Sonyń biri – AQSH.
Bul eldi 1981-88 jyldardyń aralyǵynda basqarǵan Ronald Reıgan bızneske salynatyn salyqty tómendetip-aq, jardyń jaǵasynda turǵan Amerıka ekonomıkasyn qutqaryp qaldy.
Forbstyń turaqty sarapshysy, qazir Amerıkada turatyn kásipker Tımýr Seıitmuratovtyń maqalasyn úkimettegiler oqysa ǵoı deısiń, osyndaıda.
Daǵdarystan shyǵýdyń kilti tap tumsyǵynyń aldynda jatsa da teris júretin, bitpeıtin baǵdarlama, aıaqtalmaıtyn reforma jasap, aqyr sońy adasatyn ádetimiz qanǵa sińip ketkendeı.
Bul týraly talaı aıtyldy, biraq. Ózgergen dáneńesi joq. Bizdiń degenimiz de baıaǵy jartas, sol jartasqa jan bitirmesi belgili.
Aq úıge Reıgan kelmeı tura 70-jyldardyń orta sheninde AQSH ekonomıkasy shamamen qazirgi Qazaqstannyń kúıin keshipti.
Inflásıa ósken, jer-jerdi jumyssyzdyq jaılaǵan, ekonomıkanyń keteýi ketip:
- Jumyssyzdyq 10,8 paıyzǵa jetken.
- Inflásıa 13,5 paıyzdan asyp jyǵylǵan.
- Nesıeniń paıyzdyq mólsheri 21, 5 paıyzǵa jetip, ári qaraı sharyqtaýdyń az aldynda turǵan
- eldegi kedeı-kepshiktiń sany 33 paıyzǵa kóbeıip, jalpy halyq sanynyń 15,2 paıyzyn quraǵan
- orta taptyń tabysy 10 paıyzǵa tómendegen
- aýyr kezeń tuǵyn.
Osyndaı alaı-túleı ýaqta bılikke kelgen Ronald Reıgan óziniń aldyndaǵy prezıdent-demokrat Djımı Karterdiń ustanǵan baǵytynan múlde bólek ekonomıkalyq konsepsıany kópshilik nazaryna usynady.
Ýaqyt óte kele bul konsepsıa usynysqa negizdelgen ekonomıka degen resmı ataý alady.
Onyń ózegi nede deısiz be?
Reıgan bızneske salynatyn salyqty kúrt tómendetip, osy arqyly el ishindegi kásipkerlik belsendilikti kóterýdi kózdeıdi.
«Ekonomıkany kótergimiz kelse birinshi kezekte bıznesti qoltyǵynan demeýimiz qajet» deıdi Reıgan.
Sóı deıdi de Aq úıdegi alǵashqy úsh jylynda bızneske salynatyn salyqty 2.5 esege azaıtady.
Kapıtal ósimine salynatyn salyqty, tabys salyǵyn tómendetedi.
Jańa tehnologıaǵa ınvestısıa salǵysy keletinder úshin salyqtyq jeńildikter engizedi.
Reıgannyń bul reformasy keıin Amerıkada tehnologıalyq dúmpý týǵyzýǵa sebepshi bolady.
Sheteldik kapıtaldy elge kirgizý úshin qolaıly jaǵdaı jasaıdy, qysqasha aıtqanda.
Baıqaısyz ba, óz janynan shyǵarǵan, ózi oılap tapqan eshteńesi joq. Ekonomıkany shet-jaǵalaı bolsyn biletin adam estip júrgen, aragidik aıtylyp júrgen usynystar osynyń bári.
Amerıkanyń jaǵdaıynda Reıgannyń reformalary jemisin berdi.
Ekinshi prezıdenttik merziminiń sońynda Reıgan AQSH-ty shyn mánindegi alpaýyt elge aınaldyrady. El ekonomıkasy syrqatynan saýyǵyp, bıznestiń aıaq alysy túzeledi.
Atap aıtaıyqshy.
Jumyssyzdyq 5,5 paıyzǵa deıin tómendep, Reıgan reformasynyń nátıjesinde jańadan 20 mln (!) jumys orny qurylady.
Inflásıa 3,2 paıyzǵa deıin tómendeıdi.
Eldegi kedeı-kepshiktiń sany Reıgan bıliginiń jeti jylynda 11 paıyzǵa deıin azaıady.
Amerıkalyqtardyń ár otbasyǵa shaqqandaǵy tabysy 20 paıyzǵa artady.
İshki jalpy ónimniń jyldyq ortasha ósimi – 5 paıyz, al eń joǵarǵysy 6,8 paıyzdy quraıdy.
Reıgannyń arqasynda, aınalasy 7 jylda Amerıka bizshe aıtqanda, damýdyń dańǵyl jolyna túsedi.
Salyqty tómendetýdegi Reıgannyń kózdegeni ne edi?
Ol shaǵyn jáne orta bıznestiń tabysyna talasýdan bas tartyp, halyqtyń baıýyna múmkindik berdi.
«Baıyǵylaryń kele me? Baıyńdar. Memleket senderge kedergi keltirmeıdi» deıdi Reıgan qarapaıym amerıkalyqtarǵa qarata.
Reıgannyń túpki oıyn tanýdyń túk qıyndyǵy joq.
«Jappaı jańa bıznes ashylar bolsa, jańa jumys oryndary qurylady. Ekonomıkany eldiń bıznespen aınalysýǵa degen qyzyǵýshylyǵyn týdyryp qana damyta alamyz» degen qaǵıdany ustandy ol.
«Bıznespen aınalysýshylar kóbeıgen saıyn ekonomıka da kórkeıe túsedi» degen prınsıpke súıendi.
Iá, solaı. İlgeride aıttyq. Óz janynan shyǵarǵan, ózi oılap tapqan eshteńesi joq Reıgannyń.
Memleketti daǵdarystan shyǵarýdyń joly jeńil eken. Qarapaıym ǵana. Kúrdeli de, kúrmeýli de emes.
Osyny bizde de aıtyp júr. Biraq biz Amerıka emespiz ǵoı?..
KSRO-nyń túbine jetken kim?
Margaret Techer óziniń «Memleketti basqarý sheberligi» atty eńbeginde bylaı deıdi. Shamalap aýdarýǵa tyrystyq.
– Reıgan kelmeı tura onyń aldyndaǵy Nıkson, Ford, Karterler KSRO-nyń «erkeligine» keshirimmen, keńshilikpen qaraıtyn edi.
[perfectpullquote align="full" bordertop="false" cite="" link="" color="" class="" size=""]AQSH «áı» demegesin, Sovet odaǵy oıyna kelgenin istep, jarty álemdi jalmaı jazdaıdy.
Bılikke kelgen Reıgan birinshi kezekte tábetin tejeýden qalyp, jer-kókti komýnıstik ıdeologıamen ýlaı bastaǵan KSRO keńirdekten aldy.[/perfectpullquote]
AQSH pen alyssa ajal qusharyn túsingen KSRO ıarolyq qaýipsizdik, qarýsyzdaný baǵytynda Reıgannyń talabyn oryndaýǵa májbúr bolyp, aqyry sońy ydyrap tyndy.
Solaı. KSRO-ny qulatqan áste Gorbachev emes, – Reıgan.
Tórt jyl boıy tabandap turyp alǵan Reıgannyń qatal saıasatyna ánsheıinde basynan sóz asyrmaıtyn agresor el jaýap qatqan joq. Kerisinshe, Reıgannyń tilin tabý úshin birinshi hatshylyqqa
minezi jumsaq, ortaq kelisimge kelýge beıim Gorbachevti ákelýge májbúr boldy.
Daıyndaǵan Dýman BYQAI
