqpyz» - dep maqtanatyn kúıge jetkizdi. Sosyn, qoı boldyq... Eń bolmasa, jylqy bolyp, óz úıirimizge ıe bolaıyqshy dep te suramadyq. «Sender, qoı sıaqty jýas halyqsyńdar! Momaqansyńdar!» - dep maqtap qoıyp, jerimizdi de, elimizdi de butarlap jeı bastady. Keıde biz qasqyrlardy qoıdy jeıdi dep kinálap jatamyz.
Qoıdy jeıtin tek qasqyr ma? Ózin-ózi qorǵaı almaıtyn shopannyń taıaǵynyń kóleńkesinde ǵana kún kóretin, máńgilik bostandyǵynan aıyrylǵan qorǵansyz baıǵusty tisi men tyrnaǵy bar ań-qustyń barlyǵy da jep júrgen joq pa? Bul bir peıishten kelgen mal edi ǵoı dep qurmettep jatqan kim bar? Qoı aqyldy bolǵanda peıishte júrgen jerinen osy tozaqy dúnıege kele me? Peıishke barsa, baryp júrgen bir qoı shyǵar. Taǵy da qaıtalaımyn, qoı aqyldy bolǵanda, myńy birigip bir eshkiniń izine erip júrmeıdi ǵoı!
Mysaly, Allanyń súıgen quldary – áýlıeler jumaqqa barady. Biraq, adamnyń bári birdeı jumaqqa barýǵa laıyq pa, onyń ishinde shaıtany kóp emes pe? Keıde ıtti de jeti qazynanyń biri dep jatamyz. Sanalsa, jeti qazynanyń birine sanalyp júrgen Qyzyr ǵ.s.-nyń qyzyl ıti shyǵar. Al, basqa ıtterge ne joryq. Tuǵyrly atasy joq, turaqty nekesi joq ıttiń quny – laqtyrylǵan súıekpen ǵana ólshenbeı me?! It degeniń – bir-birine ǵana «Qudaı». «Itimniń sanyn júzge jetkize almadym» dep júrgende Eskeldi Sanazar ıtti baı bolý úshin aıtyp júrgen joq qoı. It ıttigin jasap, birin-biri jep qurtyp otyratyndyǵyn, esh ýaqytta yntymaqty el bola almaıtyndyǵyn aıtyp otyr ǵoı.
Sonyń bir mysaly, qalanyń kóp qabatty úıleriniń podezinde ıt ustaǵyshtardyń birnesheýi tursa kerek. Salýly tósek, salqyn úıde qarny toq, qaıǵysy joq álgi ıtter birine-biri úıde jatyp aıbat shegip, órshelenip úrip, qasqa bolǵan qazaqtarǵa uıqy bermeıtin kórinedi. Sodan bir ańshy jigit ıt pen qustan qorlyq kórip júrgen qaladaǵy qazaq dosyna qasqyrdyń maı tabanyn ákelip beripti. Jáne onyń maıyn podezindegi ıti bar úılerdiń esigine jaǵyp shyǵýdy buıyrypty. Sol, sol-aq eken álgi ıtterdiń bir aı boıy jaǵy qarysyp, úrýdi de qoıyp, qasqyrdyń ısi shyǵyp turǵan bosaǵadan dalaǵa shyǵýǵa táýekeli jetpeı, tyǵylyp jatqan kórinedi.
Mine, Qashaǵan aqyn aıtpaqshy: «Pildiń tiri bási de myń dildá, ólse, teri bási de myń dildá» - degeni osy. Ittiń barlyǵy birdeı Qudaıdyń jeti qazynasyna iligip, shapaǵatynyń nazarynda bolǵanda, dál mundaı qorlyqty kúıdi keshpes edi. Ez ben Erdiń aıyrylar jeri de sol emes pe?..
Qasqyr da qorqady. Qorqatyn nársesiniń biri – kádimgi ala qanat saýysqan. Qasqyr jemtigin ańdysa, saýysqan kókte júrip qasqyrdy ańdıdy. Qasqyrdyń jemtiginen qalǵan qan-jyndy jegisi keledi. Tóbedegi saýysqandy kórgen ańdar, jaqyn mańda qasqyrdyń da bar ekenin seze qoıady, sóıtedi de tura qashady. Qasqyr sol úshin saýysqanǵa kórinbeýge tyrysady.
Al osy kórinistiń ózi keı jaǵdaıda «kópultty» Qazaqstandy eske salady. Bizdiń elde «saýysqandar» az ba? Olardyń da A.Mashkevıch sıaqty kekirigi azǵandary tóbemizden qarap, aýzymyzdan nesibemizdi qaǵyp, kóringenge kóz túrtki qylyp-aq júrgen joq pa?! (A.Mashkevıch demekshi, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń 5 qazan, 2006j. sanynda «Qazaq astanasynyń kindiginde evreı tańbasy neǵyp tur?» degen qazekeń. Dos bolsa nege A.Mashkevıchter tórimizge mórin basyp, ultymyzdyń bolashaǵyna kór qazǵysy keledi?! Álde, ımany joq pa?! Imany joq bolsa, nege tórimizge shyǵyp júr?! Qasqyrdyń ımany peıishten kelgen qoı men jeti qazynanyń biri atanyp júrgen ıtten kem be? Kem bolsa nege? «Qasqyr – jyn men perini jeıdi» - deıdi. «Qasqyr bar jerden shyn-shaıtan qashady» - deıdi. Qasqyr jese – zeket bermegen adamnyń malyn jeıdi, ol da ımandylyqtyń nyshany. Qasqyr ańshy ekesh ańshyny da syılaıdy. Syılaǵany sol emes pe; aldynan shyǵyp, kóldeneń tura qalyp, jekpe-jekke shaqyratyn sátteri de bolady. Ádil maıdannyń ótýin qalaıdy. Al, keıde jaqyn jerde bóltirikteri bolyp, áldebir jaǵdaısyz kúı keship turǵanda sol ańshyǵa tike qarap, jekpe-jekke shyǵýyna múmkindiginiń joq ekendigin sezdiredi. Bul joly ózine qurmetpen qaraýdy suraıdy. Biraq adamda tabıǵatqa degen ondaı qurmet qaıdan bolsyn!
Qasqyrda bar ádildikti adamnyń bárinen birdeı taba qoıý – ońaı emes. (Ertede babalarymyz jaryq dúnıege sábı kelgende anasynyń ýyz sútin bermeı turyp, kókjaldyń júnimenen náresteniń tańdaıyna sý tamyzyp, aýyzdandyryp talmaý jasatqan. Sodan soń tań asyryp baryp, anasynyń sútin emýge múmkindik bergen. «Qazaq Mádenı anyqtamalyǵy» Avt.: Q.A). Imandylyq degennen eske túsedi. Qasqyr shaǵylysqa túsip, ómirge urpaq ákeler sátte, shyńnyń basyna shyǵyp, Allaǵa minájat qylyp, ulyp zikir salyp, tula boıyn Qudirettiń nurymen shaıyp, úlken shartty jaýapkershilikten soń etektesetin kórinedi.
Qazirgi qalanyń qara betteri qusap, teńiz jaǵalap teńkeıip, kóringen jerde kóttespeıtin kórinedi. Ol az bolsa, adamnyń balasy dúnıege kelgende, anasyn izdep «emsem» - dep jylaıtyn bolsa, qasqyrdyń bóltirigi urpaq úshin «ólsem» - dep jylaıtyn kórinedi. Eger eki-úsh jyl qatarynan qursaq kótermese, apanyn ózgertip, jer aýystyrady. Qalaı da ómirge kóbirek urpaq ákelýdiń qamyn qarastyrady.
Mysaly, uıaly qasqyrlar ańshynyń qorshaýyna túsip, túgeldeı quryp ketýdiń qaýpti tóngen jaǵdaıda birinshe kezekte erkekteri ózderin qurbandyqqa shala bastaıdy. Ańshylardy aldarqatyp, izine ertý úshin ótirik aqsap, kórine qashyp, aıla-ádis jasaıdy.
Ondaǵy maqsaty – urpaqty, qasqyr ataýlyny aman alyp qalý, qanshyqtaryn saqtaý. Qanshyqtary aman bolsa, qaıta juptasyp, ómirge bóltirik ákeledi ǵoı. Sol úshin erkekteri qysylǵan sátte ózin qurbandyqqa shalady. Bul eseıgen bóltirikterine de tán. Mine, bul qasqyrdyń ulttyq múdde úshin jeke basyn qurbandyqqa shalý parasatynyń úlgisi. Al, adamdar bolsa, týǵan balalaryn kóshege tastap, jetim menen jesirdi aqshaǵa satyp júr.
Joqtyq pen mújálsizdigin paıdalanyp, óz arýlaryn, óz qyzdaryn jezókshelikke ıtermelep, kóringen kók attynyń kóńilin tabýǵa tyrysyp, satqyndyqpen jaǵymtalsıdy. Ondaı arsyzdardy alysqa barmaı-aq óz qalamyzdan da taýyp berýge bolady. Kórip otyrǵanyńyzdaı, qasqyrlar bizge qaraǵanda ultshyl da urpaqshyl meıirimdi. Demek, qasqyrekem de Qudaıdyń qalaýynan tys emes!
Sondyqtan «qasqyrdyń aýzy jese de qan, jemese de qan» - dep barlyq kináni Kókbórige aýdaratyndaı ret joq. «Jaý joq deme jar astynda, bóri joq deme bórik astynda» degen de bir sóz bar. Qoı sıaqty momaqanbyz dep, qorǵansyzdyǵymyzdyń barlyǵyn artyqshylyǵymyzǵa balap, madıyqtanýdy toqtatpaıtyn bolsaq, ne jar astyndaǵy jaýdyń, ne bórik astyndaǵy bóriniń qolynda nemese tisinde ketetin bolamyz.
Kókbóri – aqyly men aılasyn qanat qylyp, qaıraty men tózimin, erligi men eptiligin, dilin satpaıtyn tektiligin qarý qylyp, pendelik qaskóıligimizge qarsy pozısıa ustap keledi. Qashar jerdi de qapysyz ańǵaryp, qýar jerde de tarpa bas salyp, bostandyǵyn qorǵap, ǵumyr-saıahatyn jasaýda. Saıyn dalanyń tósinde búgingi órkenıetshil adamzatpen jaǵalasyp urpaq ósirý úshin de qasqyrlarǵa qanshama ádiletsiz maıdandy bastan keshirýge týra keledi. Ázirshe nátıjesiz emes, abyroıy mol. Qasqyr ań túgili, adamnyń mysyn basyp, ózimen sanasýǵa májbúrlegen.
Bul oraıda, jazýshy Qasym Táýkenov: «Erterekte qazaqtar qasqyrdyń atyn atamaıtyn, múmkin ol qasqyrdyń atyn atasa malǵa shabar degen uǵymnan týǵan bolar. Áıteýir «qaraqulaq» deseń «qasqyrdyń shamy» degendeı ony tikeleı atamaı «bóri, kókjal, ıt-qus, ulyma, dala taǵysy» degen sıaqty tuspalmen aıtatyn. Tipti qasqyrdy adam esimine aınaldyryp ta dáripteıdi. Qasqyrbaı, Bóribaı, Bóltirik, Qasqyrbek sıaqty adam attary qanshama. Sóıtip, halyq qasqyrmen ańdysa, alysa júrip, onyń osal jaý emestigin baǵalaı da bilgen deıdi kánigi ańshy.
Mine, kórdińiz be, bostandyǵyn bermeı, ary men namysyn qorǵap, ózin-ózi syılata bilýdiń Kókbórilerge tán úlgisi bul. Eshbir qasqyr, bóltirigine adamdardyń atyn qoıǵan joq bolar... Olardyń da óz tili bar ǵoı. Al, adamdar bolsa, Qasqyrbaı, Bóribaı, Bóltirik, Qasqyrbek dep balalaryna at qoıyp azan shyqyryp júr. Demek, Kókbórilerdiń mereıi adamdardan ústem tur. Sebebi, ol óziniń temirdeı tártipke negizdelgen saltynan aınymaıdy. Diline berik. Kim ózindik bet-beınesin saqtaı bilse, áý basta Jaratýshysynyń peshenesine jazǵan ulttyq erekshelikteri men salt-dástúr mádenıetine ıe bola bilse, jeńis sol halyqtyń jaǵynda. Sondaı ulttyń ǵana mereıi ústem bolady.
Bórige – bostandyǵy, ıtke – ıtaıaǵy qymbat! Qasqyrdyń balasyn qolǵa úıretip, aıtqanyńa kóndirip, degenińdi istetip, óner sahnalarynda masqarapazǵa aınaldyrý múmkin emes. Al, múıizi qaraǵaıdaı ań patshysy Arystan da, kúsh-qýattyń ıesi Jolbarys ta aýzynda azdap tamaq salyp, jyly-jyly sóılep basynan syıpalasań, maımyldarmen qosylyp masqarapaz bolyp, ne aıtsań sony istep quldyq uryp shyǵa keledi.
Qasqyrlardyń dilin azdyrý úshin quryǵanda eki-úsh atasyn qolda ustap ósirýiń kerek kórinedi (Oǵan seniń ómiriń jetpeıdi). Onsyz ol esh ýaqytta quldyqqa kónbeıtin kórinedi, - dep dilmarsıdy adam baıǵus. Ondaǵysy, óziniń álsizdigin jasyrý. Osy kezge deıin eshkim de «Qasqyrdy quldyqqa kóndirdim» - dep aıta alǵan emes. Biraq, keıbir erekshe jaratylǵan adamdar men qasqyrlardyń arasynda qımas dostyq bolǵan.
Al, dostyq pen quldyqtyń arasy aspan men jerdeı. Biz bolsaq ony da shatastyryp alyp júrmiz. Sol úshin de biz óńi aınalǵan «ultsyz ınternasıonalızmnen» ulttyq múdde izdeımiz. Bizge Ulttyq Demokratıa kerek. Bizdiń qoǵamda Ulttyq múdde men Ultaralyq dostyqtyń shegarasynyń qaı mańda ekeni túsiniksiz. Uıaly qasqyrlardyń da óz shegarasy bolady. Shegarasyn qasyq qany qalǵansha qorǵaıdy. Sonymen qosa, ózgeniń shegarasyn shama kelgenshe buzbaýǵa tyrysady. Óziniń apanyna búlik kirgizbeıdi. Únsiz túsinisip, nátıjeli áreket jasaý – qasqyrlarǵa ǵana tán qasıet.
Álgide qasqyrlarda shegara bolatyndyǵyn aıttyq. Shegarasyn qasyq qany qalǵansha qorǵaıtyndyǵyn aıttyq. Sol úshin belgili bir ýaqytta óz shegarasyn boılap dáret etip, atalmysh jerdiń ıesiniń bar ekendigin kórshilerine sezdirip otyrady. Shegarasynyń sheńberinde, tektik múddesi men qasqyrlyq ar-namysyna qaıshy kelmeıtin, urpaǵyn azdyrmaıtyn, ata-babalarynan qalǵan uly dańǵyldan adastyrmaıtyn oıyn-saýyq pen serilik serýenniń lázzatynan olar da qur qalmaıdy. Jubyn satpaıdy. Erkegi men urǵashysynyń arasyndaǵy jáne ata-anasy men bóltirikteriniń arasyndaǵy qarym-qatynasy, uıalastarynyń ártúrli jaǵdaıdaǵy mindet-paryzy qatań erejege baǵyndyrylǵan. Mine, qasqyrǵa tán ulttyq demokratıanyń úlgisi.
Qasqyr sol úshin de qasqyr. Kezinde ulttyq demokratıany ornyqtyra bilgen keshegi Kókbóri shaldarymyzdyń erin – eldikke, elin – erlikke bastaǵan tarıhı tulǵalaryna, asyl uldaryna «jigittiń qasqyry», «jigittiń kókjaly» dep baǵa berýi tegin emes bolar. Kókjaldyq pen bórilik – kózsiz batyrlyq emes, elińdi qalaı da jeńiske jeteleýdiń aılasyn taba bilýshilik. Qasqyrdyń qasqyrlyǵy tisinde emes, isinde! Áıtpese, tóbesinen tikushaqpen qýyp kele jatqan qasqyrdyń aınadaı taqyrda aıaq astynan adastyryp ketkenine tań qalǵan ańshylar, áýre-sarsańǵa túsip, biraz ýaqyttan keıin sheshimin tabady.
Baıqasa, qasqyrekeń toq júıesiniń baǵanasyna tikesinen asylyp, boı jasyryp turǵan kórinedi. Endi birde, shaǵyldaǵy qyltıǵan bir-jar butanyń arasynda jata ketip, aıaqtaryn kókke kóterip, ósip turǵan butaqtyń keıpine ene qalýy tamasha tásil emes pe? (Qasqyrdyń aqyly men aılasynyń tereńdigin kórsetetin mundaı áreketterdiń mysalyn kóptep keltirýge bolady). Bári de urpaq úshin. Ómir súrýdiń amaly. Urpaq demekshi, urpaq tárbıesin qasqyrlar qatań erejege dáıektegen.
Bóri bóltirigin kishkentaı kezinde ólerdeı súıedi. Oınatyp, ústine shyǵaryp, quıryǵymen qulaǵyn tistetip, esepsiz erkeletedi. Sosyn tompańdap izine eretin halge jetkende tuzy qalyń sor jerlerge aparyp, tabanyn kúıdirip, joryqqa daıyndaı bastaıdy. Sebebi, qasqyrdy aıaǵy asyraıdy degen de sóz bar. Keıde jemtigin apanǵa tirileı ákelip bóltirikterine óltiredi. Jáne jemtikti bóliske salý máselesin bólterekterdiń ózderine tastap ketedi. Bul kúrdeli problemany ádil sheshý úshin uıadaǵy bóltirikterdiń ishinen bir Lıder shyǵýyna týra keledi. Osy tabıǵı qajettilikterdiń saldarynan uıalas bóltirikterdiń arasynda, keskilesken maıdan bastalady. Ata-anasy bul maıdandy syrttan ǵana baqylaıdy,
Aqyry arpalysqan maıdannyń nátıjesinde uıalas bóltirikterdiń biri jeńiske jetip, apan ishindegi tártip pen rettiliktiń qojaıynyna aınalady, basshylyq etedi. Bir qyzyǵy álgi jeńiske jetip, apan ishindegi basshylyqty qolyna alǵan bóltirik ata-anasy ákelgen jemtiktiń jyly-jumsaǵyn eń birinshi áljýazdaryna berip, ózi eń sońynan tamaqtanatyn bolady. Ata-anasy joqta uıalas bóltirikterge tóngen qaýip-qaterdiń aldyn alyp, aqyl-aıla tabýy tıis.
Demek olar keıbir adamdar sıaqty basshylyq pen laýazymǵa – qoǵamdyq ıgilikti qara basynyń qamyna paıdalaný múmkindigine ıe bolý úshin emes, bóltirikterdiń birligi men aman-esen qasqyr bolyp qalyptasý jolyndaǵy uly kóshtiń jaýapkershiligine ıe bolý maqsatynda qajetsinedi eken ǵoı.
Al, bizdiń qoǵamda «Elim!», «Otanym!», «Ultym!», «Dinim!», Dilim!, Tilim! Ulttyq arym men namysym» - deıtin adamdardy jáne ultynyń bolashaǵy úshin qaıǵy oılap, qasirettenetin azamattardy basynyń paıdasyn bilmeıtin, aqymaq, jyndy kóretin jaǵdaıǵa jetti. Qasqyrdy qoldan shaǵylystyryp, kúshiktetkisi kelgender de bolǵan. Biraq kúıtten shyqqannan keıin qanshyq qasqyr únemi joryqta júrýi kerek. Sonda qursaǵyna túsken sátten joryqpen bastalady. Qasqyr úshin ómirdiń basty máni urpaq jáne joryq pen áreket. Sondyqtan da Adaı-Ata kesenesiniń janyna mindetti túrde joryq pen áreket ústindegi Kókbórini músindeýdi uıǵardym jáne sáýletshilerdiń syzbasyna qasqyrdy kirgizýdi talap ettim.
Ómir degenniń ózi – qozǵalys, áreket! Adaı-Ata urpaqtaryna da, qarǵatamyr qazaǵyma da keregi – sol Kókbórilerge tán áreket. Adaı-Atanyń Kókbórisi kúnderdiń-kúninde «Adaıdyń Kókbirisi» atanady. Qasqyrsha jortyp, Bórishe bóltirigin tárbıeleý úshin, qazaqtyń Kókjal jigitteri, «Adaı Bórisiniń» janyna kelip, yrym qylyp, ul-qyzdarynyń tusaýyn kesetin bolady. Ol balalar sosyn qasqyrsha jortyp, bórishe birligin bekemdep, ultynyń joǵyn túgendep, aryn arlaıdy. Laıymda solaı bolǵaı.
Adaı men Arlan, Qazaq pen Qasqyr urpaq úshin keskilesken uly maıdanda jeńisti joryqtardan kórine bergeı! Otpan taýǵa bara qalsańyzdar, Adaı-Atanyń árýaǵyna duǵa baǵyshtap, Kókbiriniń ómir súrý qaǵıdalaryn urpaqtaryńyzǵa úlgi etińizder! Qazaǵymyzdyń ulttyq rýhyn kótereıik! Qoı bolyp, qasqyrdan qashyp, qoıshyǵa tyǵylǵanda da óz ajalyńnan óletin eshteńeń joq. Aıdaýly qoıǵa qaıraýly pyshaq qashan da da daıyn.
Sózimniń sońynda «Adaı-Ata kesenesiniń qasyna Kókbóri nege kerek boldy eken?» - deıtinderge beretin jaýabym: «...Kók bóriniń jalpy túrki tektes halyqtardyń bárine ortaq qasıetti totemge aınalýy, al bizdiń Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik Týynyń negizinen kógildir aspan tústes bolýy tipti de kezdeısoqtyq nárse emes» - deıdi Nursultan Ábishuly Nazarbaev. «Tarıh tolqynynda» atty kitabynyń 32-33 betterine úńilseńiz. Túsingen janǵa budan artyq qandaı dálel kerek.
DEREKKÓZİ: danakaz.kz
